تبلیغات

تبلیغات، جایگاه، اهداف و ابزارهای تبلیغات دینی.

تبلیغات فعالیت سازمان‌یافته‌ برای گسترش عقیده یا جلب نظر مردم به سوی کسی یا چیزی را گویند. در جهان امروز، تبلیغ اهرم سیاست، اقتصاد، فرهنگ و قدرت نظامی است و قدرتی پیروز است که از وسایل کارآزموده‌تر برخوردار باشد.

امام‌خمینی با تأکید بر‌ اهمیت تبلیغات، گسترش اسلام و صدور انقلاب را تنها از راه تبلیغات ممکن می‌دانست و با ذاتی‌دانستنِ وظیفۀ تبلیغات برای روحانیت، آنها را به فراگیری روش‌های جدید ارتباط با مخاطب فرامی‌خواند. ایشان مهم‌ترین کارکرد تبلیغات را اصلاح یا افساد فرهنگ و ایجاد حرکت‌های اجتماعی‌سیاسی می‌دانست و بر همین مبنا جایگاه تبلیغات در دوران پهلوی و جمهوری اسلامی را با هم مقایسه می‌کرد.

در نظر امام‌خمینی ابزار تبلیغات و محتوای عرضه‌شده در آن هر دو اهمیت دارند. شیوه تبلیغی ایشان، همان شیوه تبلیغی اسلام بود که توجه به زمان و مکان، رعایت تدریج، سادگی، استفاده از ارزش‌های مشترک، تحقیر دشمن و مانند آن را شامل می‌شد.

مفهوم‌شناسی

تبلیغات جمع تبلیغ، از ریشه «بلغ»، مترادف واژه بلاغ، به معنای رساندن است و به انجام دادن فعالیت سازمان‌یافته برای گسترش یک عقیده یا جلب نظر مردم به سوی کسی یا چیزی گفته می‌شود. فراخواندن به مذهب، مسلک و روشی که تبلیغ‌کننده در نظر دارد، از مصادیق تبلیغ به‌شمار می‌آید و به‌طور کلی به هر نوع ارتباطی (گفتاری، نوشتاری، رفتاری و تصویری) که به منظور نفوذ و تأثیرگذاری در افکار، عقاید و احساسات مخاطبان، سازماندهی شود و برای جهت‌بخشیدن به آنان در راستای هدف و مقصدی خاص، هویت پیدا کند، تبلیغات گفته می‌شود. تبلیغ در کاربرد اسلامی نیز به معنای رساندن پیام وحی به همه افراد بشر برای دعوت آنان به سوی کانون حقیقت آمده است. امام‌خمینی با تعریف تبلیغات، به عنوان شناساندن خوبی‌ها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدی‌ها و نشان‌دادن راه گریز و منع از آن، تعریف کرده است.

