امام‌ حسن عسکری(ع)

امام‌ حسن عسکری(ع)

نقش	امام یازدهم(ع)
نام	حسن بن علی(ع)
کنیه	ابومحمد
زادروز	در رمضان، ربیع‌الاول یا ربیع‌الاخر سال ۲۳۲ق
زادگاه	مدینه
مدت امامت	۶ سال
مدفن	سامرا
محل زندگی	سامرا
لقب(ها)	ابن الرضا، خالص، صامت، زکی، نقی و هادی
پدر	امام هادی(ع)
مادر	سوسن، حدیث یا سلیل معروف به ام‌الحسن
همسر(ان)	نرجس
فرزند(ان)	امام زمان(ع)
طول عمر	۲۸ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)

حسن‌بن‌علی، امام‌عسکری(ع)، زندگی، جایگاه و نقش امام یازدهم(ع).

معرفی اجمالی

امام ابومحمد، حسن‌بن‌علی(ع) ملقب به خالص، صامت، زکی، نقی و هادی از ائمه اهل بیت(ع) در رمضان یا ربیع‌الاول یا ربیع‌الاخر سال ۲۳۲ق در مدینه به دنیا آمد. به نقلی دیگر، تولد آن حضرت در سال ۲۳۱ق بوده است. پدر ایشان امام‌علی‌بن‌محمد الهادی(ع) است و نام مادر ایشان سوسن یا حدیث، یا سلیل، معروف به ام‌الحسن و از بانوان صالح و عارف بود. ایشان از آنجا که همراه پدر در محل عسکر (لشکرگاه) سامرا زندگی می‌کرد، همانند پدر خود به «عسکری» معروف شد و چون نواده امام‌رضا(ع) بود، مانند پدر خود امام‌هادی(ع) «ابن‌الرضا» نیز خوانده می‌شد. ایشان همراه پدر از مدینه به سامرا رفت و مدت بیست سال و نه ماه در این شهر زندگی کرد.

جایگاه و ویژگی‌ها

امام‌حسن عسکری(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع) دارای مقامات و کمالات معنوی بسیار بود؛ ازجمله ایشان در شمار ذریه و اهل بیت پیامبر(ص) و دارای مقام عصمت است (ببینید: اهل بیت(ع)). ایشان از سوی خداوند و با نص پیامبر(ص) و معرفی پدر خود امام‌هادی(ع) به امامت رسید. امام‌هادی(ع) افزون بر معرفی امام پس از خود به مردم به شیوه انفرادی و مکاتبه، در مجلسی در حضور ۱۵۰ تن از بزرگان بنی‌هاشم و بنی‌عباس و دیگر مردم قریش، به امامت فرزند خود تصریح کرد و از وی خواست شکر این نعمت را به جای آورد و امام‌حسن عسکری(ع) خداوند را بر این نعمت سپاس گفت.

امام‌حسن عسکری(ع) جامع فضایل و در همه خصایص سرآمد دیگران بود. ایشان عصمت، خرد، دانش، زهد، شجاعت، سخاوت و دیگر صفاتی را که انسان را به خدا نزدیک می‌کند، در خود گرد آورده بود. ایشان بسیار خداترس، بزرگوار و با سخاوت و با هیبت و جلال بود. گفتار ایشان استوار و کردار ایشان مورد ستایش مردم بود و دوست و دشمن به برتری حضرت در علم، حلم، جود، زهد، پارسایی، گشاده‌دستی و دیگر ارزش‌های اخلاقی ایشان اذعان داشتند. فراوانی عبادت ایشان دشمنان را نیز به شگفت درآورده بود.

