تکفیر

تکفیر، نسبت‌دادن نابجای کفر به مسلمان.

در اسلام، شهادت به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر(ص) معیار مسلمانی است. قرآن و سنت، مسلمانان را از تکفیر یکدیگر منع کرده‌اند.

امام‌خمینی، یادآورشده اگر کسی ادعای مسلمانی کند، باید ادعایش را پذیرفت. از نظر ایشان اسلام، شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص) و اعتقاد به معاد به‌طور اجمال است. براین اساس در معیار مسلمانی، اعتقاد به ولایت اهل بیت(ع) دخالت ندارد و امامت از اصول مذهب است نه از اصول دین و در سایه شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص)، خون شخص حفظ می‌شود و احکام اسلام در حق او اجرا می‌گردد.

امام‌خمینی، تکفیر را از مصادیق گناهان کبیره شمرده و تأکید کرده‌است تکفیر روحانیان نسبت به یکدیگر، موجب تضعیف اسلام و روحانیت و نابودی این امانت بزرگ خواهد بود. در نگاه ایشان تکفیر مؤمن گرچه موجب بالارفتن حسنات او خواهد بود، اما تکفیرکننده به خسران دچار می‌شود و چه بسا توفیق از او سلب می‌شود و خواری برای وی به بار خواهد آورد.

امام‌خمینی، برای تکفیر ریشه‌های برشمرده چون: هواهای نفسانی، ناآگاهی، تعصب و تنگ‌نظری نابجا و استبداد و استعمار. ایشان در برابر این ریشه‌ها به راه‌حل‌هایی اشاره کرده‌است، چون: تهذیب نفس، کسبب علم و دانش و گفتگوی عقلانی و منطقی.

امام‌خمینی از حیثیت کسانی که به ناحق تکفیر شده بودند، دفاع می‌کرد؛ و توصیه می‌کرد افراد مقامات عارفان و صالحان را انکار نکنند و دشمنی با آنان را از وظایف دینی نشمرند.

امام‌خمینی، در ماجرای اختلاف حوزویان بر سر نظریات برخی از دانشگاهیان و علمای بزرگ از روشنفکران به جهت ابراز نظرهای تند به روحانیت گله کرد و از روحانیان نیز خواست دیگران را کافر و مرتد و وهابی نخوانند و به جای طرد روشنفکران، خطاهای آنان را اصلاح کنند.

مفهوم‌شناسی

تکفیر از ماده «کفر» و کفر به معنای پوشاندن و انکار است. به شب به جهت پوشاندن چهره افراد و به کشاورز به علت کاشتن بذر در زمین و نیز به کسی که دین حق را انکار کند، «کافر» گفته شده است. تکفیر به دو معنای پوشاندن گناه و نسبت‌دادن کفر به دیگران به‌کار رفته است. تکفیر در فقه و فرهنگِ رایج میان مسلمانان نیز برخاسته از اصل معنای لغوی یعنی نسبت‌دادن کفر به دیگران یا پوشاندن و انکار ایمان دیگری به‌کار رفته است. نسبت‌دادن کفر به دیگران گاه درست و بجا و گاه نادرست و نابجاست. تکفیر در فقه به معنای پرداختن کفاره برای ارتکاب گناه، مانند شکستن سوگند نیز به‌کار رفته است. از واژه‌های مرتبط با تکفیر ارتداد و مرتدّ است. مرتد کسی است که از اسلام خارج شده است (ببینید: ارتداد)؛ اما گاه فردی اصول و ارکان اسلام را قبول دارد، ولی دیگران وی را متهم به نقض اسلام یا برخی از اصول آن کنند و آنچه در اینجا مورد نظر است همین معناست.
امام‌خمینی افزون بر به‌کاربردن کفر و تکفیر دربارهٔ افراد خارج از دین، تکفیر را به معنای متهم‌کردن مسلمان به کفر نیز به کار برده است. ایشان در مواردی اتهام‌زنی‌های ناروا برای از میان‌بردن شخصیت رقیب، چون تفسیق، ارتجاع و عقب‌ماندگی را نیز نوعی تکفیر شمرده است.