پیشینه

انسان از آغاز تاریخ با مفهوم تبلیغ آشنا بوده و بسیاری از نشانه‌های به‌جامانده از آن دوران، به نوعی ابزار تبلیغ محسوب می‌شده است. بررسی تاریخی نشان می‌دهد که تبلیغات، به‌ویژه تبلیغات سیاسی، از زمان‌های قدیم مورد توجه فرمانروایان بوده و ناطقان یونان و روم و سایر امپراتوری‌های باستان، از اشکال مختلف تبلیغات استفاده می‌کرده‌اند؛ لیکن واژه تبلیغ (پروپاگاند) به معنای ترویج افکار و عقاید، به‌طور صریح در دوره رنسانس وارد فرهنگ لغات شد و با ترویج افکار آزادی‌خواهی و ظهور مکتب‌های مختلف اجتماعی و سیاسی در قرن نوزدهم، فعالیت‌های تبلیغاتی توسعه یافت. با آغاز قرن بیستم و شروع جنگ جهانی اول، تبلیغات سیاسی به عنوان یک سلاح مؤثر درآمد و مطبوعات، ابزار مهمی برای برخورد عقاید و آرا شد؛ چنان‌که قرن بیستم را قرن تبلیغات نامیده‌اند.
تبلیغات در فرهنگ توحیدی نیز جایگاه رفیعی دارد و در تمام احکام و عبادات، یک وجه ارتباطی و اجتماعی دیده می‌شود. نخستین مبلغان پیامبران الهی(ع) بودند که تلاش کردند پیام‌های الهی را به افراد بشر برسانند. بخش عمده‌ای از کتاب‌های تورات، انجیل و قرآن کریم به بیان تاریخِ پیامبران(ع) و تبلیغ دین به دست آنها و دعوت مردم به حق اختصاص دارد. پس از ظهور اسلام، حلقه‌های آموزشی برای تبلیغ دین در مسجدالحرام و خانه‌های مؤمنان مانند خانه ارقم‌بن‌ابی‌ارقم در دامنه کوه صفا که بعدها به «دارالتبلیغ ارقم» معروف شد، شکل گرفت. این مراکز که نخست تنها به آموزش ساده قرآن و احکام می‌پرداختند، بعدها پایه تشکیل مراکز و فعالیت‌های تبلیغی پیچیده‌تر شدند.
امام‌خمینی که از آغاز نهضت اسلامی خود بر اهمیت تبلیغ و لزوم کشاندن جوانان به مساجد و ایستادگی در برابر دشواری‌های آن ازجمله فشارهای رژیم تأکید داشت، با توجه‌دادن به اهمیت تبلیغات در سراسر دنیا، گسترش اسلام و صدور انقلاب در جهان را تنها از راه تبلیغات ممکن می‌دانست نه زور و سرنیزه. ایشان ضمن توصیه به تسریع، توسعه، مدیریت و سازماندهی تبلیغات اسلامی، حفظ هماهنگی در تبلیغات را از مهم‌ترین امور می‌شمرد و آن را موجب از بین‌رفتن تبلیغات سوء می‌دانست.

تبلیغات در قرآن و صدر اسلام

قرآن کریم که در نخستین آیات خود، پیامبر اکرم(ص) را مأمور ابلاغ پیام الهی و انذار مردم کرد، واژه تبلیغ را به صورت بَلَّغْتَ، بَلِّغْ، أُبَلِّغُکمْ و یبَلِّغُونَ به‌کار برده است. همچنین آیه ۱۲۲ سوره توبه جهاد با جهل را در برابر جهاد با دشمن، لازم می‌شمرد و به گروهی از مؤمنان سفارش می‌کند تا با آگاهی از احکام دین، به تبلیغ آن در میان دیگر مؤمنان بپردازند. محتوای این تبلیغ از نظر قرآن کریم، اموری چون دین، رسالت الهی، خیر و معروف است و توجه به عناصری مانند زمان و زبان، از عوامل مؤثر در امر تبلیغ است.
