خاطرات
خاطرات، خاطره‌نگاری و آثار خاطرات دربارهٔ شخصیت و سیره امام‌خمینی.
خاطره به رخدادهای پیشین که خود شخص دیده و شنیده یا دیده‌ها و شنیده‌های دیگران را در گذشته نقل کرده‌است، گفته می‌شود. برخی، خاطره‌نویسی در ایران را نوپدید دانسته‌اند، اما تحقیق نشان می‌دهد سال‌ها پیش از آن نیز خاطره‌نگاری در ایران وجود داشته‌است.
امام‌خمینی نیز به مناسبت‌های مختلف درباره رویدادهای زندگی خود و دیگران، خاطراتی نقل کرده که افزون بر صحیفه امام، همه آنها به‌طور مستقل در کتاب امام به روایت امام منتشر شده‌است. همچنین نزدیکان و شخصیت‌های که با امام‌خمینی ارتباط داشتند، خاطره‌های از ایشان نقل کرده که بخش عمده آنها از طریق مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است.
خاطراتی که دیگران درباره امام‌خمینی بیان کرده‌اند چند گونه است: کتاب‌هایی که همه مطالب آن به نقل خاطرات امام‌خمینی اختصاص دارد ازجمله: سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی ۶ جلد، پابه‌پای آفتاب ۶ جلد، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی ۵ جلد و امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی.
کتاب‌هایی که چند بخش آنها درباره امام‌خمینی است، مانند: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین فردوسی‌پور.
کتاب‌هایی که یک یا دو فصل آنها به نقل خاطراتی از امام‌خمینی اختصاص دارد ازجمله: اقلیم خاطرات: خاطرات فاطمه طباطبایی و بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، خاطرات همسر امام‌خمینی.
کتاب‌هایی که خاطرات امام‌خمینی به صورت پراکنده در میان مطالب آنها آورده شده‌است؛ ازجمله مأموریت مخفی در تهران: خاطرات ژنرال هایزر و آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، نوشته ابراهیم یزدی.
مفهوم‌شناسی و اهمیت
خاطره به رخدادهای پیشین که خود شخص دیده و شنیده یا دیده‌ها و شنیده‌های دیگران را در گذشته نقل کرده‌است، گفته می‌شود[۱]؛ و به ثبت و ضبط این امور نیز خاطره‌نویسی می‌گویند.[۲] زندگی‌نامه‌نویسی گاهی در قالب خاطره‌نگاری می‌آید؛ به این معنی که اگر فرد، رخدادهای زندگی خود را نقل کند، به آن «شرح حال خودنوشت» یا «خاطرات شخصی» می‌گویند[۳] و در صورتی که حوادث دیگران را بیان کند، مانند بخشی از نوشته‌های آقانجفی قوچانی در سیاحت شرق در ردیف «تاریخ نقلی» و «خاطره‌نویسی دربارهٔ دیگران» به‌شمار می‌آید[۴] در خاطرات و خاطره‌نویسی بیشتر به موارد و رخدادهای جزئی پرداخته می‌شود[۵]؛ بر خلاف «وقایع‌نگاری» که به ثبت سالانه رویدادهای کلی و عمومی و محلی و تاریخ سلسله حکومت‌ها به ترتیب وقوع آنها می‌پردازد که تاریخ بیهقی و تاریخ مسعودی، از این قبیل‌اند.
برخی، خاطره‌نویسی در ایران را نوپدید دانسته‌اند، مانند نمایشنامه و رمان که از کشورهای اروپایی وارد ایران شده‌است؛ مانند سفرنامه ناصرالدین‌شاه، یادداشت‌های روزانه اعتماد السلطنه و شرح زندگانی من نوشته عبدالله مستوفی که از نمونه‌های آغازین این پدیده‌اند و در عصر قاجار نگارش یافته‌اند[۶]؛ اما تحقیق نشان می‌دهد سال‌ها پیش از آن نیز خاطره‌نگاری در ایران وجود داشته‌است؛ چنان‌که خاطراتی با نام بدایع الوقایع از زین‌العابدین محمود واصفی و تذکرة الاحوال محمدعلی حزین (شاعر پارسی‌زبان) در سده دهم قمری اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی نوشته شده‌اند[۷]
در آسیب‌شناسی خاطره‌نگاری گفته‌اند بیشتر با غلو و اغراق همراه است[۸] به اعتقاد برخی دیگر، خاطره و خاطره‌نویسی جامعیت ندارد؛ چون گاهی به دلایل سیاسی یا مصلحت‌سنجی برخی موارد گفته نمی‌شود[۹]؛ افزون بر این، راویان از نگاه خود به رخدادها می‌پردازند و برداشت‌های خود را در قالب خاطره بیان می‌کنند[۱۰] یا ناخواسته خود را محور مسائل تصور کرده، به بیان خاطره می‌پردازند. با وجود همه این کاستی‌ها، هرگز نمی‌توان از ارزش و اهمیت و نقش تاریخی خاطره‌نویسی چشم پوشید؛ زیرا ممکن است در عین مشکل‌زابودن این آسیب‌ها برای عموم مردم، برای محققان و پژوهشگران که به عنوان مثال از تاریخ انقلاب اسلامی و شخصیت‌های روایتگر اطلاعات کافی دارند، منبعی برای کشف وقایع تاریخی باشد.