پیشینه

در میان پیروان ادیان آسمانی، تکفیر از نوع ناروای آن وجود داشته است. دادگاه‌های تفتیش عقاید در قرون وسطا از سوی کلیسا برای اثبات ایمان یا کفر افراد تشکیل می‌شد و در بسیاری از موارد برای تفتیش از عقایدِ مسلمانانی بود که در اسپانیا یا اندلس سابق باقی مانده بودند یا نظر جدیدی در مسائل علمی ارائه می‌کردند و در صورت بازنگشتن از دیدگاه خود، کلیسا آنان را تکفیر می‌کرد و می‌کشت. گالیله به جرم نوآوری علمی و مخالفت با عقاید کلیسا دربارهٔ مرکزنبودن زمین تکفیر و و وادار به توبه شد. تکفیر در میان یهودیان نیز سابقه‌ای دیرینه دارد. پس از رنسانس، بزرگان یهود اسپینوزا از دانشمندان یهودی را به علت نقد کتاب مقدس تکفیر و از جامعه یهود بیرون کردند.
پیشینه تکفیر در میان مسلمانان به سال ششم هجری بر می‌گردد. ولیدبن‌عقبه، تیره بنی‌مصطلق را به کفر و ارتداد متهم کرد و آیه «إِنْ جاءَکمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا»، در تکذیب وی نازل شد. نیز حاطب‌بن‌ابی‌بلتعه که با مشرکان همکاری می‌کرد، از سوی عمربن‌خطاب تکفیر شد و وی در صدد کشتن حاطب بود که پیامبر اکرم(ص) او را از این کار بازداشت. عثمان‌بن‌عفان خلیفه سوم را نیز مخالفانش تکفیر می‌کردند. خوارج نیز مخالفان خود، ازجمله امیرالمؤمنین علی(ع) را تکفیر می‌کردند. معاویه، حجربن‌عدی صحابی پیامبر(ص) و از بزرگان شیعه را به جرم مخالفت با خود تکفیر کرد و او و یارانش را کشت. عبدالملک‌بن‌مروان نیز مخالفان خود را متهم به کفر می‌کرد.
این شیوه بعدها نیز در میان برخی از فرقه‌های اسلامی ادامه پیدا کرد؛ چنان‌که در سده دوم گروه کلامی اشاعره، معتزله را به دلیل هماهنگ‌نبودن آنان با خود در اعتقاد به زائدبودن صفات خدا بر ذات، تکفیر کردند. در سده هشتم ابن‌تیمیه و مخالفان وی از پیروان مذاهب مشهور اسلامی، همدیگر را کافر خواندند. ابن‌تیمیه با توسعه در مفهوم عبادت بسیاری از عقاید و اعمال مسلمانان به‌ویژه شیعیان مانند توسل به پیامبر(ص) و ائمه و زیارت صالحان و شفیع قراردادن آنان را از مصادیق شرک شمرد و آرا و نظریات او بعدها مورد سوء استفاده افراط‌گرایان اسلامی قرار گرفت؛ چنان‌که او را پدر معنوی افراط‌گرایی سنی نامیده‌اند. در دو سده اخیر فرقه وهابیت به بنیان‌گذاری محمدبن‌عبدالوهاب دیگر فرقه‌های اسلامی اعم از شیعه و سنی را تکفیر کرد. امتداد این جریان در دوره معاصر در دنیای عرب و شبه‌قاره هند خود را در قالب گروه‌های تکفیری نشان داد. گروه‌های سلفی مصر متأثر از اندیشه‌های سید قطب هر کدام به شیوه‌ای توجیه‌گر تکفیر مخالفان شدند.
از سوی دیگر، مخالفان فلسفه نیز در سده‌های مختلف موافقان این علوم را تکفیر کرده‌اند؛ چنان‌که مخالفان فلسفه، بوعلی سینا، خواجه‌نصیرالدین طوسی، فیض کاشانی و ملاصدرا را تکفیر کرده‌اند و حتی امام‌خمینی نیز از حربه تکفیر مخالفان دور نماند و به گفته خود ایشان، مخالفان به سبب اینکه ایشان فلسفه تدریس می‌کرد، کوزه‌ای را که فرزند ایشان سیدمصطفی از آن آب خورده بود، آب کشیدند.
پس از انقلاب اسلامی جریان‌های تکفیری گوناگونی به هدف مقابله با تشیع به‌ویژه تشیع انقلابی در خاورمیانه شکل گرفت. عربستان سعودی و پاکستان از پایگاه‌های اصلی گروه‌ها و جریان‌های تکفیری به‌شمار می‌روند. در پاکستان مدارس بسیاری بر مبنای تفکر افراطی تکفیری تأسیس شد و به جذب نوجوانان پرداخت. دولت پاکستان مدارک این مدارس را معتبر و دستگاه‌های دولتی به‌ویژه ارتش را موظف به استخدام آنان در رده‌های مختلف کرد. این جریان‌ها با مدیریت دشمنان اسلام و قدرت‌های جهانی خون‌های بی‌گناهان را به زمین ریختند و افراد نخبه و شخصیت‌های اسلامی برجسته فراوانی در جهان اسلام به‌ویژه پاکستان به دست آنان به قتل رسیدند و راه را برای منافع استعمار و استکبار غرب از راه ایجاد اسلام‌هراسی و نیز ایجاد اختلاف در میان مسلمانان و تضعیف آنان فراهم کردند.