قرآن کریم با ذکر ویژگی‌هایی برای مبلغان، به شیوه‌های تبلیغی نیز توجه کرده است، ازجمله یادآوری نعمت‌های الهی، بیدارکردن وجدان مخاطبان، توجه‌دادن به تجربه‌های تاریخی، تشویق یا تبشیر در کنار هشدار یا انذار، بیدارسازی عقل و فطرت، بهره‌گیری از برهان و استدلال و پند و اندرز نیکو، استفاده از تمثیل و تصویرسازی، معرفی الگو و الگوسازی و توجه به ظرفیت مخاطب در پذیرش و دریافت پیام و القای تدریجی.
تبلیغ وظیفه اصلی پیامبران تبلیغی و دومین وظیفه مهم پیامبران تشریعی پس از آوردن قانون و شرع از جانب خداوند متعال بود. در سخن معصومان(ع) نیز پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) مبلغ شمرده شده‌اند. پیامبر اکرم(ص) در آغاز بعثت، سه سال پنهانی و پس از آن آشکارا به ابلاغ پیام الهی پرداخت؛ زیرا تنها راه گسترش اسلام تبلیغ بود و معارف دینی در دوران حیات پیامبر(ص) و دو سه دهه نخستین، به روش تبلیغی به مردم آموخته می‌شد؛ از این‌رو اعزام مبلغ و فرستادن نامه به سران کشورهای بزرگ، از اموری بود که رسول خدا(ص) از آغاز به آن اهتمام داشت و بدین ترتیب تشکیلات تبلیغی احکام اسلام پایه‌گذاری شد.
پس از ظهور اسلام، برخی مراکز و ابزارهای فرهنگی و ارتباطی نیز مانند قرآن با فصاحت و بلاغت و جاذبه فوق‌العاده‌ای که داشت، خواندن قرآن با صوت خوش، خطبه‌های نهج البلاغه، دعاهای معصومان و شعر، در مسیر تبلیغ اسلام قرار گرفتند. نهادها و ابزارهایی نیز ایجاد شدند که دارای کارکرد تبلیغی بودند، مانند مسجد، اذان، نماز جمعه و خطابه و منبر (ببینید: مسجد) و گسترش اسلام بیش از هر چیز مرهون تبلیغ مستقیم پیام اسلام است. پس از پیامبر اکرم(ص)، ائمه معصوم(ع) با تعلیم افراد مستعد، تبلیغ حقایق و احکام اسلام و پاسخگویی به شبهات، به تبلیغ دین پرداختند. آنان چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده، هیچ‌گاه، حتی زمانی که در تنگنا بودند، دست از تبلیغ نکشیدند و امام‌حسین(ع) در میدان جنگ و امام‌سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در اسارت و پس از آن، پیام دین را ابلاغ کردند. عنصر تبلیغ در متن قیام حسینی و توصیه امامان معصوم(ع) به سوگواری در ماه محرم که با هدف تبلیغ شریعت و تجدید حیات اسلام بود، موجب شد تا این ماه به عنوان ماه تبلیغ دین شناخته شود. همچنین تأسیس حوزه‌های علمیه و مکاتب علمی شیعی، ادامه حرکت تبلیغی امامان معصوم(ع) بود که با تشویق علما برای حضور در میان مردم و روشن‌کردن تکالیف شرعی آنها آغاز شد و زمینه تبلیغ دین و هدایت جامعه اسلامی را در زمان غیبت امام معصوم(ع) آماده کرد.

