سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی

سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی

شناسنامه
نام کامل	سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی
لقب	آیت‌الله
زادروز	۸ بهمن ۱۳۰۴ش
شهر تولد	اردبیل
کشور تولد	ایران
تاریخ درگذشت	۳ آذر ۱۳۹۵ش.
شهر درگذشت	تهران
کشور درگذشت	ایران
آرامگاه	حرم حضرت معصومه(س)
دین	اسلام
مذهب	شیعه
پیشه	روحانی
اطلاعات سیاسی
پست‌ها	مرجع تقلید • عضو مجلس خبرگان قانون اساسی • عضو شورای انقلاب اسلامی • رئیس دیوان عالی کشور • عضو مجلس خبرگان رهبری.
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	مرتضی حائری یزدی • سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی • سیدحسین بروجردی • سیدمحمدرضا گلپایگانی • سیداحمد خوانساری
تالیفات	فقه القضاء (۲جلد) • فقه الحدود و التعزیرات (۴جلد) • فقه الدیات • فقه القصاص • حاشیه بر عروة الوثقی • حاشیه بر خیارات مکاسب • اصول فقه (یک دوره کامل)

سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی روحانی مبارز، عضو شورای انقلاب اسلامی، رئیس دیوان عالی کشور، عضو مجالس خبرگان قانون اساسی و رهبری.

زندگینامه و تحصیلات

سیدمیرکریم موسوی کریمی معروف به سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، ۸ بهمن ۱۳۰۴ در شهر اردبیل، در خانواده‌ای روحانی متولد شد. پدر وی سیدعبدالرحیم نام داشت و مادرش، سیده‌خدیجه بود. او در دوسالگی مادر خود را از دست داد. پدر روحانی وی تعصب مذهبی شدیدی داشت و از رضاشاه پهلوی متنفر بود؛ به همین دلیل نیروهای رژیم پهلوی او را تحت فشارهای زیادی قرار دادند و وی مجبور شد در اواخر دوره حکومت رضاشاه به صورت مخفی زندگی کند به سبب موضع ضد سلطنتی پدر، نیروهای رژیم در مواردی سیدعبدالکریم را نیز آزار می‌دادند. موسوی اردبیلی از شش‌سالگی با ورود به مکتبخانه قرآن کریم و برخی کتاب‌های فارسی را آموخت. وی در سال ۱۳۱۹ وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم در شهرستان اردبیل شد و دروس ادبیات عرب، حاشیه ملاعبدالله، شمسیه در منطق، معالم الاصول و شرائع الاسلام را تا سال ۱۳۲۲ نزد علمای همان مدرسه به پایان رساند.

مهاجرت به قم

موسوی اردبیلی در سال ۱۳۲۲ به قم مهاجرت کرد و در مدرسه فیضیه ساکن شد. وی کتاب رسائل را نزد مرتضی حائری یزدی و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، مقداری از کتاب المکاسب و جلد اول کفایة الاصول را نزد سیدمحمدرضا گلپایگانی، بخش بیع مکاسب و جلد دوم کفایة الاصول و شرح هدایه میبدی را نزد سیداحمد خوانساری و بخشی از شرح منظومه را نزد میرزامهدی مازندرانی فرا گرفت. او از سال ۱۳۲۳ در درس اخلاق امام‌خمینی که روزهای پنجشنبه و عصر جمعه در مدرسه فیضیه برگزار می‌شد نیز شرکت می‌کرد. این درس در پیوند قلبی او با امام‌خمینی بسیار مؤثر بود. وی افزون بر ارتباط درسی با امام‌خمینی در حوزه علمیه قم، بعدها با سیدمحمد حسینی بهشتی و امام‌موسی صدر هم‌بحث شد و در ارتباط بود و از این راه در خط فکری و انقلابی امام‌خمینی قرار گرفت.