ماهیت و حکم تکفیر

در اسلام شهادت به وحدانیت خداوند تعالی و رسالت پیامبر اکرم(ص) معیار مسلمانی است. قرآن و سنت، مسلمانان را از تکفیر یکدیگر منع کرده‌اند. پیامبر(ص)، اسامةبن‌زید را که مرداس‌بن‌نهیک را به گمان کافربودن به قتل رساند، نکوهش کرد و در پاسخ اسامه که ادعا می‌کرد، مرداس تظاهر به اسلام کرده است، پرسید مگر وی قلب مرداس را شکافته است و آیه «ولا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً» دراین‌باره نازل شد. پیامبر(ص) نسبت‌دادن کفر به مسلمان را کشتن وی شمرده است. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز مخالفان و ستیزه‌گران با خود را کافر نخواند و با آنان بسان کفار رفتار نکرد.
فقها با استفاده از اخبار مستفیض بلکه متواتر و اجماع قطعی فتوا داده‌اند تا هنگامی که دلیل شرعی برکفر مسلمانی اقامه نگردد، نمی‌توان حکم به کفر او کرد. امام‌خمینی با اشاره به آیه ۹۴ سوره نساء یادآورشده اگر کسی ادعای مسلمانی کند، باید ادعایش را پذیرفت. فقهای شیعه کسانی را که شهادت به توحید و نبوت پیامبر(ص) دهند، مسلمان و ریختن خون و تجاوز به مال آنان را حرام می‌دانند؛ چنان‌که مسلمان‌بودن اهل سنت بالضروره روشن و سیره قطعی و ادلّه نقلی بر آن دلالت دارد و محمدحسن نجفی بر طهارت اهل سنت ادعای اجماع کرده و نسبت کفر به آنان را در برخی از اخبار حمل بر کفر در برابر ایمان کرده است. شیخ انصاری نیز بر پاک‌بودن مخالفان ولایت اهل بیت(ع) ادعای شهرت کرده و نص و اجماع را نیز بر آن تأیید آورده و افزوده است سیره امامان معصوم(ع) و پیروان آنان، بر اسلام و طهارت آنان بوده است.
فقها و متکلمان شیعه جواز تکفیر را منحصر به موارد ویژه یعنی انکار خدا، توحید، رسالت و بنابر برخی گفته‌ها، انکار ضروری دین با شرایطی شمرده‌اند. متکلمان و فقهای اهل سنت نیز تنها انکار توحید یا رسالت را موجب کفر دانسته‌اند. ابن‌حزم مالکی به‌صراحت همه فرقه‌های اسلامی را مسلمان می‌داند. ابن‌عابدین حنفی حتی سب صحابه و بغض آنان را موجب کفر نشمرده است. فقهای مذاهب اسلامی ضمن حرام‌شمردن حکم به کفر مسلمان بدون دلیل، نسبت‌دادن بی‌جهت کفر به مسلمانی را موجب تعزیر دانسته‌اند.
امام‌خمینی با بررسی روایات مرز اسلام و کفر نتیجه گرفته است اسلام شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص) و اعتقاد به معاد به‌طور اجمال است. بر این اساس از نگاه ایشان در معیار مسلمانی، اعتقاد به ولایت اهل بیت(ع) دخالت ندارد و امامت از اصول مذهب است نه از اصول دین و در سایه شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص)، خون شخص حفظ می‌شود و احکام اسلام در حق او اجرا می‌گردد. به نظر ایشان تنها منکر الوهیت خدا یا منکر توحید ربوبی یا رسالت پیامبر(ص) یا منکر ضروری دین، آن هم در صورتی که انکار وی به انکار رسالت برگردد، کافر است. ایشان پیروان مذاهب اهل سنت را مسلمان و پاک می‌داند و نسبت کفر در برخی از منابع به مخالفان اهل بیت(ع) را کفر در برابر ایمان دانسته نه کفر در برابر اسلام؛ چنان‌که مراد از کفار در برخی روایات را خوارج و نواصب که دشمن اهل بیت(ع) هستند، دانسته است. ایشان تصریح می‌کند دیگر فرقه‌ها در صورتی که نسبت به ائمه اطهار(ع) دشمنی و ناسزاگویی نکنند، پاک‌اند و تنها در صورت دشمنی و ناسزاگویی، ملحق به نواصب‌اند.

