سیدابوالحسن مولانا
مولانا، سید ابوالحسن؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سوم دی ۱۳۰۳ در نجف اشرف در خانواده‌ای روحانی دیده به جهان گشود. پدرش سید علی مولانا از روحانیان شاخص تبریز بود. سید ابوالحسن سه‌ساله بود که همراه خانواده به زادگاه پدری‌اش تبریز رفت و دوران ابتدایی را در آن شهر طی کرد. در همان‌جا به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و جامع‌المقدمات، سیوطی، شرح جامی، مغنی اللبیب، مطول، کتاب کبری و حاشیه در منطق را نزد پدرش و شیخ علی‌اکبر نحوی، آقا میرزا محمود انصاری، میرزا ولی‌الله اشراقی سرابی و میرزا ابوالفضل صدیقی سرابی آموخت. در ۱۹ سالگی راهی شهر قم شد و با اقامت در مدارس علمیه دارالشفاء، فیضیه و حجتیه، دروس سطح را نزد سید اسدالله مدنی، میرزا محمدتقی زرگر تبریزی (معالم‌الاصول)، عبدالصمد خویی (قوانین‌الاصول)، شیخ موسی زنجانی (شرح لمعه و مکاسب)، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، شیخ اسحاق آستارایی (مکاسب)، شیخ عبدالکریم خوئینی (قسمتی از کفایه‌الاصول)، سید حسین قاضی تبریزی (تجرید الاعتقاد) و آیات سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (جلد اول کفایه‌الاصول و علم درایه)، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (بخشی از کفایه‌الاصول) و سید احمد خوانساری (جلد دوم کفایه‌الاصول) خواند. در درس منظومه و اسفار هم از شاگردان علامه سید محمدحسین طباطبایی بود. وی آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس آیات سید حسین طباطبایی بروجردی (نصف دوره خارج اصول و ده سال خارج فقه)، سید محمد حجت کوه‌کمری (خارج فقه: بحث‌های صلاه مسافر و بیع)، سید محمدتقی خوانساری، سید محمد محقق داماد یزدی (یک دوره هفت‌ساله درس خارج اصول فقه) و امام خمینی استفاده کرد (الوانساز خویی، ۲۹۱-۲۹۲؛ پاک‌نیا، ۳۳۰-۳۳۳؛ «درگذشتگان: آیت‌الله مولانا»، ۱۱۶). درباره حضور او در درس خارج فقه و یا خارج اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست. مولانا در سال ۱۳۳۶ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی عراق شد (الوانساز خویی، ۲۹۲) بنابراین می‌توان احتمال داد که در نیمه اول دهه ۱۳۳۰ در یکی از درس‌ها یا هر دو درس امام خمینی که در مسجد سلماسی برگزار می‌شد شرکت می‌کرد. سید ابوالحسن مولانا در عراق و در حوزه علمیه نجف اشرف از درس خارج آیات سید ابوالقاسم موسوی خویی و شیخ حسین حلی بهره برد. او که از آیات مرعشی نجفی (در امور حسبیه و نقل روایات)، شیخ محمد صالح علامه مازندرانی (اجازه اجتهاد و روایت)، سید محمد وحیدی (اجازه در امور حسبیه و روایت)، سید ابوالقاسم خویی (اجازه در امور حسبیه)، سید محمد شیرازی (اجازه روایی)، آقابزرگ تهرانی (اجازه روایت از طریق شیعه و اهل سنت)، علی غروی علیاری ( اجازه اجتهادی و روایتی)، علامه سید عبدالحسین شرف‌الدین موسوی ( اجازه روایتی) و شیخ نصرالله شبستری اجازه روایی دریافت کرده بود، پس از یک سال اقامت در نجف اشرف به تهران عزیمت کرد، اما برای اطاعت از امر پدر و با وجود فراهم بودن زمینه‌های مناسب در آن شهر، به تبریز بازگشت و مسجد «استاد و شاگرد» را در خیابان فردوسی تبریز احیا کرد و به اقامه نماز و تبلیغ دین در آنجا پرداخت. همچنین درس‌هایی چون شرح لمعه، مکاسب، کفایه‌الاصول و... را در مدارس دینی تبریز تدریس می‌کرد و سپس به تدریس درس خارج و فقه اصول پرداخت که تا پایان عمرش ادامه داشت (پاک‌نیا، ۳۳۴؛ الوانساز خویی، ج ۲، ۲۹۴-۲۹۵). مولانا در سال ۱۳۴۳ ش و پس از بازگشت امام خمینی به قم (پس از حبس و حصر در تهران)، نامه‌ای به ایشان ارسال کرد و امام خمینی نیز در پاسخ از او تشکر کرد (صحیفه امام، ج ۲۱، ۵۱۹). در خرداد همان سال نیز نامه‌ای به امام خمینی ارسال کرد و درباره چند مسئله شرعی از ایشان استفتا نمود و امام خمینی پاسخ آن استفتائات را داد (همان، ۵۳۱). وی در آبان ۱۳۵۶ ش پس از درگذشت سید مصطفی خمینی، همراه با جمعی از روحانیان مبارز تبریز در اعلامیه‌ای خطاب به مردم تبریز، آنان را به شرکت در مجلس بزرگداشت فرزند امام خمینی در پانزده آبان و در مسجد میرزا یوسف فراخواندند. آنان در آن اعلامیه از امام خمینی به‌عنوان «حضرت آیت‌الله‌العظمی مرجع عالی‌قدر جهان تشیع» نام بردند (آیت‌الله حاج سید...