موسوی اردبیلی در ۱۶ آبان ۱۳۲۴ به نجف رفت و در مدت اقامت در نجف اشرف، در درس خارج فقه و اصول سیدمحسن حکیم، سیدمحمدهادی میلانی و سیدابوالقاسم خویی شرکت کرد و درس‌های این استادان را نوشت؛ چنان‌که از درس سیدعبدالهادی شیرازی و محمدکاظم شیرازی و محمدکاظم آل‌یاسین نیز بهره جست و بخش دوم از شرح منظومه ملاهادی سبزواری را نزد صدرای بادکوبه‌ای خواند. در روزهای حضور وی در نجف، خبر بیماری پدر موجب شد علی‌رغم میل باطنی عراق را ترک کند. او پس از دو سال تحصیل در نجف، ‏وارد قم شد و با دریافت خبر سلامتی پدر، چند ماهی در حوزه علمیه قم ماند و در جلسات درس خارج فقه سیدحسین بروجردی، خارج فقه و اصول سیدمحمد محقق داماد و فلسفه سیدمحمدحسین طباطبایی حاضر شد؛ سپس در پایان همان سال به اردبیل رفت و پس از اندکی توقف، همراه پدر به شهر قم برگشت و به تدریس رسائل، مکاسب، کفایة الاصول و شرح منظومه و فعالیت‌های قرآنی و تفسیر قرآن پرداخت.

موسوی اردبیلی در حوزه علمیه قم پنجشنبه‌ها با سیدموسی صدر، سیدموسی شبیری زنجانی، علی‌اکبر مشکینی، حسینی بهشتی، احمد آذری قمی و سیدمهدی روحانی، جلسه تفسیر قرآن تشکیل می‌داد. وی که از مؤسسان مجله مکتب اسلام در قم بود، به مدت نُه‌ماه با این مجله همکاری کرد؛ ولی پس از مهاجرت از قم، ارتباط وی با مجله قطع شد.

فعالیت‌هاس تبلیغی و سیاسی

موسوی اردبیلی در سال ۱۳۳۹ به دلیل بیماری و تشخیص پزشک، برای مدتی کوتاه قم را به قصد اردبیل ترک کرد؛ ولی این اقامت بنا بر اشتغال به خدمات علمی و اجتماعی تا سال ۱۳۴۷ ادامه یافت ‏او در اردبیل ضمن بازسازی مدرسه‌های علمی، به تدریس فقه و اصول پرداخت و برای دانشجویان و بازاریان نیز درس معارف اسلامی برگزار می‌کرد وی که ضمن فعالیت‌های اجتماعی، در سخنرانی‌های خود از رژیم پهلوی انتقاد می‌کرد، در سال ۱۳۴۳ در اعتراض به تصویب کاپیتولاسیون به روشنگری مردم پرداخت گزارش شهربانی اردبیل حاکی است که روحانیان اردبیل ازجمله موسوی اردبیلی در واکنش به تبعید امام‌خمینی سخنان تحریک‌آمیزی بیان کردند که از سوی کمیته اطلاعاتی استان تصمیم گرفته شد به این افراد تذکرات لازم داده شود و در صورت تکرار تصمیمات مقتضی در باره آنان گرفته شود. همچنین موسوی در سال ۱۳۴۶ درباره جنگ شش‌روزه عرب‌ها و اسرائیل موضع‌گیری کرد و تحت تعقیب مأموران رژیم پهلوی قرار گرفت. او علیه بهائیت نیز به مبارزه پرداخت و کتاب جمال ابهی، را در رد بهائیت نوشت و منتشر کرد. وی در سال ۱۳۴۷ برای در امان‌ماندن از تعقیب مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، اردبیل را به بهانه کمک به زلزله‌زدگان اطراف مشهد ترک کرد و به اصرار مرتضی مطهری در تهران ساکن شد. او ضمن اقامه نماز و تبلیغ در مسجد امیرالمؤمنین(ع) به تدریس کتاب اسفار ملاصدرا و خارج فقه پرداخت. وی در سال ۱۳۴۸ش/ ۱۳۸۹ق از امام‌خمینی اجازه امور حسبیه دریافت کرد.