پیامدهای تکفیر

تکفیرْ مفاسد اجتماعی، سیاسی و اخلاقی بسیاری برای جامعه دربردارد. هتک شخصیت، ایجاد روحیه بدبینی، گم‌شدن هدف، ایجاد فضای استبداد، محروم‌ماندن جامعه از مطالب علمی، منزوی‌شدن نیروهای مفید، سوء استفاده دشمنان، ترویج اسلام‌هراسی در جهان، ایجاد روحیه قشری‌گرایی، افراط‌گرایی و کشتار مردم بی‌گناه و در نهایت انفجار اجتماعی از پیامدهای تکفیر نابجاست. امام‌خمینی تکفیر را از مصادیق گناهان کبیره شمرده و تأکید کرده است اسلام و حوزه نزد روحانیان امانت است و تکفیر روحانیان نسبت به یکدیگر، موجب تضعیف اسلام و روحانیت و نابودی این امانت بزرگ خواهد بود و در صورت رودرروشدن نیروهای مؤمن و مسلمان، امت اسلامی از روحانیت پشتیبانی نخواهد کرد و حوزه نابود خواهد شد. در نگاه ایشان تکفیر مؤمن گرچه موجب بالارفتن حسنات او خواهد بود، اما تکفیرکننده به خسران دچار می‌شود و چه بسا توفیق از او سلب می‌شود و خواری برای وی به بار خواهد آورد؛ همچنین از نگاه ایشان محروم‌ماندن جامعه و قلوب بندگان خدا از علم به مبدأ و معاد و دچار تفرقه و تشتت‌شدنِ مسلمانان و نیز هدررفتن نیرو و دورافتادن از هدف، از دیگر پیامدهای منفی تکفیر است. ایشان وجود فضای تکفیر در حوزه در سال‌های پیش از پیروزی را موجب فرصت برای رژیم پهلوی و از میان‌رفتن نیروهای خودی خوانده است.

ریشه‌ها و راه حل‌ها

بسیاری از عالمان دینی ازجمله امام‌خمینی به ریشه‌یابی تکفیر در جوامع اسلامی پرداخته‌اند و عوامل آن را یادآور شده‌اند و سپس برای از میان برداشتن این معضل رهنمودهایی ارائه کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

هواهای نفسانی

بسیاری از اتهام‌ها و تکفیرها ریشه در ضعف‌های اخلاقی و هواهای نفسانی دارد. ملااحمد نراقی در بحث از تکفیر از نقش هوا و هوس در برخی از تکفیرهای رایج سخن به میان آورده است. شیخ انصاری شاگردان خود را از تکفیر دیگران برحذر می‌داشت و یادآور می‌شد بسیاری از تکفیرهای انسان‌های متدین ریشه در هوای نفس و کسب شهرت و تعصب‌های خام دارد. وی خدا را شکر می‌کرد که در عمر خود به چنین گناه غیرقابل بخششی آلوده نشده است. از نگاه امام‌خمینی نیز هواهای نفسانی و دنیادوستی از مهم‌ترین عوامل رواج تکفیر و تفسیق است. ایشان با اشاره به حدیث «رأس کُلِّ خَطیئَةٍ حُبُّ الدنیا»، علاقه به دنیا را ریشه در حب نفس دانسته و یادآور شده است که عده‌ای بر اساس حب نفس، حضرت مهدی(ع) را نیز تکفیر خواهند کرد. ایشان در مواردی دنیاگرایی را از موجبات مخالفت با عرفا و لعن و طعن و تفسیق و تکفیر و غیبت آنان شمرده و یادآور شده است برخی صدرالمتألهین را که سرآمد اهل توحید بود، زندیق خواندند و با آنکه وی در رد صوفیه کتاب کسر اصنام الجاهلیة فی الرد علی الصوفیه را نوشته بود، وی را صوفی خواندند و لعن کردند.
تهذیب نفس زمینه بسیاری از تکفیرها را از میان برمی‌دارد؛ از این‌رو امام‌خمینی به علما و صاحبان فکر و سخن توصیه می‌کرد مراقب نفس خود باشند و خود را فریب ندهند و برای خود تکلیف شرعی موهوم درست نکنند که گاه شیطان برای انسان تکالیف و وظایفی تعیین می‌کند و خواسته‌های نفسانی به نام وظیفه شرعی، انسان را به کارهای خلاف شرع وامی‌دارد و توهین به مسلمان نه تکلیف شرعی که حب نفس است. ایشان برخی از مخالفان حکمت را راهزن راه انسانیت نامیده و ریشه گفته‌های مخالفان فلاسفه و فقها و اهل هلاک دانستن آنان را ناشی از تکبر دانسته است که بر اثر خالی‌بودن دستانشان از علوم، علوم عقلی را خارِ راه و روندگان راه حکمت و عرفان را روندگان راه شیطان می‌خوانند و حال آنکه اهل حقیقت نباید به بندگان خدا تکبر ورزند و به آنان بدگمان باشند.