خاطرات امام‌خمینی
امام‌خمینی نیز به مناسبت‌های مختلف دربارهٔ رویدادهای زندگی خود و دیگران، خاطراتی نقل کرده که بیشتر آنها در مجموعه ۲۲ جلدی صحیفه امام آمده‌اند[۱۱] در ادامه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی همه آنها را دوباره در جلد مستقل به نام امام به روایت امام در سال ۱۳۷۶ تدوین و منتشر کرده‌است. در کنار این، شاگردان، نزدیکان و شخصیت‌های علمی، دینی، سیاسی و نظامی که به نوعی با امام‌خمینی ارتباط داشتند، خاطره‌های بسیاری از ایشان نقل کرده و نوشته‌اند و بخش عمده آنها از طریق «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» و واحد خاطرات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تنظیم، تدوین و منتشر شده‌است.
از آنجا که نقل خاطرات دربارهٔ امام‌خمینی از سوی شاگردان، نزدیکان و کسان دیگری است که بیشتر به‌طور مستقیم شاهد حوادث و رخدادها بوده‌اند، لذا از اهمیت به‌سزایی برخوردارند[۱۲] از این نظر، مجموعه خاطرات امام‌خمینی می‌تواند منبع مطالعات و تحقیقات تاریخی خوبی برای شناخت صحیح انقلاب اسلامی و ابعاد شخصیتی امام‌خمینی باشد. از این طریق نیز اسناد و مدارک بسیاری به نسل کنونی و آیندگان منتقل می‌گردد[۱۳]؛ همچنین خاطرات یاران و نزدیکان صادق امام‌خمینی راهی است کوتاه برای بازشناسی شخصیت امام‌خمینی.[۱۴]
اقسام خاطرات دربارهٔ امام خمینی
خاطراتی که دیگران دربارهٔ امام‌خمینی بیان کرده‌اند چند گونه است:
کتاب‌هایی که همه مطالب آن به نقل خاطرات امام‌خمینی اختصاص دارد
کتاب‌هایی که همه مطالب آن به نقل خاطرات امام‌خمینی اختصاص دارد که مهم‌ترین آنها به این شرح است:
- سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی به روایت جمعی از فضلا، ۶ جلد، تهران، پیام آزادی، ۱۳۶۷
- پابه‌پای آفتاب، به کوشش امیررضا ستوده، ۶ جلد، تهران، عروج، ۱۳۷۳
- طبیب دل‌ها: گزارش‌های طول درمان و سیر معالجات امام‌خمینی، سیدحسن عارفی، تهران، عروج، ۱۳۷۶
- برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، به کوشش غلامعلی رجایی، ۵ جلد که هر جلد به موضوع ویژه‌ای اختصاص یافته‌است. جلد اول: در خانواده، بامردم، آخرین روزها، تهران، عروج، ویرایش دوم، ۱۳۷۶؛ جلد دوم: ویژگی‌های فردی، تهران، عروج، ویرایش دوم، ۱۳۷۷؛ جلد سوم: حالات معنوی، تهران؛ عروج، ۱۳۷۷؛ جلد چهارم: رهبری، تهران، عروج، ۱۳۸۱؛ جلد پنجم: در عرصه تعلیم، تدریس و مرجعیت، تهران، عروج، ۱۳۷۹. این کتاب با عنوان «قبسات من سیرة الامام‌الخمینی» به عربی ترجمه و در سال ۱۴۲۲ق در بیروت مؤسسه دارالاسلامیه منتشر شده‌است.
- صحیفه دل؛ به کوشش حمید بصیرت‌منش، اصغر میرشکاری، مرتضی طاهری و احمد میریان، تهران، عروج، ۱۳۷۷.
- امام و دفاع مقدس: خاطراتی از رزمندگان و فرماندهان سپاه اسلام، تدوین مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، عروج، ۱۳۷۷.