حاکمان عباسی به جایگاه معنوی و تقوای امام‌عسکری(ع) معترف بودند. عبیدالله‌بن‌خاقان وزیر، امام‌عسکری(ع) را به جهت ویژگی‌های شخصیتی، شایسته خلافت می‌شمرد و نیز فرزندش احمدبن‌عبیدالله کارگزار قم، با وجود دشمنی با امام(ع)، ایشان را از جهت سیره و عفاف و هیبت و عقل و جایگاه اجتماعی در نزد بنی‌هاشم و کارگزاران دولتی از دیگران مقدم می‌دانست. توده مردم به حضرت بسیار علاقه‌مند بودند و برای دیدار با ایشان گرد می‌آمدند؛ چنان‌که گذرگاه حرکت امام(ع) از جمعیت پر می‌شد. افزون بر مسلمانان، پیروان دیگر ادیان آسمانی نیز که در سامرا زندگی می‌کردند، به حضرت احترام می‌گذاشتند.

امام‌خمینی که همه ائمه(ع) را انسان‌های کامل می‌دانست، مستحب شمرده است از امام‌عسکری(ع) و دیگر امامان به عنوان «ائِمَّةُ الْمُؤمِنینَ» و حجت‌های خداوند بر همه مردم و امامان هدایت یاد شود و نیز به استناد روایات، مراد از لیالی عشر در «وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ عَشْرٍ» را ده تن از ائمه، امام‌حسن مجتبی(ع) تا امام‌حسن عسکری(ع) شمرده است (ببینید: لیلةالقدر). ایشان به پیروی برخی روایات اهل بیت(ع)، روز پنجشنبه را متعلق به امام‌حسن عسکری(ع) شمرده و سزاوار دانسته است که مؤمنان در تعقیب نماز صبح برای در امان‌ماندن از شیطان و نفس اماره و برای تکمیل اعمال ناقص و طاعات ناقابل به آن حضرت(ع) متوسل شوند. ایشان در اشعار خود در وصف امام زمان(ع)، آن حضرت را دربردارنده صفات همه ائمه پیشین ازجمله دارنده شمایل پدر خود امام‌عسکری(ع) دانسته است.

دوران امامت

امام‌حسن عسکری(ع) پس از شهادت امام‌هادی(ع) در سال ۲۵۴ق (در ۲۲ یا ۲۳سالگی) امامت و هدایت مردم را بر عهده گرفت. به روایت مسعودی دوران امامت حضرت شش سال (۲۵۶) و به نقل اشعری قمی پنج سال و هشت ماه (۱۰۲) بوده است. شیعیان آن روز در مناطق گوناگون جهان اسلام ازجمله مدینه، یمن، بیهق، نیشابور، ری، آوه، کوفه، قم، بغداد، مدائن، گرگان، سمرقند، زندگی می‌کردند و حضرت عسکری(ع) با وجود آنکه در لشکرگاه سامرا زیر نظر بود، با ارتباط حضوری در خانه و در میان راه یا پنهانی، از راه نامه‌نگاری، یا به کمک وکلا با شیعیان در ارتباط بود.

شیخ طوسی تعداد راویان از امام‌حسن عسکری(ع) را بیش از صد تن ذکر کرده است. برخی نیز راویان آن حضرت را به ۱۴۹ تن رسانده‌اند. عثمان‌بن‌سعید عمری «بوّاب» و مسئول کارها و ارتباطات حضرت بود. امام‌خمینی با استناد به روایات، یادآور شده است امام‌عسکری(ع) در پاسخ عبدالله‌بن‌جعفر حمیری از راویان حدیث، مبنی بر تعیین مرجعی علمی برای حل مشکلات دینی، عثمان‌بن‌سعید و محمدبن‌عثمان را ثقه و مورد اطمینان و گفتار و رفتار آنان را گفتار و رفتار خود شمرد. ایشان به نقل از شیخ طوسی و وی از استادش شیخ مفید یادآور شده است اصحاب ائمه(ع) از زمان امیرالمؤمنین علی(ع) تا زمان امام‌حسن عسکری(ع) چهارصد کتاب موسوم به «اصول اربعماة» تألیف کردند و افزوده است همه مصنفات امامیه در این مدت بیش از این است. ایشان در شمار راویان امام‌حسن عسکری(ع)، از محمدبن‌حسن صفار، محمدبن‌حسین، فضل‌بن‌شاذان نیشابوری، خیران خادم، احمدبن‌ابی‌عبدالله، حسین‌بن‌روح نوبختی، ابراهیم‌بن‌مهزیار اهوازی، احمدبن‌اسحاق اشعری قمی و نیز از حسن‌بن‌موسی خشاب به عنوان اصحاب صاحب «اثر و اصل» یاد کرده و یادآور شده است علی‌بن‌حسین، ابن‌بابویه، پدر شیخ صدوق از بزرگان و فقهای موثق قم ازجمله نزدیکان امام‌عسکری(ع) است که حضرت در توقیعی از وی به عنوان شیخ و معتمد خود یاد کرده است.