ناآگاهی

برخی از تکفیرها ریشه در جهل به حقایق و معارف اسلام، جهل به مرز اسلام و کفر، جهل پیروان مذاهب به یکدیگر و سوء استفاده از جهل و ضعف اعتقادی مسلمانان دارد؛ چنان‌که خوارج بر اثر جهل به حقایق اسلام و تفسیر نادرست‌شان، امیرالمؤمنین علی(ع) را به جهت پذیرش حکمیت تکفیر کردند؛ از این‌رو آگاهی مسلمانان به اسلام و ارتباط بیشتر مسلمانان با یکدیگر و نشر اعتقادات اصیل اسلامی، می‌تواند راه را بر تکفیر ببندد. امام‌خمینی جهالت به مکتب اهل بیت(ع) را از موجبات تکفیر پیروان آن در سخن برخی از گروه‌ها معرفی می‌کند. ایشان از امت اسلامی می‌خواهد با مکتب اهل بیت(ع) بیشتر آشنا شوند و به گفته‌های ناروای فرقه‌های تکفیری و ناآشنای با دین ناب که سد راه مردم برای استفاده از علم و دانش اهل بیت(ع) شده‌اند، گوش ندهند.
از سوی دیگر، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است عرفا به سبب استفاده از اصطلاحات ویژه و نرسیدن دیگران به معنای واقعی آن اصطلاحات، تکفیر شده‌اند. به تصریح ایشان بسیاری از حقایق دربارهٔ معارف و توحید جزو اسرار مکتوم و غیرقابل نشر برای عموم‌اند و نوع تکفیرها از آگاه‌نبودن عده‌ای از این اسرار مخزون برمی‌خیزد. ایشان در ریشه‌یابی تکفیر حکما یادآور شده است که تکفیرکنندگان در پاسخ از انگیزه تکفیر فلاسفه، به حدیث «لا تتفکّروا فی ذات الله»، استناد می‌کنند و حال آنکه آنان از دو جهت در اشتباه‌اند: نخست آنکه گمان کرده‌اند که حُکما تفکر در ذات خداوند می‌کنند و حال آنکه حکیمان از راه برهان، تفکر در ذات خداوند را ممتنع می‌دانند، و دیگر آنکه مخالفان حکمت به معنای حدیث پی‌نبرده و به ناروا گمان برده‌اند که به‌کلی دربارهٔ ذات مقدس خداوند نباید سخن گفته شود (ببینید: تفکر). ایشان از یکی از استادان حکمت در قم یاد کرده که به علت تدریس درس حکمت، برخی او را تکفیر کرده‌اند و دلیل آن را استفاده از تعبیرات ویژه یا کفری و نرسیدن مخالفان حکمت به کنه مطالب حکیمان دانسته است.
امام‌خمینی که درمان جهالت را علم و دانش می‌داند، یادآور شده است قرآن کریم و احادیث شریفه آکنده از آگاهی‌هایی دربارهٔ علم به ذات و اسما و صفات ذات مقدس‌اند و خداوند منکران به اسمای حق‌تعالی را نکوهش کرده و هیچ کتابی مانند قرآن و کتاب‌های معتبر احادیث، همانند اصول کافی و توحید شیخ صدوق، در اثبات ذات و اسما و صفات فرونرفته‌اند و تفاوت میان مأثورات از انبیا(ع) و کتاب‌های حکما تنها در اصطلاحات و اجمال و تفصیل است؛ ولی مصیبت در آن است که جاهلان در لباس اهل علم بدون آگاهی از کتاب و سنت، جهل خود را دلیل بطلان علم به مبدأ و معاد دانسته‌اند و برای رواج بازار خود نظر در معارف را تحریم کرده‌اند و هر ناسزا و تهمتی را از اهل آن دریغ نکرده‌اند.
امام‌خمینی برای پیشگیری از تکفیر صاحبان فکر لازم می‌داند که پیش از داوری، به اصطلاحات ویژه آنان توجه شود و تأکید کرده است اگر مخالفان مقصود حکما را بفهمند، آنان را تکفیر نمی‌کنند. ایشان جمع میان اخبار بازدارنده از اندیشه و بررسی در ذات خدا و اخبار امرکننده به اعتقاد برهانی را به این دانسته است که آن عده از مردم که طاقت شنیدن مسائل برهانی را ندارند و آماده ورود در این‌گونه مباحث نیستند، در آن وارد نشوند؛ اما برای اهل فکر و نظر، برترین عبادت‌ها و ورود در این مسائل لازم است.
از سوی دیگر، فلاسفه و عرفا نیز باید با توجه به ظرفیت افراد به القای مباحث عمیق فلسفی و عرفانی بپردازند؛ به عنوان نمونه روش فلسفی ملاصدرا دنباله روش فلسفی میرداماد بود؛ ولی برخلاف ملاصدرا، میرداماد تکفیر نشد. به نقلی میرداماد به پرسش ملاصدرا از این موضوع پاسخ داده است که وی مطالب فلسفی را چنان نوشته است که به جز حکما دیگران از فهم آن عاجزند. امام‌خمینی از قاضی‌سعید قمی از عرفای سده یازدهم یاد کرده که با آنکه روش عرفانی وی با محی‌الدین ابن‌عربی همسو بود، ولی با متانت توانست جایگاه خود را در قم حفظ کند و تکفیر نشود و توانست افزون بر حفظ موقعیت مذهبی و علمی خود، منصب قضاوت قم را نیز بر عهده بگیرد (ببینید: قاضی‌سعید قمی). ایشان خود در تدریس حکمت به ظرفیت شاگردان توجه می‌کرد و اگر کسی به علت نابابی یا کم‌ظرفیتی شایسته تعلیم این دانش نبود، به جلسه درس ایشان راه نمی‌یافت (ببینید: تدریس امام‌خمینی).