- در سایه آفتاب: یادها و یادداشت‌ها از زندگی امام‌خمینی، تدوین محمدحسن رحیمیان، تهران، مؤسسه فرهنگی پاسدار اسلام، ۱۳۷۸.
- پرتویی از خورشید: مجموعه ۳۶۵ خاطره از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین حسین رودسری، تهران، عروج، ۱۳۷۸.
- امام‌خمینی در آئینه خاطره‌ها، علی دوانی، تهران، مطهر، ۱۳۸۱.
- امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تدوین عبدالرزاق اهوازی، تهران، عروج، ۱۳۸۵.
- خاطرات کیومرث صابری (گل‌آقا)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶.
- خاطرات سال‌های نجف، ۲ جلد، تهران، عروج، ۱۳۸۹.
کتاب‌هایی که چند بخش آنها دربارهٔ امام‌خمینی است
کتاب‌هایی که چند بخش آنها دربارهٔ امام‌خمینی است؛ مانند خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین فردوسی‌پور که نشر عروج در سال ۱۳۸۷ آن را انتشار داد.
کتاب‌هایی که یک یا دو فصل آنها به نقل خاطراتی از امام‌خمینی اختصاص دارد
کتاب‌هایی که یک یا دو فصل آنها به نقل خاطراتی از امام‌خمینی اختصاص دارد؛ ازجمله:
- خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین عمید زنجانی، به کوشش محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹
- خاطرات آیت‌الله پسندیده: گفته‌ها و ناگفته‌ها، تهران، عروج، ۱۳۸۴
- خاطرات آیت‌الله مسلم ملکوتی، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵
- خاطرات آیت‌الله شیخ‌مرتضی بنی‌فضل، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶
- پرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، عروج، ۱۳۸۹
- گزیده‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، تهران، عروج، ۱۳۸۷
- اقلیم خاطرات: خاطرات فاطمه طباطبایی، عروس امام‌خمینی، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹
- بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر: خاطرات خدیجه ثقفی همسر امام‌خمینی، به کوشش علی ثقفی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۳.
کتاب‌هایی که خاطرات امام‌خمینی به صورت پراکنده در میان مطالب آنها آورده شده‌است
کتاب‌هایی که خاطرات امام‌خمینی به صورت پراکنده در میان مطالب آنها آورده شده‌است؛ برای نمونه خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی و خاطرات آیت‌الله رضا استادی که هر دو به ترتیب در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۷ توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافته‌اند. کتاب خاطرات سیاسی سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور در دو جلد که جلد نخست آن را سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۱۳۷۶ و جلد دوم آن را خانه اندیشه جوان در سال ۱۳۷۸، منتشر ساختند. دو کتاب مأموریت مخفی در تهران: خاطرات ژنرال هایزر، ترجمه محمدحسین عادلی (تهران، رسا، ۱۳۶۵) و آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، نوشته ابراهیم یزدی (تهران، شرکت سهامی انتشارات قلم، ۱۳۷۹) را می‌توان از این دست به‌شمار آورد. کتاب ۲۵ سال در کنار شاه: خاطرات اردشیر زاهدی (تهران، چاپخانه پیام، ۱۳۸۱) و کتاب یادداشت‌های عَلَم، نوشته اسدالله علم، ویرایش علینقی عالیخانی (تهران، کتاب‌سرا، ۱۳۸۶)، ازجمله خاطرات عوامل رژیم پهلوی هستند که در میان مطالب آنها، خاطراتی از امام‌خمینی نیز به چشم می‌خورد.
مجموعه خاطره‌های امام‌خمینی یا دستاورد مشاهده مستقیم و بدون واسطه خود گوینده‌اند یا ناقل و راوی، خاطره‌ها را با واسطه و از طریق دیگران نقل کرده‌است. بعضی از این خاطرات با روش مصاحبه یا پرسشنامه از راویان گرفته شده[۱۵] و بخشی دیگر، از روزنامه‌ها، مجلات و مصاحبه‌های موجود در بایگانی‌های مختلف فراهم آمده‌است[۱۶] و بایگانی واحد خاطرات «مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی» و «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» دراین‌باره بسیار غنی هستند و گردآورندگان خاطرات امام‌خمینی از آنها استفاده کرده‌اند.