فعالیت‌ها

ازجمله فعالیت‌های امام‌عسکری(ع)، صیانت از قرآن بود. یعقوب‌بن‌اسحاق کندی از فیلسوفان بنام عرب که در حال نگارش کتابی با عنوان تناقضات قرآن بود، با راهنمایی امام‌عسکری(ع) و یافتن پاسخ‌های خود، به اشتباه خود آگاه شد و نوشته‌های خود را از میان برد. در میان متون روایی، شرح و تفسیر بخشی از آیات و سوره‌های قرآن از امام‌عسکری(ع) به جای مانده است. دفاع از اسلام و نبوت پیامبر اکرم(ص) در برابر هجمه و تزویر برخی مسیحیان علیه رسول خدا(ص) و تردیدافکنی در باورهای مسلمانان، از دیگر فعالیت‌های امام‌عسکری(ع) بود. موضوع امامت و ضرورت وجود حجت خداوند در زمین از موضوعات مطرح در سخنان امام‌عسکری(ع) است. در نامه‌ها و توقیع‌هایی که از ایشان خطاب به شیعیان و در مقام پاسخگویی به شبهات رسیده است، بر موضوع اهمیت امام‌معصوم(ع) و خالی‌نماندن زمین از حجت خدا تأکید شده است. ایشان با تکیه بر قرآن، موضوع ولایت و امامت اهل بیت(ع) را به مردم نشان داده است.

مبارزه با جریان‌های انحرافی ازجمله مبارزه با صوفیه و مدعیان دروغین، خودسازی و ساده‌زیستی و نیز مقابله با مدعیان نبوت و امامت و مقابله با واقفیه از دیگر فعالیت‌های امام‌عسکری(ع) بود. برخی از یاران امام‌عسکری(ع) مانند حسن‌بن‌موسی خشاب نیز ردی بر واقفیه نوشته‌اند. به گفته حسین‌بن‌روح نوبختی امام‌عسکری(ع) استفاده از روایت‌های بنی‌فضال از پیروان عبدالله‌بن‌افطح را تجویزکرد؛ ولی مردم را از پیروی از نظریات و فتاوی آنان بازداشت. امام‌خمینی این نهی را مرتبط به آرای اجتهادی آنان در احکام فقهی دانسته و شرط دانسته است که مفتی پیرو مذهب حق و عدالت باشد.

اندیشه‌های افراطی و انحرافی غالیان از معضلات فکری و اجتماعی آن دوره بود. امام‌عسکری(ع) تلاش می‌کرد با مدارا و روشنگری، جایگاه درست ائمه(ع) در اسلام را برای افراد غالی و هوادار غالیان بیان کند و در مواردی که غالیان اصرار بر خطا و فتنه‌گری خود می‌کردند با آنان به‌شدت برخورد می‌کرد و به شیعیان توصیه می‌کرد با لعن و تبری، زمینه طرد افراد منحرف را از جامعه اسلامی و شیعی فراهم کنند. برخورد حضرت با ابن‌حسکه، از افراد غالی، نمونه آن است. نیز فارس‌بن‌حاتم قزوینی از غالیانی بود که در زمان امام‌هادی(ع) در میان شیعیان به فتنه‌گری مشغول بود و امام‌عسکری(ع) او را طرد کرد. امام‌خمینی یادآور شده است یاران امام‌عسکری(ع) به‌شدت با طرفداران فارس‌بن‌حاتم برخورد کردند. امام‌عسکری(ع) با همه تأکید بر موضوع امامت و ولایت اهل بیت(ع) شیعیان را به مدارا و ارتباط با دیگر مسلمانان دعوت می‌کرد و از آنان می‌خواست در مساجد آنان شرکت و از بیمارانشان آنان عیادت کنند و به تشییع جنازه مردگان آنان بروند و حقوق آنان را ادا کنند، موضوعی که امام‌خمینی در باب تقیه مداراتی بر آن تأکید کرده است.