تعصب و تنگ‌نظری نابجا

عامل دیگر گسترش تکفیر در جهان اسلام، رشد تعصب‌های نابجا و تفکر اموی در سلفیان است؛ تفکری که بر تاریخ و رجال و حدیث سایه افکنده و زمینه‌ای برای رشد ناصبی‌گری و مخالفت با مکتب اهل بیت(ع) شده است. ابن‌تیمیه و پیروان وی، از رهبران فکری جریان‌های تکفیری، افزون بر مخالفت با فضایل و جایگاه اهل بیت(ع)، گاه از بدگویی دربارهٔ اهل بیت(ع) و ستایش دشمنان آنان نیز دریغ نکرده‌اند. امام‌خمینی نیز تفکر ناصبی‌گری را از ریشه‌های تکفیر شیعیان شمرده است و متهم‌کردن مسلمانان ایرانی به شرک و کفر از ناحیه وهابیان آل سعود و کشتن آنان را ناشی از تفکر سفیانی و با هدف حفظ سیاست‌های استکبار در منطقه دانست.
همچنین تنگ‌نظری از زمینه‌های بروز تکفیر است. امام‌خمینی برای برطرف‌شدن فضای تکفیر و تهدید، گفتگوی عقلانی و منطقی را لازم می‌داند؛ به همین دلیل به حاجیان ایرانی یادآور شده است با دیگر مسلمانان برادرانه و با موعظه حسنه برخورد کنند و آنان را از اعمال خشونت علیه یکدیگر بازدارند و حتی اگر مخالفان برخلاف دستور قرآن با آنان رفتار کردند، با آنان مدارا کنند و مقابله‌به‌مثل نکنند؛ همچنین به روحانیان توصیه کرده است در حق دیگر اصناف فرهنگی انصاف داشته باشند که افزون بر روحانیان، دانشگاهیان نیز با رژیم پهلوی مبارزه کرده‌اند و خسارت دیده‌اند و فضلا در اختلاف‌های فکری به جای طرد و تکفیر، کتاب‌های مورد اختلاف را مطالعه و منصفانه آن را نقد و اشتباهات آن را تصحیح کنند.

