فخر رازی
فخر رازی، متکلم، فقیه و مفسر ایرانی که شبهات زیادی در فلسفه ایجاد کرده است.
معرفی
فخر رازی، محمدبنعمر فخر رازی، متکلم، فقیه و مفسر ایرانی است که در سال ۵۴۳ق در شهر ری به دنیا آمد و در سال ۶۰۶ق در سرزمین هرات دفن شد. وی معروف به ابنالخطیب و ملقب به فخرالدین، امام المشککین میباشد.[۱]
آثار و تالیفات
آثار و تصنیفات فخر رازی متعدد و در رشتههای گوناگون فلسفه، حکمت، کلام، فقه و تفسیر میباشد. از جمله این آثار عبارتند از: مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) المحصل افکار المتقدمین، الملخص فی الحکمه، شرح عیون الحکمه، المباحثة المشرقیه، المطالب العالیه و الاربعین فی أصول الدین.[۲]
شخصیت علمی فخر رازی
امام فخرالدین رازی یکی از اندیشمندان شناخته شده اشعری است که در راه اثبات آیین خود تلاش فراوانی مینموده و آثار فراوانی به رشته تحریر درآوره است، وی متکلمی تیزهوش بوده که دشمنی خاصی با فلاسفه و حکمای الهی داشته است. فخر رازی اگرچه اشعریمذهب است؛ ولی چون اهل اندیشه و جدال فکری است در برخی موارد به موازین اشعریت پایبند نبوده است.[۳]
امامخمینی در آثار خویش به فخررازی و مبانی او توجه داشته است و از او به الامام فخر رازی و صاحب مباحث مشرقیه یاد کرده است و معتقد است فخر رازی دارای مبانی سست و ضعیفی است و از آنجا که علم را از مقوله اضافه میدانست نتوانسته اشکالات وجود ذهنی را حل کند. امامخمینی معتقد است، فخر رازی با آن مقام علمی، در خارج چیزی را نمیدید و بصیرت نداشت، چون علمش صرف مفهوم کلی بوده است؛ لذا نه قلمش روحانی بود نه علمش و نه گفتارش و اصلاً از همه آثارش معلوم میشود که این شخص روحانی و معنوی نبوده، بلکه فقط خود را از اهل معنویت میدانست؛ زیرا هیچ اثری از روحانیت در او نمایان نبود. به باور امامخمینی فخر رازی در آیاتی که استدلال کرده همه طبق فهم عوام الناس بوده و حاصل قوه متخلیه او میباشد.[۴]
آراء و مبانی فخر رازی
فخر رازی دارای آراء و مبانی خاصی است، امامخمینی به این آراء و مبانی توجه داشته و اکثر آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده است؛ از جمله آنها:
جعل
فخر رازی شبههای مطرح کرده است و گفته احتیاج ممکن به مؤثر یا در ماهیت است یا در وجود و هر کدام که باشد، سلب شیء از خود شیء یا اثبات شیء برای نفس شیء لازم میآید که محال است؛ همچنین فخر رازی معتقد در اتصاف ماهیت به وجود یا وجود به ماهیت در هر حالی اتصاف به امری عدمی است. بنابراین جاعل بودن مؤثر برای ممکن، صحیح نیست.[۵] امامخمینی در جواب این شبهه میگوید حرف فخر رازی زمانی درست است که قائل به جعل مرکب باشیم؛ ولی قول ثالثی هم است و آن جعل بسیط است، یعنی شیء را ایجاد نماید نه اینکه شیء را شیء قرار دهد؛ مانند تصورات نفس که تجلیات نفس میباشند، بنابراین اثر جعل وجود عین الربط و صرف الربط است بگونهای که اضافه طرفینی ندارد. پس اثر جعل این نیست که وجود را وجود قرار دهد.[۶]
صفت مؤثریت
فخر رازی معتقد است اگر ممکن محتاج به مؤثر باشد، صفت مؤثریت با نظر به ذات مؤثر، ممکن خواهد بود؛ زیرا اگر ممکن نباشد یا ممتنع و امری عدمی است یا واجب است که در هر دو صورت تسلسل لازم میآید.[۷] امامخمینی در جواب این شبهه معتقد است صفت تأثیر تنها در عقل و ذهن است و آنچه در خارج مؤثر حقیقی است وجود میباشد و صفت مؤثریت متأصل نیست.[۸]
صادر اول
فخر رازی درباره صدور کثرت از عقل اول اشکالاتی بیان کرده و نتیجه گرفته که سخن حکما درست نیست؛ زیرا آنها گفتهاند از جهت نقص عقل اول، چیزی صادر میشود، در حالی که از عدم و نقص چیزی صادر نمیشود.[۹]
امامخمینی در جواب این شبهه میگوید مراد حکما این نیست که از امر عدمی و سلبی چیزی صادر شود بلکه مقصود آنها این است که همه صوادر از وجود عقل اول میباشد؛ لکن به ملاحظه حیثیات صادر میشود.[۱۰]
حدوث نفس
فخر رازی در بحث حدوث نفس گفته چرا جایز نباشد که نفوس از قدیم متعلق به ابدان نباشند و در ادامه گفته اگر حدوث نفس متوقف بر ابطال تناسخ باشد، ابطال تناسخ هم متوقف بر ابطال حدوث نفس است و در این صورت دور لازم میآید.[۱۱]
امامخمینی همسو با حکمت متعالیه در جواب این شبهه میگوید؛ بطلان تناسخ و مسئله حدوث نفس دارای یک ماده برهانی هستند که با آن ماده برهانی، هم تناسخ باطل و هم حدود نفس ثابت میشود.[۱۲]
پانویس
- ↑ فنایی اشکوری، درآمدی بر تاریخ فلسفه، ج۲، ص۲۴۴؛ زمانی قمشهای، هیئت و نجوم اسلامی، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ فانی، فهرست آثار امام فخر رازی، ص۲۷۷-۲۸۰؛ قمشهای هیئت و نجوم اسلامی، ج۳، ص۴۹۱.
- ↑ ابراهیمی دینانی، ماجرای فکر فلسفی، ج۱، ص۵۷؛ ج۳، ص۳۶۰-۳۶۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳؛ ص۲۲، ۱۱۹، ۵۱۲؛ انوار الهدایه، ج۱، ص۹۲.
- ↑ فخر رازی، مطالب العالیة، ج۱، ص۹۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴-۳۵.
- ↑ فخر رازی، مطالب العالیه، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه ج۱، ص۳۶.
- ↑ فخررازی، شرح الاشارات، ج۲، ص۴۸؛ المباحة المشرقیه، ج۲، ص۵۳۱؛ طوسی، نقد المحصل، ص۳۲۷.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ فخر رازی، المباحثه المشرقیه، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۹۲.
منابع
- ابراهیمی دینانی، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- زمانی قمشهای، علی، هیئت و نجوم، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۷ش.
- طوسی، خواجه نصیر، نقد المحصل، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق.
- فانی، کامران، فهرست آثار امام فخر رازی، نشر معارف، ۱۳۶۵ش.
- فخر رازی، محمدبنعمر، المباحث المشرقیه، قم، نشر بیدار، بیتا.
- فخر رازی، محمدبنعمر، شرح الاشارات والتنبیهات، کتابخانه مرعشی، قم، بیتا.
- فخر رازی، محمدبنعمر، مطالب العالیه، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- فنایی اشکوری، درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی، قم، نشر سمت، ۱۳۹۰ش.
نویسنده: باقر صاحبی