از کارهای امام‌عسکری(ع) شناساندن حضرت مهدی، امام دوازدهم(ع) به مردم و آماده‌کردن شیعیان برای دوره غیبت آن حضرت بود. شرایط برای معرفی آشکار امام‌دوازدهم(ع) بسیار دشوار بود. امام‌عسکری(ع) به شیعیان دربارهٔ امام پس از خود سخن می‌گفت و نیز جانشین خود را به شیعیان خاص می‌شناساند و آنان را از نزدیک با وی آشنا می‌ساخت. افزون بر این ایشان مردم را برای دریافت مسائل دینی به فقهای پارسا و دیندار ارجاع می‌داد.

امام‌خمینی در شرح این گفته امام‌عسکری(ع) به علما و روحانیان اندرز داده است که حجت بر علمای دین، تمام‌تر از دیگران است و علما در صورتی که بر شاهراه رسالت و ولایت استوار باشند و از دنیاطلبی و تقرب به پادشاهان و اشراف به دور باشند و به هم‌نشینی با فقرا تمایل داشته باشند، نام عالِم زیبنده آنان است و در شمار حجت‌های خداوند بر مردم به‌شمار خواهند آمد؛ ولی در صورت وابستگی روحانیان به دنیا و اشراف و پادشاهان، در زمره علمای سوء و منافقان خواهند بود و جایگاه آنان از دیگر طایفه‌ها بدتر و کردارشان زشت‌تر و سرنوشت آنان از دیگران تباه‌تر خواهد بود.

تبیین و ترویج ارزش‌های اخلاقی و معنوی از دیگرکارهای امام‌عسکری(ع) بود. ایشان به رهروان راه خدا (و طالبان خودسازی) سفارش کرده است که در کسب معارف و عبادت، میانه‌روی را از دست ندهند. نیز بخشی از روایات ایشان به بیان احکام و تعالیم دینی و پاسخ به شبهه‌های مردم در حوزه احکام الهی اختصاص دارد و امام‌خمینی در موارد متعددی برای بیان احکام دین ازجمله موضوع تقلید از فقیه، حرمت غیبت و حدود آن و موارد دیگر به روایات امام‌عسکری(ع) استدلال کرده است.