دو کتاب ویژه
در میان کتاب‌ها و مجموعه‌های معرفی شده، دو عنوان نیازمند گزارش افزون‌تری است:
سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی
این اثر مجموعه‌ای شش جلدی از خاطرات افراد متعدد دربارهٔ منش، زندگی و مبارزات، همچنین خصوصیات اخلاقی و علمی و کرامات امام‌خمینی است. انگیزه گردآوری این اثر، ارائه الگو از شخصیت امام‌خمینی است. نقل خاطرات یاران امام‌خمینی در نظر تدوین‌کننده آن، خود، گواهی بر عظمت شخصیت ایشان است. در مقدمه کتاب، نویسنده به دو حدیث دربارهٔ مرجعیت مقبول شیعه و قیام مردی از قم استناد کرده و مصداق آن را امام‌خمینی دانسته‌است. وی بر همین اساس، به سخنان علامه عبدالحسین امینی (۱۲۸۱–۱۳۴۹) و مرتضی مطهری (۱۲۹۹–۱۳۵۸) استناد کرده‌است[۱۷] منابع این مجموعه شش جلدی، مجلات «پاسدار انقلاب» چاپ حوزه علمیه، «پاسدار اسلام» چاپ دفتر تبلیغات اسلامی قم و «پیام انقلاب» وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. در این مجموعه، افزون بر خاطرات یاران امام‌خمینی و سیداحمد خمینی فرزند ایشان، نگرشی اجمالی به زندگی، تحصیلات، تألیفات و مبارزات ایشان شده‌است.
گردآوری و تنظیم جلد اول تا چهارم را مصطفی وجدانی بر عهده داشته‌است؛ تدوین‌گر جلد پنجم و ششم نیز رضا شعرباف بوده‌است. چاپ اول جلدهای اول تا پنجم، فروردین ۱۳۶۲ بوده و جلد ششم در زمستان ۱۳۶۴ برای نخستین بار منتشر شده‌است. پس از آن، هر کدام از آنها نیز چندین بار چاپ شده‌اند (تاریخ چاپ سیزدهم جلد اول تا سوم، چاپ دوازدهم جلد چهارم و چاپ هفتم جلدهای پنجم و ششم، ۱۳۷۲ است). جلد اول ۱۵۲صفحه، جلد دوم ۱۵۴ صفحه، جلد سوم ۱۵۹ صفحه، جلد چهارم ۱۷۴ صفحه، جلد پنجم ۱۸۴ صفحه و جلد ششم ۱۶۵ صفحه است. سرانجام تمام این مجموعه شش جلدی در سال ۱۳۶۷ در یک جلد منتشر شده‌است. چند عکس سیاه و سفید از امام‌خمینی در جلدهای نخست این اثر به چشم می‌خورد و شمارش صفحات این مجموعه یک‌جلدی مسلسل نیست و همان شماره مجلدات شش‌گانه است که با هم ضمیمه شده‌اند.
پابه‌پای آفتاب
این اثر دربردارنده خاطرات افراد مختلف دربارهٔ منش و شخصیت امام‌خمینی است که با انگیزه ثبت و ترویج سیره بندگان صالح و یقین به اثرگذاری اخلاق و رویه آنها بر مردم، در شش جلد به زبان فارسی، به دست امیررضا ستوده گردآوری و تنظیم شده‌است.
در جلد اول خاطراتی دربارهٔ امام‌خمینی به روایت اعضای خانواده و بستگان نزدیک ایشان به‌ویژه به‌تفصیل از همسر ایشان آمده‌است و بیانگر اوصاف اخلاقی و چگونگی برخورد ایشان با مسائل و مشکلات است. نیاکان امام‌خمینی، تحصیلات علمی و ایستادگی پدر ایشان در برابر ستمگران، تاریخ تولد و چگونگی انتخاب نام خانوادگی، دوران کودکی، تحصیلات، ازدواج، تولد فرزندان، مبارزات سیاسی، دستگیری، تبعید و توطئه قتل امام‌خمینی، خاطراتی است که از برادر ایشان، سیدمرتضی پسندیده نقل شده‌است. ازدواج و دوران زندگی مشترک، تأثیر تدین امام‌خمینی بر اهل خانه و علاقه ایشان به فرزندشان سیداحمد، موضوعاتی است که در گفتگو با همسر ایشان مطرح شده‌است. مفصل‌ترین گفتگوی این جلد با فرزند ایشان، سیداحمد خمینی، است که ازجمله آن، می‌توان به خاطراتی از تحصیلات امام‌خمینی، مبارزه با متحجران، زمینه‌های شروع قیام پانزده خرداد و تبعید ایشان اشاره کرد. دختران، دامادها و نوه‌های امام‌خمینی از دیگر افرادی هستند که به خاطره‌گویی از ایشان دربارهٔ دیانت، نماز شب، ساده‌زیستی، مطالعه فراوان، نظم در امور و توصیه به فرزندان برای احترام به مادر پرداخته‌اند.