اهداف تبلیغات

غلبه بر عنصر زمان و مکان به عنوان مانع سرعت ارتباط میان انسان‌ها، همواره مطلوب بشر بوده است و تاریخ رسانه‌های ارتباط جمعی مراحل تاریخی پیروزی انسان بر این موانع را به‌خوبی نشان می‌دهد. در جهان امروز، تبلیغ اهرم سیاست، اقتصاد، فرهنگ و قدرت نظامی است و آن قدرتی در این میدان پیروز است که از وسایل کارآزموده‌تر برخوردار باشد. کارایی ایستگاه‌ها و مراکز تبلیغی در دنیای امروز، بیشتر از تسلیحاتی چون توپ و تانک و موشک است. امام‌خمینی در وصف دنیای معاصر، با اشاره به پیشرفت رسانه‌های اطلاع‌رسانی و سرعت انتشار اخبار، جهان را به خانه و خانواده تشبیه می‌کرد و با استفاده از تعابیری چون فروریختن دیوارها و برداشته‌شدن حدود که موجب انعکاس سریع اخبار در جهان می‌شود، اولویت امر تبلیغات در زمان حاضر و توجه بیشتر به گفتار و اعمال را ضروری می‌دانست. از نظر ایشان نخستین گام برای تشکیل حکومت اسلامی، تبلیغات است و علاوه بر مسائل عبادی، باید به تبلیغ و تعلیم مسائل سیاسی، اقتصادی و حقوقی اسلام نیز پرداخت و با ایجاد موج تبلیغاتی و فکری در جامعه، قیام برای تشکیل حکومت اسلامی با حضور توده‌های مردم را ممکن کرد.
از آنجا که در نگاه امام‌خمینی صدور انقلاب تنها از طریق تبلیغات صحیح ممکن است و تأثیر تبلیغات در انحراف و هدایت انسان‌ها، انسجام یا تشتّت یک ملت و برپایی یا سرنگونی یک حکومت، غیرقابل انکار است؛ از این‌رو ایشان با هشدار در مورد ساده‌انگاری دربارهٔ تبلیغات، زیان تبلیغات علیه یک کشور را از زیان جنگ بیشتر و نگران‌کننده‌تر می‌دانست و معتقد بود هدف نظام سلطه، نابودی اسلام است و مهم‌ترین محورهای تبلیغاتی دشمن، ایجاد تفرقه، جلوگیری از تحقق اسلام، دمیدن روح ناامیدی، تضعیف پایداری ملت، تبلیغ ضداسلام و روحانیت و تبلیغ در جهت گسترش فساد و فحشا است. ایشان با وظیفه‌دانستن تبلیغات و محوریت آن در نظام اسلامی، بر نقش خطبا و روحانیان در بیداری مردم و به‌ثمرنشستن انقلاب تأکید کرد و شکرانه این پیروزی را تبلیغ اهداف و آرمان‌های انقلاب در میان ملت‌های جهان شمرد. ایشان معتقد بود باید با قدرت و بدون اظهار ضعف، به تقویت و توسعه تبلیغات به‌ویژه در خارج از کشور اهتمام ورزید.
از سوی دیگر، امام‌خمینی ضمن اینکه تبلیغات صحیح اسلامی را وظیفه روحانیت می‌دانست، نگرش منفی برخی جوانان به دین اسلام را ناشی از تبلیغات ضداسلامی رژیم پهلوی و معرفی نادرست اسلام می‌خواند. ایشان با تحلیل تبلیغات رسانه‌ای در دوران رژیم پهلوی، گسترش آثار تمدن غربی و بازگذاشتن دست رسانه‌ها در تبلیغ مظاهر فساد در ایران را باعث رواج فساد و بی‌عفتی در میان جوانان شمرده و خاطرنشان کرده است که در این دوره که دستگاه تبلیغی کشور یعنی تلویزیون در اختیار بهائیان بود، تبلیغات اسلامی ارتجاع سیاه نام گرفت و روحانیت مرتجع و مخالف اصلاحات معرفی شدند و تبلیغ و انتشار کتاب‌های گمراه‌کننده برای همه گروه‌ها آزاد بود. ایشان نمایش برخی مراسم مذهبی از سوی رسانه‌های رژیم را نیز برای فریب‌دادن ساده‌لوحان می‌دانست و هدف از ارائه چهره ناقص از اسلام در دستگاه تبلیغی رژیم را ایجاد تفرقه میان اقشار تأثیرگذار جامعه مانند روحانیان و دانشگاهیان و بقای رژیم برمی‌شمرد.
از نگاه ایشان نظام تبلیغاتی رژیم پهلوی، در طول مبارزات ملت ایران، ضمن تبلیغات گسترده برای ضرورت حفظ محمدرضا پهلوی در ایران، در مسائل جزئی، با هدف غفلت انقلابیان از مبارزه، به اختلاف‌افکنی می‌پرداخت. از آنجا که مهم‌ترین نقش و کارکرد تبلیغات، اصلاح یا افساد فرهنگ و ایجاد حرکت‌های اجتماعی سیاسی است، امام‌خمینی برنامه‌های تبلیغاتی رژیم پهلوی را نمونه بارز تبلیغات در خدمت تباه‌ساختن فرهنگ و بهترین مکان برای خدمت به اصلاح فرهنگ را رسانه‌های گروهی جمهوری اسلامی می‌دانست. ایشان با مهم‌شمردن حفظ هماهنگی در تبلیغات و افزودن بر حجم تبلیغات سالم در عرصه روابط خارجی، معتقد بود جمهوری اسلامی ایران با تبلیغات صحیح و بدون مبالغه خود، می‌تواند از آسیب تبلیغات دامنه‌دار داخلی و خارجی در امان بماند.