موسوی اردبیلی در ادامه فعالیت‌های خود در تهران با همکاری افرادی مانند حسینی بهشتی، مطهری و محمد مفتح وارد فعالیت فرهنگی شد و برای انجام فعالیت‌های علمی و فرهنگی، مؤسسه خیریه امیرالمؤمنین(ع) را تأسیس کرد و در کنار برگزاری محافل سخنرانی، به تحقیق و تدریس علوم قرآن پرداخت. وی با احداث مدارس راهنمایی و دبیرستان مفید در تهران، زیر پوشش مکتب امیرالمؤمنین(ع) به آموزش نسل جوان پرداخت. نیروهای رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۷ به این مرکز که در جذب جوانان و ارتباط با روشنفکران مؤثر بود هجوم آوردند و وسایل تحقیقاتی آن را به تاراج بردند و آن را تعطیل کردند. موسوی اردبیلی برای مطرح‌کردن مسائل اعتقادی و فعالیت‌های مذهبی «کانون توحید» را در تهران تأسیس کرد.

موسوی اردبیلی که از کودکی فشار و خفقان نیروهای رژیم رضاشاه پهلوی را بر پدر خود دیده و در شهر قم با خط مبارزاتی امام‌خمینی آشنا و همراه شده بود، در دوران نهضت اسلامی، در موارد مختلف همراه با فضلای حوزه علمیه قم، اعلامیه‌های زیادی را امضا کرد، ازجمله در اعتراض به حمله به مدرسه فیضیه، به مناسبت تبعید امام‌خمینی از ترکیه به نجف تلگرام تسلیت به امام‌خمینی در پی درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی، در محکومیت اهانت روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی، به مناسبت تحریم عید نوروز ۱۳۵۷ به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، در اعتراض به محاصره خانه امام‌خمینی در نجف، به مناسبت هجرت امام‌خمینی به فرانسه، محکومیت حمله رژیم پهلوی به حرم رضوی(ع) و فراخوان برای شرکت در راهپیمایی تاریخی روزهای تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷

امام‌خمینی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، موسوی اردبیلی را عضو شورای انقلاب اسلامی کرد و وی همراه مهدی بازرگان در مذاکره نمایندگان این شورا با ویلیام سولیوان سفیر وقت امریکا حضور داشت. امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب، در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ موسوی اردبیلی و بهشتی را برای رسیدگی به وضع کارگران منصوب کرد. در خرداد ۱۳۵۸ مردم تهران موسوی اردبیلی را به نمایندگی در مجلس خبرگان قانون اساسی برگزیدند. امام‌خمینی در ۳۱ تیر ۱۳۵۸ وی را به نمایندگی خود به مناطق مشکین‌شهر و آذربایجان شرقی و غربی اعزام کرد تا مشکلات آنان را هر گونه که مصلحت می‌بیند، حل کند؛ همچنین در ۴ اسفند ۱۳۵۸، پس از انتصاب بهشتی به ریاست دیوان عالی کشور، وی را به عنوان نخستین دادستان کل کشور گمارد و در حکم انتصاب به وی دستور داد تا با همکاری رئیس دیوان عالی کشور، فقها، قضات و کارمندان دادگستری و حقوق‌دانان دیگر، به تهیه طرح و برنامه و ایجاد تشکیلات نو و به تدوین لوایح جدید جمهوری اسلامی ایران بپردازد.

موسوی اردبیلی با احساس خلأ قانونی در آغاز شکل‌گیری نظام جدید، به تدوین قوانین کیفری، جزایی و حقوقی دادگستری همت گماشت. او با توجه به مشکلات قوه قضاییه، تدریس یک دوره خارج کتاب قضا را برای قاضیان آغاز کرد. همچنین به بحث و بررسی علمی و فقهی درباره مسائل مهم اقتصادی از قبیل امور بانکی و پولی، معاملات جاری کشور و نظام اقتصادی حاکم بر آن مبادرت کرد. وی افزون بر موارد پیش‌گفته، خدمات علمی و اجتماعی متعددی داشته‌است، ازجمله مشارکت در تأسیس جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی، بنیان‌گذاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تأسیس بنیاد مستضعفان، تأسیس دانشگاه آزاد و تأسیس دانشگاه علوم انسانی (دارالعلم) مفید

