مصطفی ملکی
ملکی، مصطفی؛ از شاگردان درس خارج اصول امام خمینی. مصطفی ملکی معروف به ملکی شمیرانی فرزند میرزا ابوالقاسم در سال ۱۳۱۰ ش در تجریش به دنیا آمد. پدرش به کسب‌وکار در تجریش اشتغال داشت و مصطفی ملکی هم در امور کسب‌وکار و اداره مغازه، پدر را یاری می‌داد. وی قرائت قرآن و برخی از کتاب‌های متداول را نزد حاج‌آقا محمد فرهمند در محل صحن امام‌زاده صالح تجریش فراگرفت. آقای فرهمند مردی مبارز بود و مصطفی ملکی علاوه بر فراگیری معارف و احکام، از تحلیل‌های سیاسی استادش بهره‌مند و از مسائل سیاسی روز آگاه می‌شد. او از طریق استادش با تشکیلاتی به نام «نور دانش» آشنا شد و با آنجا ارتباط پیدا کرد. هدف کلی تشکیلات نور دانش، بسط و گسترش فرهنگ اسلامی بود و ملکی به سبب ذوق هنری، با نوشتن مقالات دینی و سرودن اشعار مذهبی، به همکاری با آن می‌پرداخت و مقالات و اشعار او در دو مجله ماهانه و سالانه با نام نور دانش چاپ می‌شد (ادهم‌نژاد، ۱۳۳-۱۳۴). او تحصیلات متوسطه را تا سال سوم در مدارس فرهنگ و به‌صورت متفرقه ادامه داد. آنگاه به فراگیری دروس حوزوی روی آورد؛ با ورود شیخ علی‌اکبر نهاوندی به چیذر تجریش، همراه با جمعی از دوستانش در محضر درس وی حضور یافت. در همان دوران بود که مبارزات آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی علیه استعمار و استبداد آغاز شد و وی متأثر از آموزه‌های شیخ علی‌اکبر نهاوندی، به دفاع از آیت‌الله کاشانی پرداخت. به همین سبب پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تحت تعقیب قرار گرفت و مأموران برای دستگیری وی چند بار به خانه پدری‌اش هجوم بردند. این مسئله باعث شد تا برای تکمیل تحصیلات حوزوی و همچنین دور ماندن از فضای تهران، راهی قم شود. او در حوزه علمیه قم بخشی از دروس سطح را نزد شهید دکتر مفتح آموخت. قوانین‌الاصول میرزای قمی را هم پیش سید موسی صدر خواند و در شرح لمعه از شاگردان میرزا جواد تبریزی بود. مکاسب را نزد آقایان میرزا علی‌اکبر مشکینی و میرزا مصطفی صادقی فراگرفت و رسایل، قسمت قطع و ظن و تعادل و تراجیح را هم پیش میرزا علی‌اکبر مشکینی فراگرفت. بخش دیگری از رسایل را هم نزد محمد فاضل لنکرانی خواند. استاد او در کفایه‌الاصول هم میرزا محمد مجاهدی تبریزی بود. آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و مدت چهار سال در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت. هم‌زمان در درس خارج اصول امام خمینی شرکت می‌کرد و مدت ۸ سال در آن درس حاضر می‌شد؛ بنابراین می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۵ ش تا تبعید امام خمینی به خارج از کشور، در درس خارج اصول امام خمینی که در مسجد سلماسی و اعظم قم برگزار می‌شد شرکت می‌کرده است. پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور در سال ۱۳۴۳ ش، مدت دو سال در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی حاضر می‌شد. وی هم‌زمان در درس تفسیر قرآن علامه سید محمدحسین طباطبایی و درس اخلاق حاج‌آقا حسین فاطمی که هر هفته شب‌های پنج‌شنبه و جمعه برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد (ادهم‌نژاد، ۱۳۷-۱۳۹). وی در دوران تحصیل از شهریه حوزه استفاده نکرد و با اینکه وابسته به بیت بزرگانی چون فاضل لنکرانی بود و بزرگان حوزه به وی عنایت داشتند، باز هم از دریافت وجوه خودداری می‌کرد. او پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، در شب‌های جمعه و ماه مبارک رمضان و سایر مناسبت‌های مذهبی در مسجد همت تهران حضور می‌یافت و با روحانیان مبارز تهران، مانند آیت‌الله سید محمود طالقانی ارتباط بسیار نزدیکی برقرار و جلسات و فعالیت‌های گوناگون را آغاز کرد. در سال ۱۳۴۷ ش و با کسب اجازه از امام خمینی و مراجع عالی‌قدر، حوزه قم را ترک کرد و به شمیرانات بازگشت و در مسجد همت تجریش به‌صورت دائمی مستقر گردید. حضور او در این کانون مذهبی موجب فعال شدن مبارزات جوانان مسلمان منطقه گردید. وی در آن مسجد با برنامه‌ریزی‌های مدون، فعالیت‌های خویش را شروع کرد و در شب‌های یکشنبه و چهارشنبه جلسه تفسیر قرآن برگزار می‌نمود و با دعوت از عالمان و بزرگان آگاه و انقلابی چون آقایان سید محمود طالقانی، محمدمهدی ربانی املشی، حسن لاهوتی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدرضا مهدوی کنی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، محمد مفتح، مرتضی مطهری و...