ابزارهای تبلیغاتی

پیچیدگی تبلیغات در جهان معاصر ابعاد مختلف دارد و تحول شگرف وسایل ارتباطی، از اصلی‌ترین محورهای این پیچیدگی در این زمان است. مهم‌ترین دستاوردهای وسایل جدید ارتباطی برای تبلیغ، سرعت و مداومت انتشار پیام تبلیغی و فراگیربودن آن برای مخاطبان در سطح جهان و سرانجام فراهم‌آمدن شکل‌ها و قالب‌های کاملاً متنوع برای بیان و القای یک مطلب است. قرن حاضر، قرن غلبه و سیطره ابزار تبلیغ و وسایل ارتباطی است و شکست و پیروزی ایدئولوژی‌ها، عقاید و آرمان‌های ملی و مذهبی ملت‌های جهان، تا حد زیادی به میزان توفیق در تسلط بر ابزار پیشرفته تبلیغات بستگی دارد. در تبلیغ اسلام، هرچند ابزار و وسایل پیام، استقلال ندارد، اما اهمیت ابزار تبلیغی نه تنها مورد انکار نیست، بلکه در مواردی مانند قلم که مجرای اندیشه، علوم و هنرهاست، مورد توجه ویژه اسلام قرار گرفته است. در سوگند خداوند سبحان به قلم و نوشته، هم به ابزار و هم به پیام، توجه ویژه شده است؛ اما باید توجه کرد که تمامی ابزار تبلیغات اعم از نطق، خطابه، کتاب، مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما، قابلیت استفاده در راه خیر و شر را دارند.
امام‌خمینی ضمن توجه به اهمیت ابزار تبلیغات و اهمیت محتوای عرضه‌شده در ابزاری مانند رادیو و تلویزیون، سینما، مطبوعات، کتاب و تئاتر، بر لزوم استفاده از متخصصان برای نظارت در به‌کارگیری دقیق ابزار در تبلیغات اسلامی تأکید داشت و ابزارهایی چون ادعیه، نماز جمعه، مجالس عزاداری و حج را نیز علاوه بر رادیو و تلویزیون، مطبوعات، کتاب و شعر و زبان خارجی از ابزارهای مهم تبلیغ اسلام می‌شمرد و نقش نشریات را در جهت رشد و صلاح کشور، حتی از خون شهید بالاتر و سازنده‌تر می‌دید.
از نظر ایشان نشریات و مجلات و فرهنگی که به وسیله این ابزار ارائه می‌شود، می‌تواند در روحیه مردم بسیار تأثیرگذار باشد؛ از این‌رو نشریات باید در جهت اسلامی و هدایت و مصلحت‌اندیشی و انتقاد سالم حرکت کنند. ویژگی این ابزار از نظر امام‌خمینی، آموزش، تربیت، نیروبخشی، انعکاس آرمان‌های ملت، بیان واقعیات و آگاهی‌بخشی، معرفی اسلام و تبلیغ احکام آن، خدمتگزاری جامعه، امانتداری، استقلال و عمل در جهت مصالح کشور است (ببینید: مطبوعات).

شیوه‌های تبلیغ

شیوه‌های تبلیغ شامل دو دسته اقدامات موازی است: اول ساخت پیام و انتشار آن، دوم اقداماتی در جهت تقویت اهداف پیام؛ مثلاً کشورهای قدرتمند از یک طرف با تبلیغات همه‌جانبه، برتری خود را در پیام‌های گوناگون و پیچیده از اخبار گرفته تا فیلم‌های سینمایی، به مردم جهان القا می‌کنند و پس از آن با تهدیدها و دخالت‌های سیاسی ـ نظامی این برتری را در عمل به نمایش می‌گذارند؛ به این ترتیب تبلیغات در کشورهای قدرتمند با دیگر فعالیت‌های آنها هماهنگ است و در مجموع یک پیکر را تشکیل می‌دهد. امروزه متفکران جهان به شدت از شیوه‌های تبلیغی رایج دنیا که مبتنی بر تحریف، تهدید و تطمیع، ترویج فساد، تفرقه و تشتت، بزرگ‌نمایی، شایعه‌سازی، دروغ و القای یأس است، انتقاد می‌کنند؛ اما تبلیغات در اسلام مبتنی بر حقیقت و صداقت است و به عنوان یک وظیفه الهی در جهت خیر و صلاح دنیا و آخرت مخاطب، به اطاعت از پروردگار دعوت می‌کند.
شیوه تبلیغی امام‌خمینی که مبانی فکری خود را از قرآن و سنت گرفته بود، همان شیوه تبلیغی اسلام است که توجه به زمان و مکان در آن، جایگاهی ویژه دارد. ایشان ضمن استفاده از فرصت‌های تبلیغی، همواره جهات شرعی را در تبلیغ رعایت می‌کرد و با دوری از مبالغه، تبلیغات اسلامی را بی‌نیاز از مبالغه می‌دانست. افزون بر این، رعایت تدریج در تبلیغات، سادگی در گفتار، شیوه‌های پاسخگویی و ساخت پیام، نظیر استفاده از تمثیل، استفاده از ارزش‌های مشترک، تحقیر دشمن، مقایسه و مانند آن، از روش‌های تبلیغی ایشان ازجمله در سخنرانی‌ها بود (ببینید: سخنرانی‌های امام‌خمینی). ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، با اولویت‌دادن به مصاحبه با رسانه‌های خارجی، به تبلیغ انقلاب اسلامی در سطح جهانی پرداخت. این مصاحبه‌ها تا مدتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ادامه داشت. در این مصاحبه‌ها، بیشتر از شیوه‌های آگاهی‌بخشی عقلی و استدلالی که از شیوه‌های مهم تبلیغات در اسلام است، استفاده شده است. (ببینید: مصاحبه‌های امام‌خمینی).
دیگر شیوه‌های تبلیغی عبارت‌اند از شیوه‌های تأیید و موافقت، دعوت، نصیحت و تذکر، نهی و تهدید، شیوه احساسی، عاطفی و ایمانی. البته امام‌خمینی با استناد به حدیث «کونوا دعاة للناس بالخیر بغیر السنتکم»، بر ضرورت تبلیغ عملی از سوی علما، تأکید کرده و توجه داده است که وجود عالم مهذب حتی بدون تبلیغ لفظی، موجب تهذیب و هدایت مردم می‌شود.