شرایط سیاسی

دوران امامت امام‌عسکری(ع) با چند نفر از خلفای عباسی ازجمله معتز (۲۵۲–۲۵۵ق)، مهتدی (۲۵۵–۲۵۶ق) و معتمد (۲۵۶–۲۷۹ق) هم‌زمان بود. ایشان کودک بود که با پدر خود به فرمان متوکل به‌اجبار به عراق فرا خوانده شد و با تصدی یحیی‌بن‌هرثمه به سامرا آورده شد. خلفا در دوره ایشان اقتدار زیادی نداشتند و بیشتر دست‌نشانده سرداران نظامی ترک و بربر بودند و رقابت‌های آنان جایگاه خلفا را در خطر انداخته بود و جامعه را به آشوب می‌کشید. امام‌عسکری(ع) هدایت معنوی و ظاهری جامعه را حق خاندان نبوت و خلفای عباسی را طاغوت می‌شمرد و به شیعیان امید می‌داد که خیلی زود دوره ستمگران سپری می‌شود و حجت خدا (مهدی(ع)) با قدرت ظاهر شود و به شعائر دین جامه عمل خواهد پوشاند. بیشتر احادیثی که دربارهٔ رهبری جامعه آمده از امام‌عسکری(ع) روایت شده است. اندیشه و جایگاه اجتماعی ایشان نزد شیعه و نیز فزونی و قدرت شیعیان در آن روز و اعتقاد شیعه به وجود فرزند امام‌عسکری(ع) به عنوان امام دوازدهم(ع)، عباسیان را با ایشان رویارو کرده بود و آنان پیوسته مراقب و ملازم امام بودند. امام‌عسکری(ع) در این فضای پرآشوب، روزگار دشواری را گذراند و در سامرا زیر نظر بود و به گزارشی هفته‌ای دو روز ناگزیر می‌بایست در دارالحکومه حاضر می‌شد و یاران ایشان به ناگزیر در فاصله این مسیر خود را برای دیدن حضرت آماده می‌کردند. ایشان گاه به دست کارگزاران متعصب و خشن عباسی زندانی می‌شد. یاران حضرت نیز گاه به جهت حمایت و همراهی با حضرت زندان می‌شدند؛ چنان‌که حضرت در یکی از دعاهای خود، شرایط روزگار را چنین وصف کرده است که جباران بر زمین مستولی و بر سرزمین‌ها مسلط شده‌اند و دین را به بازیچه گرفته‌اند، فیء (اموال عمومی) مسلمانان را به خود اختصاص داده‌اند و حقوق را از صاحبان حق منع کرده‌اند.

امام‌عسکری(ع) با همه شرایط ناگوار با شیعیان خود حتی از درون زندان در ارتباط بود، به نامه‌ها پاسخ می‌داد و واجبات مالی پیروان اهل بیت(ع) ازجمله خمس را دریافت می‌کرد. زندانبان‌ها ازجمله علی‌بن‌ناوش، متأثر از رفتار ایشان به ارزش‌های دینی علاقه‌مند شده بودند و از حضرت ستایش می‌کردند. نظام وکالت و تعیین وکیل از سوی امام‌عسکری(ع) به نمایندگی در شهرهای اسلامی به ایشان کمک کرد تا با شیعیان ارتباط داشته باشد. پیروان ایشان گاه به صورت گروهی یا فردی به سامرا می‌آمدند و واجبات مالی خود را به ایشان می‌رساندند؛ چنان‌که گفته شده است در هیچ زمانی ارتباط تشکیلاتی شیعه به وسیله وکیلان و نایبان به رونق زمان امام‌جواد(ع)، امام‌هادی(ع) و امام‌عسکری(ع) نبود. در زمان امام‌عسکری(ع) افراد و جریان‌هایی در جهان اسلام علیه بنی‌عباس مشغول مبارزه بودند؛ ازجمله حرکت حسن‌بن‌زید علوی در طبرستان که به قوت خود باقی بود و روز به روز گسترش می‌یافت و راه خود را به سوی ری و دیگر نقاط باز می‌کرد، حسن‌بن‌اسماعیل علوی در قزوین، ابراهیم‌بن‌محمد علوی معروف به ابن‌صوفی در مصر و علی‌بن‌زید علوی در کوفه. حرکت علویان در تشدید فشار علیه امام‌عسکری(ع) مؤثر بود، به‌ویژه که ایشان با شیعیان انقلابی مانند شیعیان قم و طبرستان در ارتباط بود و برخی از یاران نزدیک ایشان مانند ابوهاشم جعفری به سبب همکاری با علویان بازداشت شدند.

با این حال، سیاست امام‌عسکری(ع) در ارتباط با حکومت، بر تقیه استوار بود و به تعبیر امام‌خمینی حضرت ترک تقیه را از گناهان بزرگ و در ردیف انکار نبوت می‌شمرد. بنابر منابع موجود، امام‌عسکری(ع) آشکارا از هیچ‌یک از قیام‌های علویان حمایت نکرد و درایت ایشان موجب شد تا تشکیلات شیعه از جریان‌های سیاسی و مبارز منحرف به دور نگه داشته شود. در تحلیل امام‌خمینی، امام‌عسکری(ع) وظیفه خود می‌دید که راه درست را به مردم بنماید و با ستم مبارزه کند و بی‌لیاقت‌بودن حاکمان عباسی برای خلافت اسلامی را بر مردم آشکار سازد. حضرت برای تبلیغ دین و جلوگیری از ستم مبارزه می‌کرد و برای این کار زندانی می‌شد؛ چنان‌که زندانی‌شدن امام‌حسن عسکری(ع) در اردوگاه ارتش به سبب نمازخواندن یا انتساب به پیامبر نبود. این شدت عمل به سبب عدالت‌خواهی و قیام علویان علیه حکومت‌های ستمگر بود.