استبداد و استعمار

دشمنان اسلام به‌ویژه حاکمان مستبد و استعمارگران از مهم‌ترین عوامل ایجاد تکفیر در میان مسلمانان به‌شمار می‌آیند. آنان با دامن‌زدن به زمینه‌های تنازع و اختلاف، زمینه تکفیر را فراهم ساخته‌اند و امروزه از آن به عنوان بهترین راه مقابله با اسلام و انقلاب اسلامی استفاده می‌کنند. به گفته امام‌خمینی دست‌های استبداد در دوره رضاشاه پهلوی برای دورکردن روحانیان و روشنفکران از همدیگر، از ابزار تکفیر و تفسیق بهره گرفتند و کاری کردند که دانشگاهیان روحانیان را عقب‌مانده و روحانیان دانشگاهیان را ضداسلام بدانند. رژیم پهلوی نیز برای تخریب شخصیت‌های انقلاب ازجمله امام‌خمینی از تکفیر بهره می‌گرفت. این رژیم در سال ۱۳۵۱ به سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) برای کاهش محبوبیت امام‌خمینی مأموریت داد که با به‌کارگیری روحانیان وابسته، از امام‌خمینی و همفکران ایشان به صورت غیر مستقیم بدگویی و آن را تکفیر کنند؛ البته تکفیر امام‌خمینی به جهت جایگاه ممتاز ایشان در میان حوزه و مردم مؤثر نیفتاد.
امام‌خمینی از وجود دست‌های مرموزی در حوزه خبر داده است که با ایجاد تکلیف شرعی در صدد بودند افراد مفید برای آینده اسلام و جامعه اسلامی را ساقط کنند. در دهه پنجاه روحانیان حوزه قم بر سر مسائلی چون گستره علم امام معصوم(ع) که در کتاب شهید جاوید نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی مطرح شد، اختلاف کردند و عده‌ای وی را به انکار ضروریات دین و تشیع متهم ساختند؛ اما امام‌خمینی در نامه‌ای به فرزند خود سیداحمد خمینی سفارش کرد در این ماجرا بی‌طرف بماند و وارد نشود. ایشان با تشبیه این اختلافات، به ماجرای اختلاف علمای مسیحی و اشغال ممالک آنها با استفاده از این فرصت، دو طرف ماجرا را از مجادله و طرد یکدیگر بازداشت و این‌گونه مسائل را ناشی از رشدنکردن جامعه و رهاکردن مسئله اصلی دانست؛ چنان‌که نتیجه این کشمکش‌ها نیز چیزی جز هدررفتن نیرو و وقتی که باید صرف مبارزه با پهلوی می‌شد، نبود و رژیم با استفاده از این فرصت، سلطه خود را محکم کرد. بعدها اسناد نشان داد سرنخ همه این ماجرا در دست رژیم پهلوی بوده است و عوامل آن کوشیده‌اند جنبه‌های سیاسی مسئله را با ابعاد مذهبی درآمیزند؛ ازجمله به دستور ساواک در اردیبهشت ۱۳۵۰، بیست هزار جلد از کتاب شهید جاوید به هدف ایجاد تفرقه میان روحانیان چاپ شد و مأموران این سازمان مأمور شدند که به اختلاف میان جناح‌های مذهبی و حوزوی به‌ویژه طرفداران امام‌خمینی و سیدمحمدرضا گلپایگانی در داخل حوزه دامن بزنند. دیدگاه‌های مذهبی علی شریعتی نیز از بسترهای دیگر مجادله میان حوزه و دانشگاه در سال‌های پیش از انقلاب بود. شریعتی از سوی عده‌ای، به کم‌عقیده یا بی‌عقیده‌بودن به شریعت متهم شد. امام‌خمینی در سخنانی ساواک و دربار را عامل تقویت این اختلافات دانست (ببینید: علی شریعتی).
امام‌خمینی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز ایجاد فضای اختلاف و تکفیر میان حوزه و دانشگاه و میان اهل سنت و شیعیان و نیز اختلاف میان قومیت‌ها و احزاب را از کارهای دشمنان اسلام برای جداکردن این اقشار از همدیگر شمرده است. ایشان از روحانیان وابسته به دربار ستمکاران و زمامداران عرب به عنوان عاملان تکفیر یاد کرده است. ایشان با اشاره به کشتار زائران ایرانی به دست نیروهای آل سعود در حج سال ۱۳۶۶ در مکه، تصریح کرد در منطق استکبار جهانی و آمریکا هر کس برائت از شرک و کفر را اجرا کند، متهم به شرک می‌شود و مفتی‌ها و مفتی‌زادگان به کفر و قتل او حکم خواهند داد و شمشیری که با آن حسین‌بن‌علی(ع) کشته شد، دوباره از آستین میراث‌خواران ابوسفیان درآمد و یزیدیان زمان، فرزندان راستین اسلام را خارجی و ملحد و مشرک و مهدورالدم معرفی کردند و آنان را ناجوانمردانه به قتل رساندند (ببینید: کشتار حجاج ایرانی).