، ۶۳۱). او به تدریس و تألیف در تبریز ادامه داد و در ۱۳۸۲ از سوی سازمان تبلیغات اسلامی به‌عنوان امام جماعت نمونه کشور انتخاب شد (الوانساز خویی، ج ۲، ۲۹۴). تألیفات او عبارت است از: ۱. دررالمطالب فی شرح المکاسب (عربی، خطی). ۲. النجم الزاهر فی صلات المسافر (تقریرات درس آیت‌الله سیّد محمد حجت کوه‌کمری). ۳. ثلاث مسائل: شهرت فتوائیه، اجماع و خبر واحد (تقریرات درس آیت‌الله آقا حسین بروجردی در حجیت). ۴. تحقیق و تعلیق پیرامون کتاب احسن الدلالات اثر علامه مرحوم شیخ محمد صالح حائری مازندرانی. ۵. الحلیه فی حرمة حلق اللحیه. ۶. حاشیه بر توضیح المسائل آیت‌الله خویی. ۷. مسئله ولایت فقیه (خطی) ۸. حاشیه بر منهاج الصالحین آیت‌الله خویی (خطی). ۹. توضیح الاحکام (رساله عملیه). ۱۰. حاشیه بر رسایل شیخ اعظم انصاری (خطی). ۱۱. استفتائات (خطی). ۱۲. تعلیقه بر وجیزه شیخ بهایی. ۱۳. البیان فی تفسیر القرآن (خطی). ۱۴. الفاظ مشکله در قرآن (خطی). ۱۵. پیامبر اسلام و کثرت همسر. ۱۶. چهل حدیث (خطی). ۱۷. شرح کلمات قصار نهج‌البلاغه (خطی). ۱۸. درّ تابناک در کلمات معصومین (خطی). ۱۹. فاطمه زهرا (علیها السلام)، سرور زنان عالمین. ۲۰. مهدی (علیه‌السلام) و مسئله غیبت. ۲۱. مهدی (علیه‌السلام) و مسئله رجعت. ۲۲. انتظار فرج. ۲۳. الملاحم و الفتن. ۲۴. مهدی (علیه‌السلام)، نجات‌دهنده. ۲۸. حاشیه بر منظومه سبزواری (خطی). ۲۹. حاشیه بر عوامل (خطی). ۳۰. پاسخ به سؤالات (خطی). ۳۱. هدیه دوستان (خطی). ۳۲. زندگی‌نامه آیت‌الله سید محمد مولانا (خطی). ۳۳. داستان‌های راستین (۲ جلد). (پاک‌نیا، ۳۳۵-۳۳۶). یکی از مهم‌ترین اقدامات سید ابوالحسن مولانا، تأسیس بنیاد فرهنگی و خیریه نیمه شعبان با هدف خدمت‌رسانی و تمرکز نیروها در جبهه‌های فرهنگی و اقتصادی در تبریز بود. برخی از فعالیت‌های آن بنیاد عبارت است از: برگزاری همه‌ساله جشن‌های نیمه شعبان، مراسم عزاداری ایام فاطمیه دوم و زیارت عاشورا، ایجاد انتشارات نور ولایت با چاپ ده‌ها جلد کتاب مفید و سودمند، تأمین نیازهای بیش از ۱۵۰ خانوار آبرومند و نیازمند شهر، گشایش صندوق قرض‌الحسنه حضرت قائم (عج) و اعطای وام‌های درازمدت و کوتاه‌مدت به نیازمندان، طرح مطالعاتی و تحقیقاتی غدیر در راستای جذب نیروهای مستعد و متعهد فرهنگی ـ مذهبی، میثاق با یاران شهید با هدف ارتباط با گلگون‌کفنان هشت سال دفاع مقدس، نشر سالانه ویژه‌نامه نیمه شعبان که تا حال ۸ جلد از آن با مقالات علمی استادان حوزه و دانشگاه در موضوع مهدویت منتشر شده است، برگزاری مسابقات، ارتباط با مراکز علمی و مذهبی و شخصیت‌های دینی کشور، تأسیس کتابخانه تخصصی مهدویت، برگزاری جلسات گفتار ماه و تولید محصولات صوتی و تصویری در همین راستا و.... (همان، ۳۳۹-۳۴۰). او در هفتم خرداد ۱۳۸۳ در شهر تبریز درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط برادرش سید ابوالقاسم مولانا، در قطعه صدیقین وادی رحمت تبریز به خاک سپرده شد (همان، ۳۴۳؛ «درگذشتگان: آیت‌الله مولانا»، ۱۱۳). منابع: آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ پاک نیا، عبدالکریم (۱۳۸۵)، «ابوالحسن مولانا تبریزی»، گلشن ابرار: خلاصه‌ای از زندگی اسوه‌های علم و عمل، ج ۶، قم، نور السجاد؛ الوانساز خویی، جعفر (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان، به کوشش عبدالصمد جودتی استیار، ج ۳، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم؛ «درگذشتگان: آیت‌الله مولانا» (۱۳۸۳)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۸۶؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲، قم، اسلامیه.