موسوی اردبیلی از فروردین ۱۳۵۹ به دستور شفاهی امام‌خمینی یکی از ائمه جمعه تهران شد و نماز جمعه را اقامه کرد. امام‌خمینی در ۸ تیر ۱۳۶۰ پس از شهادت حسینی بهشتی موسوی اردبیلی را رئیس دیوان عالی کشور قرار داد. (ببینید: سیدمحمد حسینی بهشتی)

ایشان در این حکم از وی خواست طرح، برنامه، ایجاد تشکیلات نو و تدوین لوایح جدید قضایی را در دستور کار قرار دهد. امام‌خمینی در ۲۲ بهمن ۱۳۶۰ در پیام به ملت ایران از موسوی اردبیلی خواست به شکرانه نعمت‌های بزرگی که به ملت ایران ارزانی شده و به احترام «دهه فجر» و بیست و دوم بهمن، سالروز پیروزی ملت ایران، از دادستان‌ها و قضات بخواهد علاوه بر اسامی تهیه‌شده برای آزادی زندانیان، در اسرع وقت و حداکثر تا دو ماه فهرست دیگری از نام‌های زندانیان که عفو آنان به حسب شرع مانعی ندارد، تهیه و برای ایشان ارسال کنند، و به آنان تذکر داد در تهیه آن سخت‌گیری نکرده، کوشش کنند زندانیان به مردم ملحق شده و همگام با آنان راه انقلاب اسلامی را بپیمایند. ایشان دو روز بعد در نامه‌ای به رئیس دیوان عالی کشور این موضوع را پی‌گیری کرد. و در سوم اسفند همان سال نیز در جمع مسئولان نظام از موسوی اردبیلی خواست در این کار شتاب تا برای سال نو شمار چشمگیری از زندانیان و در صورت امکان همه افراد قابل عفو بخشوده شوند. ایشان در ۱۹ اسفند ۱۳۶۰ نیز در پاسخ نامه رئیس دیوان عالی کشور بر عمل به قانون و عدم دخالت اشخاص غیر مسئول در عفو زندانیان تأکید کرد اردبیلی در ۱۱ اسفند ۱۳۶۱ اسامی بیش از ۱۲ هزار نفر از مشمولان عفو یا تخفیف مجازات را برای امام‌خمینی ارسال کرد که مورد موافقت ایشان قرار گرفت.

وی در ۲۰ بهمن ۱۳۶۱ نیز ضوابطی را طی نُه ماده برای عفو زندانیان به امام‌خمینی پیشنهاد کرد که مورد استقبال ایشان قرار گرفت و این روند ادامه پیدا کرد. امام‌خمینی در ۲۴ آذر ۱۳۶۱ فرمان هشت‌ماده‌ای را به قوه قضاییه و ارگان‌های اجرایی برای اسلامی‌شدن قوانین و رعایت حقوق مردم صادر کرد و در ماده هشتم این پیام، موسوی اردبیلی و میرحسین موسوی نخست‌وزیر را شرعاً موظف دانست تا مفاد پیام ایشان را با سرعت و قاطعیت اجرایی کنند. (ببینید: عفو(۲) و فرمان هشت‌ماده‌ای)

موسوی اردبیلی در مهر ۱۳۶۱ به نمایندگی مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری انتخاب شد. امام‌خمینی در ۳۱ مرداد ۱۳۶۳ وی را عضو هیئت مؤسس جامعةالزهرا(س) کرد. او در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۶۴ در نامه‌ای به امام‌خمینی تأمین هزینه تأسیس این مرکز آموزشی را از محل امکاناتِ در اختیار بنیاد مستضعفان درخواست کرد و ایشان موافقت کرد. او در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۵ درباره تأمین بودجه برای تربیت قاضی در حوزه‌های علمیه از اموال بنیاد مستضعفان کسب تکلیف کرد و امام‌خمینی با آن موافقت کرد. در ۷ تیر ۱۳۶۵ امام‌خمینی پس از اعلام نظر موافق قضات، موسوی اردبیلی را دوباره به ریاست دیوان عالی کشور منصوب کرد و در ۲۳ دی سال ۱۳۶۵ وی را به عضویت هیئت ناظر بر اموال مجهول‌المالک برگزید. (ببینید: مکتب خواهران)