، در بیداری و آگاهی مردم در مسائل دینی و سیاسی نقش بسزایی ایفا نمود. در همین دوران بود که حسینیه ارشاد به همت افرادی چون مرتضی مطهری تأسیس شد و با حضور دکتر علی شریعتی در آنجا، حرکت جدیدی در جامعه برای بازگشت جوانان به هویت اسلامی پدید آمد و مصطفی ملکی با تشویق جوانان علاقه‌مند به‌سوی این حرکت تازه، نقش مؤثری در بسط و گسترش نهضت اسلامی ایفا نمود. همچنین در سال‌های نهضت امام خمینی، جلسات روحانیان مبارز تهران با حضور افرادی چون مطهری، مفتح، سید محمد حسینی بهشتی، جعفر شجونی، هاشمی رفسنجانی، محمدجواد باهنر، مهدوی کنی، مهدی کروبی و محی‌الدین انواری در تجریش و به میزبانی او برگزار می‌شد. یکی از مهم‌ترین نتایج این جلسات، هماهنگی برای نحوه ادامه مبارزه بود. از دیگر اقدامات سیاسی مصطفی ملکی در این دوران می‌توان به مسافرت‌های وی به شهرهای مختلف برای دیدار با روحانیان تبعیدی اشاره کرد؛ او برای روحیه دادن به آنان که در شهرهای مختلف گرمسیری و سردسیری کشور تبعید بودند، در تأمین نیازمندی‌های خانواده‌های آنان می‌کوشید و احیاناً مطالب و مسائل روز را به اطلاع آنان می‌رساند (همان، ۱۴۵-۱۵۵). وی در اغلب مناسبت‌های مذهبی و انقلابی، با برگزاری مجالسی در مسجد همت تجریش، به اطلاع‌رسانی دراین‌باره می‌پرداخت و ابعاد آن اتفاق را بیان می‌کرد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد، ج ۱۰، ۱۳۲، ۴۷۵، ۴۸۵). در آن روزها در تنظیم و انتشار اعلامیه‌های روحانیان مبارز تهران نقش زیادی داشت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۳۲، ۳۴۲) و به سبب این فعالیت‌ها ساواک نام او را در فهرست روحانیان افراطی تهران قرار داد (همان، ۱۹۲) و در نهایت در هفتم شهریور ۱۳۵۷ او را دستگیر کرد (همان، ۴۸۶). از دیگر فعالیت‌های سیاسی او می‌توان به امضای اعلامیه‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی و در حمایت از امام خمینی، شرکت در تحصن روحانیان سراسر کشور در دانشگاه تهران برای بازگشت امام خمینی به کشور، شرکت در تظاهرات مردم تهران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ش به‌فرمان امام خمینی (که این تظاهرات مانع حرکت تانک‌های گارد رژیم شاهنشاهی به طرف پایتخت گردید)، عزیمت به پادگان لویزان در شب پیروزی انقلاب اسلامی برای تحویل گرفتن این نقطه و جلوگیری از تعرّض به خانواده‌های افراد گارد و تشکیل ستاد کمک به مجروحان و مصدومان تظاهرات به کمک عده‌ای از روحانیان و پزشکان اشاره کرد (ادهم‌نژاد، ۱۵۴-۱۵۴). ملکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای حفاظت و حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی، طبق فرمان امام خمینی، مسئولیت کمیته انقلاب اسلامی شمیرانات را بر عهده گرفت. هم‌زمان در هیئت ۹ نفره منتخب امام خمینی برای رسیدگی به وضعیت بنیاد مستضعفان عضویت داشت. وی از بنیان‌گذاران جامعه روحانیت تهران بود و در سمت دبیری جامعه روحانیت مبارز تهران ایفای نقش می‌کرد (اهم نژاد، ۱۵۵-۱۵۶). با آغاز جنگ تحمیلی بارها راهی جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شد و در خطوط مقدم جبهه حضور یافت. او براثر ابتلا به یک بیماری خونی و بعد از چهار ماه بستری شدن در بیمارستان قلب تهران، در روز ۳۱ خرداد ۱۳۶۱ از دنیا رفت. پیکر او پس از تشییع در تهران، به قم انتقال یافت و پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، در حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها به خاک سپرده شد (همان، ۱۵۶-۱۵۸). منابع: ادهم‌نژاد، محمدتقی (۱۳۷۷)، «مصطفی ملکی تهرانی، تندیس پارسایی»، ستارگان حرم: اختران حریم معصومه (س)، تألیف گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۱۰، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ طاهر احمدی، محمود (۱۳۸۷)، زندگی و مبارزات حجت‌الاسلام‌والمسلمین مصطفی ملکی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۲)، کتاب ۳۲، شهید حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی شاه‌آبادی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.