مقابله عملی امام‌خمینی با تکفیر

دفاع از کسانی که به ناحق تکفیر شده‌اند، از مصادیق یاری مظلوم است که در منابع اسلامی بر آن تأکید شده است و امام‌خمینی از حیثیت کسانی که به ناحق تکفیر شده بودند، دفاع می‌کرد؛ ازجمله توصیه می‌کرد افراد مقامات عارفان و صالحان را انکار نکنند و دشمنی با آنان را از وظایف دینی نشمرند. ایشان با اشاره به تمثیلی از جلال‌الدین مولوی دربارهٔ سه نفری که خواهان یک حقیقت بودند، ولی بر اثر نفهمیدن زبان همدیگر با هم نزاع می‌کردند، اختلاف عرفا و حکما با فقها را نیز ناشی از درک‌نکردن ادبیات و زبان همدیگر دانسته است که در سایه فهم زبان همدیگر به تفاهم خواهند رسید.
امام‌خمینی در ماجرای اختلاف حوزویان بر سر نظریات برخی از دانشگاهیان که اشاره‌ای روشن به علی شریعتی بود، دربارهٔ مسائل حوزه و علمای بزرگی مانند محمدباقر مجلسی، با سپاسگزاری از خدمات حوزه و دانشگاه به اسلام از روشنفکران به جهت ابراز نظرهای تند به روحانیت گله کرد و روحانیان را ادامه‌دهندگان راه پیامبر اکرم(ص) و امام‌صادق(ع) خواند و از روحانیان نیز خواست دیگران را کافر و مرتد و وهابی نخوانند و به جای طرد روشنفکران، خطاهای آنان را اصلاح کنند؛ چنان‌که واردنشدن امام‌خمینی به اختلافات بر سر آثار شریعتی، راه را بر تکفیر و نیز سوء استفاده از نظرهای وی علیه روحانیت بست. ایشان در ایجاد تفرقه و فضای تکفیر میان روحانیان بر سر کتاب شهید جاوید در نامه‌ای به محمد یزدی، در فروردین ۱۳۵۰، از وی خواست در بیدارکردن افراد غافل و ایجاد تفاهم میان روحانیت بکوشد. ایشان پس از پیروزی انقلاب نیز در نامه‌ای به شورای نگهبان به‌ویژه ابوالقاسم خزعلی از تندی به دیگران نهی کرد و کمونیست‌خواندن افراد را هرچند از قول دیگران، نکوهش کرد و تأکید کرد آنان توجه داشته باشند که منبریِ پرخاشگوی معرفی نشوند و دیگران سوء استفاده نکنند (ببینید: ابوالقاسم خزعلی).
از سوی دیگر، پس از انقلاب اسلامی گروه‌های افراطی و عمدتاً وابسته به جناح وهابیت، امام‌خمینی و مسلمانان ایران را تکفیر کردند. بخشی از تکفیرکنندگانِ انقلاب اسلامی کسانی بودند که با اساس انقلاب و اصول برنامه‌های اساسی امام‌خمینی در حمایت از مستضعفان جهان و فلسطین مخالف بودند. امام‌خمینی این دسته از افراد را علمای درباری خواند که ایران را به واسطه مخالفت با اسرائیل و آمریکا تکفیر کرده‌اند؛ چنان‌که برخی از اقدامات انقلابی امام‌خمینی در راستای فقرزدایی و اجرای عدالت، مانند برنامه‌هایی چون واگذاری زمین از سوی هیئت‌های هفت‌نفره به افراد بی‌زمین و مصادره بخشی از اموال درباریان و غارتگرانِ بیت‌المال به سود مستضعفان به اجرا گذاشته شد (ببینید: مصادره اموال) و این امر موجب شد برخی از دولت‌های عربی و جریان‌های داخلی، ایشان را تکفیر کنند؛ چنان‌که برخی از برنامه‌های دولت همچون اصلاحات ارضی را عده‌ای از متدینان مخالف روح اسلام برشمردند. امام‌خمینی کمونیست‌خواندن برنامه‌های هیئت‌های هفت‌نفره واگذاری زمین را رد کرد و در دفاع از عملکرد آنان، انقلاب اسلامی را گرفتار دو جریان دانست: جریانی که طرفداران مستضعفان و محرومان را کمونیست و مبارزه با غاصبان و کاخ‌نشینان را کمونیسم خوانده و جریانی که وقتی با اقدام خودسرانه تقسیم زمین مبارزه می‌شود، آن را متهم به سرمایه‌داری می‌کنند و حال آنکه اسلام نه با سرمایه‌داری موافق است نه با کمونیسم (ببینید: هیئت‌های هفت‌نفره، سرمایه‌داری، و مارکسیسم).

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، «تکفیر»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۴۹۲–۵۰۲.