موسوی اردبیلی در ۲۳ آبان ۱۳۶۶ در نامه‌ای به امام‌خمینی یادآور شد برابر قانون گذشته، اجرایی‌شدن پرونده‌های اعدام، پس از حکم محکمه، وابسته به دستور وزیر دادگستری بود و پس از انقلاب اسلامی، این قانون اصلاح نشده و در نتیجه پرونده‌های زیادی معوق مانده و مشکلاتی را به وجود آورده‌است؛ بنابراین از ایشان کسب تکلیف کرد که امام‌خمینی اجازه اجرای حکم را به موسوی اردبیلی واگذار کرد. امام‌خمینی وی را در ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ به عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام انتخاب و در ۴ اردیبهشت ۱۳۶۸ عضو شورای بازنگری قانون اساسی کرد.

موسوی اردبیلی، امام‌خمینی را وجودی مبارک و نعمت بزرگ الهی، سرمایه انقلاب و آیت محکم خدا و موهبتی آسمانی شمرده‌است که رهنمودهای او حلال مشکلات و بحران‌های بزرگ بوده‌است. او امتیاز امام‌خمینی را در رشته‌های علمی مانند فقه، اصول، فلسفه، عرفان و تفسیر، تسلط کامل ایشان به زوایای مختلف این علوم دانسته و هیچ‌گاه از ایشان غرور علمی ندیده‌است. وی جنبه دیگر فقه امام‌خمینی را آزاداندیشی ایشان در علم فقه دانسته و فتواهای ایشان در مسائل نوپدید را شاهد آن شمرده‌است.

موسوی اردبیلی، امام‌خمینی را به داشتن ویژگی‌هایی مانند غیرت در حراست از مرزهای اعتقادی، برخورد غیورانه با دشمنان دین، شناخت جامعه، تواضع در برابر حق، علاقه به طلاب و صلابت در صحبت، تجسم اخلاق، مقید به آداب اسلامی و مستحبات، ستوده‌است. وی صراحت کلام، نترسیدن از قدرت و دوری از چاپلوسی را از ویژگی‌های دیگر امام‌خمینی می‌داند که باعث شده بود بروجردی ایشان را به نمایندگی از خود به ملاقات محمدرضا پهلوی بفرستد. وی قدرت تصمیم‌گیری امام‌خمینی در موارد حساس را از امتیازهای بزرگ ایشان برشمرده است؛ چنان‌که به باور وی، تصمیم‌های امام‌خمینی به میزانی از دقت بود که اطرافیان ایشان به نتیجه نظر ایشان اطمینان داشتند.

از سوی دیگر، موسوی اردبیلی تعبد و تشرع بسیار قوی امام‌خمینی را امتیاز دیگر شخصیت ایشان برشمرده و نمونه‌هایی از سیره ایشان را در این زمینه بیان کرده و تواضع و فروتنی و توجه و اهمیت‌دادن به افکار عمومی ایشان را در دوران رهبری نظام جمهوری اسلامی از خصوصیت‌های ایشان دانسته‌است. وی آرامش روحی ایشان را در حوادث مختلفی که بسیاری را دچار التهاب روحی می‌کرده، ستوده‌است؛ همچنین عدم اصرار بر تحمیل نظر خود و اعتراف به اشتباه از ویژگی‌های ایشان شمرده‌است. وی از حساسیت و دقت امام‌خمینی درباره وضعیت بدرفتاری با زندانیان خبر داده‌است که در یک مورد، ایشان به وی مأموریت داد تا از تمام زندان‌ها بازدید کند و در صورت ثابت‌شدن شکنجه زندانیان، با شکنجه‌گر برخورد جدی بکند.