شهادت

امام‌عسکری(ع) بنا به مشهور در هشتم ربیع‌الاول ۲۶۰ق در ۲۸ یا ۲۹سالگی به دستور معتمد عباسی، مسموم شد و به شهادت رسید. در مراسم خاکسپاری ایشان بازار سامرا تعطیل شد و با شرکت مردم و نخبگان مانند قضات و نویسندگان، حضرت در خانه خود درکنار قبر پدرش به خاک سپرده شد. ابوعیسی از کارگزاران بنی‌عباس در مراسم خاکسپاری، برای طبیعی نشان‌دادن شهادت حضرت، تأکید کرد ایشان به اجل طبیعی از دنیا رفته و گروهی از معتمدان خلیفه، ازجمله قضات و پزشکان بر بالین ایشان حاضر بوده‌اند. امام‌خمینی در سفر تبعید به عراق در عصر پنجشنبه پانزدهم مهر همراه گروهی از روحانیان برای زیارت امام‌هادی(ع) و امام‌عسکری(ع) به سامرا رفت.

آثار

افزون بر روایت‌های بسیار از امام‌عسکری(ع) در امور اعتقادی ازجمله توحید، نبوت، امامت، اخلاق، احکام و دعا، تفسیری نیز منسوب به ایشان موجود است. این کتاب با عنوان تفسیر المنسوب الی الامام‌الحسن العسکری(ع) شامل تفسیر بخشی از سوره حمد و سوره بقره است. عده‌ای از علما آن را پذیرفته و عده‌ای آن را انکار کرده‌اند. سند کتاب از موارد بحث در این تفسیر است. امام‌خمینی در درستی سند این کتاب تردید کرده است؛ ولی در مواردی به عنوان مؤید به آن استناد کرده است؛ ازجمله دربارهٔ جواز و ضرورت تقلید از مجتهد روایت «فاما من کان من الفقهاء» را نیز ذکر کرده است. همچنین کتاب المقنعه فی ابواب الشریعه از امام‌عسکری(ع) در دست بوده است.

از یادگارهای امام‌عسکری(ع) در قم مسجدی به نام ایشان در مرکز شهر است که به امر ایشان و به دست وکیل ایشان احمدبن‌اسحاق قمی از محل وجوه شرعی و درآمد موقوفات اهل بیت(ع) در این شهر بنا شده است. موسوعه امام‌عسکری(ع) به قلم جمعی از پژوهشگران و با نظارت ابوالقاسم خزعلی و سیدمحمد حسینی قزوینی در شش جلد، مسند الامام‌العسکری(ع) از عزیزالله عطاردی و موسوعة کلمات الامام‌العسکری(ع) در پژوهشکده باقرالعلوم(ع) تدوین شده است.

فرزند

بر اساس منابع شیعه و اهل سنت، تنها فرزند آن حضرت امام زمان(ع) است. برخی، فرزندان دیگری برای ایشان نام برده‌اند که مورد تأیید بزرگان شیعه قرار نگرفته است. ولادت امام زمان(ع) در نیمه شعبان ۲۵۵ یا ۲۵۶ق از عموم مردم پنهان نگاه داشته شد؛ زیرا خلفای بنی‌عباس در صدد کشتن ایشان بودند؛ در عین حال برخی از خواص شیعه از تولد آن حضرت خبر داشتند و او را دیده بودند (ببینید: امام زمان(ع)).

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، «حسن‌بن‌علی، امام‌عسکری(ع)»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۴۲۷.