مراکز مهم تبلیغ اسلامی

از سوی دیگر، امام‌خمینی، مساجد و مصلاها را که از صدر اسلام تاکنون، کانون حرکت‌های اسلامی و بسیج نیروها برای سرکوب کفار بوده‌اند، ازجمله مراکز اصیل و مهم تبلیغ اسلامی به‌شمار می‌آورد (ببینید: مسجد)؛ چنان‌که مکه معظمه در زمان اجتماع عظیم مسلمانان برای ادای فریضه حج را مرکز مهم تبلیغی مسلمانان معرفی کرده است (ببینید: حج ابراهیمی). ایشان همچنین سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را هم از مراکز مهم تبلیغی می‌دانست (ببینید: رادیو  و تلویزیون).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مراکز و دستگاه‌های تبلیغی جدیدی برای سامان‌دادن به امر تبلیغات به وجود آمدند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سازمان حج و زیارت، ستاد امر به معروف و نهی از منکر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی. همچنین سامان‌دادن امر تبلیغات در خارج از کشور که مورد توجه ویژه امام‌خمینی نیز قرار داشت، بر عهده نهادهای مختلف مانند مرکز مدیریت حوزه علمیه و بخش‌های فرهنگی سفارتخانه‌های ایران در سراسر جهان قرار گرفت. (ببینید: حوزه‌های علمیه  و سفارتخانه).
در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، افزون بر رسانه‌های عمومی، جهت ساماندهی موضوع مهم تبلیغات و خبررسانی جنگ، ستاد تبلیغات جنگ پدید آمد (ببینید: ستاد تبلیغات جنگ).