امام‌خمینی نیز از شناخت خود درباره موسوی اردبیلی در سال‌های طولانی خبر داده و او را از جهت فقهی و اخلاقی و دیگر جهات تأیید کرده‌است؛ همچنین او را دلسوز برای ملت دانسته و اقتدای مردم به نماز جمعه وی را نشانه محبوبیت مردمی او برشمرده است. ایشان حل برخی مشکلات در حوزه فقه مربوط به نظام جمهوری اسلامی را به موسوی اردبیلی سپرد، ازجمله ارجاع احکام مربوط به شرایط صدور مواد معدنی خام به خارج از کشور، شرایط و چگونگی بازپرداخت وام شرکت‌هایی که در رژیم پهلوی از بانک‌ها وام دریافت کرده بودند، حکم کشت و زرع زمین‌های رهاشده یا مزارعی که مالکان آنها از کشور خارج شده بودند و حکم اموال آن دسته از اقلیت‌های دینی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی کشور را ترک کرده بودند.

امام‌خمینی در جواب نامه انتقادی مرجع تقلید وقت سیدمحمدرضا گلپایگانی درباره مشکلات حقوقی و قضایی ضمن تشکر از تذکرات وی و اظهار اطلاع خود از مشکلات، موسوی اردبیلی را که رئیس شورای عالی قضایی بود تأیید و تصریح کرد سال‌ها است وی را به تعهد به اسلام و کوشابودن در حفظ احکام اسلام می‌شناسد و می‌داند که موسوی در موارد مشکوک نیز بدون عذر شرعی اقدام نمی‌کند؛ همچنین به گلپایگانی اطمینان داد که موسوی اردبیلی به هیچ‌وجه مایل نیست از موازین تخلف کند؛ چنان‌که در تیر ۱۳۶۲ نیز در پاسخ نامه گلپایگانی، به وی اطمینان داد موسوی اردبیلی و اکثر مسئولان قضایی از جان و دل در پیشبرد اهداف اسلام کوشا بوده، متعهد به اسلام و احکام حیاتبخش آن می‌باشند و بر خلاف احکام عمل نمی‌کنند؛ اما برخی تصمیمات آنان بر اساس اطلاعات از وضع جامعه و ترجیح اهم بر مهم می‌باشد. ایشان همچنین در ۱۸ تیر ۱۳۶۴ از عملکرد قوه قضاییه در کل و به‌خصوص از شخص موسوی اردبیلی و زحمات وی تشکر کرد. و در اواخر عمر خود نیز وی را مرد صالح و متدین و از یاران خوب و مورد علاقه خود و انقلاب اسلامی خواند. (ببینید: سیدمحمدرضا گلپایگانی)

رحلت

موسوی اردبیلی که پس از رحلت امام‌خمینی، در قم سکونت گزید و اشتغالات علمی و درسی داشت، در سوم آذر ۱۳۹۵ هم‌زمان با اربعین حسینی(ع) و در ۹۱سالگی در اثر سکته قلبی در بیمارستانی در تهران درگذشت و پس از تشییع باشکوه در قم و اقامه نماز توسط مرجع تقلید سیدموسی شبیری زنجانی، پنجم آذرماه در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد.

آثار و تألیفات

موسوی اردبیلی افزون بر خدمات و فعالیت‌های مختلف خود آثار تألیفی متعددی دارد، ازجمله فقه القضاء در دو جلد، فقه الحدود و التعزیرات در چهار جلد؛ فقه الدیات، فقه القصاص، حاشیه بر عروة الوثقی، حاشیه بر خیارات مکاسب، یک دوره کامل اصول فقه، حاشیه بر مناسک حج و بر توضیح المسائل امام‌خمینی، رساله عملیه، مناسک حج فارسی و عربی، تقریرات دروس سیدمحسن حکیم و سیدابوالقاسم خویی در فقه و اصول، یک دوره اقتصاد اسلامی بر اساس کتاب و سنت در چهار جلد، غائله چهاردهم اسفند ۱۳۵۹ (همکاری) و مجموعه خطبه‌های نماز جمعه وی با عنوان همپای انقلاب. فرزند وی سیدعلی موسوی اردبیلی نیز در حوزه علمیه قم به فعالیت علمی و تدریس اشتغال دارد.

پیوند به بیرون

• حسین صالحی، موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۵۹۸-۶۰۵.