مراتب علم الهی
مراتب علم الهی، از مرتبه ذات بسیط شروع و با ظهور در عالم خارج تجلی مییابد.
اهمیت و جایگاه مراتب علم الهی
مراتب علم الهی در اصطلاح فلسفی و عرفانی به معنای علم در مرتبه بطون و علم در مرتبه ظهور که شامل همه کمالات در مرتبه اسما و صفات و موجودات خارجی میباشد.[۱]
در آیات الهی به مراتب علم حقتعالی اشاره شده است. اندیشمندان اسلامی با استناد به همین آیات الهی برای علم الهی مراتبی قائل شدهاند. مسئله مراتب علم الهی در اندیشههای فلسفی و عرفانی و بیان این مراتب بر اساس مبانی و اصول هر مکتب از مهمترین مصادیق تأثیرپذیری این اندیشهها در متون دینی است.[۲]
امامخمینی نیز در آثار خویش به بیان مراتب علم الهی پرداخته است و مراتب علم الهی را در در دو مرحله صقع ربوبی و ظهور عینی مورد بررسی قرار داده است.[۳]
تقریر اجمالی مراتب علم حق
بنابر نظر امامخمینی اگر چه علم حقتعالی به ما سوای علمی ذاتی و بسیط است اما از آنجا که مشاهده و مجاری حقتعالی متعددند میتوان به اعتبار و تعدد معلوم و در مقام کثرت، علم حقتعالی را دارای مراتبی دانست؛ زیرا اشیا برای حضرت حق یک دفعه مکشوف نیستند، بلکه به دفعات متعدده، مکشوف میباشند. امامخمینی برای علم حقتعالی دو مرتبه قابل است:
الف) در صقع ربوبی که خود دو مرتبه میباشد؛ یکی علم به ذات در تعین اول و دیگری علم ذات به اشیا در تعین ثانی، در تعین اول، اسمای الهی از یکدیگر ممتاز نیستند و علم، عالم و معلوم با هم متحدند و در آنجا علمی جز علم به ذات مطرح نیست، اما در تعین ثانی، به دلیل امتیاز نسبی، علم حقتعالی به اسما و صفات و اعیان ثابته مطرح میشود.
ب) علم در مرحله ظهور عینی که در این مرحله به بعد علم در مرتبه خارج و فیض مقدس حق است و از مظاهر علم فعلی خارجی اوست که دربردارنده علم مرتبه عقل اول، قلم اعلی و علم در مرتبه صور و مُثُل افلاطونی است..[۴]
تقریر تفصیلی مراتب علم حق
امامخمینی در آثار خویش همسو با حکمای الهی و عرفای اسلامی به بیان تفصیلی این مراتب پرداخته است از جمله
- علم عنایی: عبارت است از انکشاف حقایق اشیا در مرتبه ذات بر طبق نظام وجود که از آن به علم بسیط و خلاق علوم تفصیله تعبیر میشود این مرتبه از علم به گونهای است که از هر گونه شائبه امکانی و ترکیبی منزه است. این علم بسیط و قائم به ذات است که همواره خلّاق علوم تفصیلیه و منشأ نظام کیانی است.[۵]
- قلم: یکی دیگر از مراتب علم الهی قلم میباشد که عبارت است از موجود عقلی که تمام صور اشیاء به وجه عقلی و بسیط در آن موجود است. قلم اعلی بدون واسطه به نفس کلی و با واسطه عقول طولیه مادون خود به افلاک فیض میرساند. قلم اعلی همه موجودات را به نحو بسیط در خود دارد.[۶]
- لوح: یکی دیگر از مراتب علم الهی لوح میباشد که همان جوهر نفسانی و فرشته روحانی است که علوم الهی را از قلم میگیرد. و آیه «إنه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم»[۷] ناظر بر این مرتبه است.[۸]
- قضا و قدر الهی: یکی دیگر از مراتب علم الهی، مرتبه قضا است که عبارت باشد از وجود جمیع موجودات به حقایق کلی و صور عقلیشان در عالم عقلی و مرتبه قدر عبارت است از ثبوت علمی جزئی موجودات در عالم نفسی سماوی مطابق با مواد خارجی شخصی آنها که به اسباب و علل مستند است. امامخمینی در نظر نهایی خویش با استناد به قول میرداماد، قضای الهی را همان فیض مقدس سریانی و قدر را همان ظهور و بروز حدود اشیا میداند.[۹]
- فتر وجود: آخرین مرتبه علمی الهی دفتر وجود است، وجود این صور جزئیه در مواد خارجی است که همان کلمات الله هستند که انتها و پایانی برای آنها نیست. به باور امامخمینی دفتر کون و عالم طبیعت خود بنفسه و بدون اینکه در مرآت دیگری منکشف شود، مکشوف است.[۱۰]
پانویس
- ↑ ابنعربی، فصوص الحکم، ص۶۰، ص۱۳۱؛ الفتوحات المکیه، ج۶، ص۲۲۲-۲۳۲؛ طوسی، شرح الاشارات والتنبیهات، ج۳، ص۱۳۰-۱۳۳؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۲۹۰؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۳، ص۶۰۸-۶۱۰.
- ↑ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۱۲۴-۱۲۸؛ سهروردی، مجموعه مصنفات، ج۲، ص۹۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۲، ص۶۰۸؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۴۲۲-۴۲۳ ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۸۳-۲۸۶؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۳-۳۴؛ شرح دعای سحر، ص۱۱۹؛ آداب الصلاة، ص۲۶۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۵۲-۲۵۸؛ آداب الصلاة، ص۲۶۶؛ شرح دعای سحر، ص۱۱۹؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۸۸-۴۸۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۸۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۹۰.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۱؛ ج۲، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ زخرف: ۴.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الأنس، ص۳۳-۳۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۹۳-۴۹۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۸۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۹۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه ج۲، ص۲۸۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۹۶.
منابع
- ابنعربی، محییالدین، فصوص الحکم، تعلیقه ابوالعلاء عفیفی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- ابنعربی، محییالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، تصحیح طالبی، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
- سهروردی، شهابالدّین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغة، ۱۳۷۵ش.
- قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلالالّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
نویسنده: باقر صاحبی