جلد دوم، خاطرات اعضای دفتر و کارکنان بیت امام‌خمینی است که با گفتاری از علی‌اکبر آشتیانی آغاز می‌شود و با گزارشی از اسماعیل فردوسی‌پور پایان می‌یابد. مطالب این جلد بیشتر دربارهٔ اخلاق، رویه، برخوردها و نصایح امام‌خمینی است. در این جلد نیز مانند دیگر مجلدات، معمولاً سابقه آشنایی مصاحبه‌شونده با امام‌خمینی در آغاز گفتگو آمده‌است. در جلد سوم، مطالبی از زبان یاران امام‌خمینی دربارهٔ عرق دینی و تحصیلات ایشان، دیدگاه امام‌خمینی دربارهٔ تقدم مبارزه فرهنگی بر مبارزه مسلحانه، تأکید بر انجام تکالیف الهی و رابطه امام‌خمینی با سیدحسین بروجردی آمده‌است. در جلد چهارم نیز ۵۱ نفر از یاران امام‌خمینی دربارهٔ خصوصیات اخلاقی، دیدگاه‌های اجتماعی، فقهی، نظامی و ولایی ایشان خاطراتی نقل کرده‌اند. گویندگان خاطرات این جلد از دسته‌های مختلف نظامی، نویسنده، استاد حوزه علمیه، مسئولان نهادهای انقلابی و امام‌جمعه هستند. در جلد پنجم نیز مطالبی از شاگردان و یاران امام‌خمینی آمده‌است که برخی آنها از علمای معروف کشور هستند. جلد ششم دو بخش دارد: در بخش اول، یاران و شاگردان امام‌خمینی مانند مطالب جلدهای پیشین به نقل خاطرات عمومی پرداخته‌اند؛ بخش دوم خاطرات پزشکانی است که وظیفه مراقبت و درمان امام‌خمینی را به‌ویژه در اواخر عمر ایشان بر عهده داشتند.
جلد اول این مجموعه در ۳۴۱ صفحه، جلد دوم در ۳۳۱ صفحه، جلد سوم ۳۳۳ صفحه، جلد چهارم ۳۳۵ صفحه، جلد پنجم در ۳۳۵ صفحه و جلد ششم در ۳۶۷ صفحه انتشار یافته و در پایان هر یک، فهرست منابع خاطرات، همراه با تصویرهایی متناسب با خاطرات هر جلد آمده‌است. این مجموعه نخستین بار در بهار ۱۳۷۳ توسط «مؤسسه نشر پنجره» منتشر شد و در سال ۱۳۸۰ با ویرایش جدیدی، بازنشر یافت.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۶/۸۱۹۱.
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۶/۸۱۹۱.
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۱/۱۱۸۹.
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۱/۱۱۸۹.
- ↑ فانی، تاریخ ایران، تهران، ص۱۳۴.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، شش.
- ↑ حزین لاهیجی، تذکرة الاحوال، مقدمه.
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۱/۱۱۸۹.
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، ص۱۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۱/۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۱۴ و ۷/۷۵.
- ↑ حسینیان، مقدمه کتاب هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ص۹–۱۰.
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقدمه کتاب روایتی از انقلاب اسلامی ایران، ص۱۱.
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب فصل صبر، ص۹.
- ↑ ستوده، مقدمه کتاب پابه‌پای آفتاب، ۱/۹–۱۰.
- ↑ ستوده، مقدمه کتاب پابه‌پای آفتاب، ۱/۹–۱۰.
- ↑ وجدانی، سرگذشتهای ویژه از زندگی امام‌خمینی، ۱/۵–۶.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، حمید، مقدمه کتاب فصل صبر، به کوشش حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- حزین لاهیجی، محمدعلی، تذکرة الاحوال، اصفهان، تأیید، چاپ دوم، ۱۳۳۱ش.
- حسینیان، روح‌الله، مقدمه کتاب هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- ستوده، امیررضا، مقدمه کتاب پابه‌پای آفتاب، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- فانی، کامران، تاریخ ایران، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقدمه کتاب روایتی از انقلاب اسلامی ایران، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین و پژوهش حاجی‌بیگی کندری، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، چاپ چهارم، ۱۳۷۷ش.
- مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- وجدانی، مصطفی، سرگذشتهای ویژه از زندگی امام‌خمینی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
پیوند به بیرون
- محمد نوری، خاطرات، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۶۷–۷۲.