تبلیغات حوزوی

یکی از وظایف اصلی و ذاتی حوزه‌های ـ علمیه، تبلیغ دین و آموزش اسلام به مردم است. روحانیت شیعه که به تأسی از اولیای الهی، وظیفه روشنگری دینی و ارشاد و هدایت مردم را بر عهده دارد، پس از آغاز حکومت صفویه، امکان یافت تا در صحنه تبلیغات علنی، حضور فعال داشته باشد (ببینید: روحانیت). حوزه‌های علوم اسلامی شیعه، با تبلیغ، هدایت و شناساندن اسلام به دنیا و جوامع بشری، تألیف کتاب‌های سودمند، انتشار مقالات، مجلات، سخنرانی‌ها و مواعظ، نقش چشمگیری در رشد سطح معارف مسلمانان و بیداری شیعه داشته‌اند (ببینید: حوزه‌های علمیه).
امام‌خمینی «تبلیغ و تعلیم» را دو فعالیت مهم و اساسی سازمان روحانیت شیعه می‌دانست و آن را جهاد علما و خطبا می‌شمرد. ایشان معتقد بود علما در کنار آموزش و تحقیق، از سوی خداوند تعالی، عهده‌دار تبلیغ رسالت انبیا(ع) هستند تا با معرفی اسلام و رساندن احکام آن به مردم، به اصلاح جامعه بپردازند. هدف از تحصیل طلاب حوزه علمیه، تبلیغ دین است و طلاب باید ضمن تحصیل علم، از تبلیغ و رساندن پیام اسلام به مردم غافل نباشند؛ از همین‌رو ایشان اعزام مبلغ به دورترین نقاط داخل و خارج کشور و نظارت بر امر تبلیغات را از رسالت‌ها و وظایف اصلی حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌آورد و تبلیغ را برای روحانیون، در شرایطی که ترک آن موجب گمراه شدن مردم باشد، واجب کفایی می‌دانست؛ همچنین معتقد بود طلاب حوزه علمیه که فارغ از تحصیل و تدریس هستند، مکلف شرعی‌اند که از حوزه علمیه کوچ کنند و در مناطق مورد نیاز به تبلیغ بپردازند.
ایشان با اهتمام به بسط و توسعه گستره تبلیغ و استفاده از شیوه‌های جدید تبلیغ، معتقد بود روحانیان افزون بر تبلیغ شفاهی و منبر باید از ابزارهای مختلف مانند یادگیری زبان‌های خارجی برای معرفی اسلام و انقلاب اسلامی بهره بگیرند. یکی از موارد نارضایتی ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز کم‌کاری علما در دستیابی به ابزار تبلیغی جدید و ارتباط با دنیای جدید بود. از سوی دیگر، باید توجه داشت که تأثیر سخنان روحانیت در میان مردم، در صورتی ممکن است که مردم به صدق گفتار و اخلاص این داعیان، ایمان داشته باشند؛ از همین‌رو امام‌خمینی معتقد بود تبلیغات، باید بر اساس معنویات اسلام، تنها برای خدا و به دور از تشریفات باشد. ایشان با معرفی مرتضی مطهری به عنوان پشتوانه‌ای محکم برای حوزه‌های دینی و علمی و الگویی مناسب برای کسانی که قصد تحصیل و تبلیغ دین را دارند و نیز تشکر از محتوای سخنرانی‌های محمدتقی فلسفی در بسیاری از موارد و ملقب‌ساختن وی به زبان گویای اسلام و خطیب شهیر، الگوهای مناسب تبلیغی را ارائه کرد (ببینید: محمدتقی فلسفی).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به دستور امام‌خمینی و تأیید علمای حوزه، شورای مدیریت حوزه علمیه قم تشکیل شد و توانست مبنای تحولات بسیاری در نظام آموزشی و تبلیغی حوزه علمیه شود. (ببینید: شورای مدیریت حوزه علمیه قم).

وظایف و ویژگی‌های مبلغان

قرآن کریم با بیان وظایف و ویژگی‌های پیامبران(ع) که نخستین مبلغان دینی به‌شمار می‌روند، مانند حکمت، موعظه و استدلال نیکو، خشیت الهی و شرح صدر و تحمل را سرلوحه کار مبلغان دانسته و آگاهی از هدف و محتوای تبلیغ، ایمان به هدف، تطابق میان گفتار و رفتار، اصلاح‌طلبی، اخلاص و نداشتن چشم‌داشت مادی، خوشرویی و سعه صدر، علم‌دوستی و کمال‌جویی، پشتکار در کار و دلسوزی برای مردم و شجاعت را از مهم‌ترین ویژگی‌های مبلغان شمرده است. مبلغ برای موفقیت در امر تبلیغ، ضمن مجهزبودن به اصول کارشناسی تبلیغ و آشنایی کامل با روان‌شناسی اجتماعی و آگاهی کامل از هنجارهای ملی و دینی، باید در عمل‌کردن به آنچه توصیه می‌کند، کوشا باشد.
امام‌خمینی به صورت خاص تداوم دعوت به دین، بیان مصالح و مفاسد روز جامعه، ترویج شرع مطهر و بیان حقایق اسلام در برابر حاکمان ستمگر و آگاه‌کردن طبقات مردم از مسائل اسلام را جزو وظایف مبلغان مسلمان دربارهٔ آنچه که باید از فرهنگ اسلامی انتقال دهند، می‌دانست. همچنین اهتمام به امور مسلمانان، شناخت مسائل واقعی و خنثی‌کردن تبلیغات وسیع دشمنان علیه اسلام، عنایت خاص به جوانان، ابهام‌زدایی و معرفی اسلام ناب، فراگیری زبان‌های زنده دنیا و مخاطب‌شناسی را از وظایف مبلغان برمی‌شمرد. ویژگی بارز این مبلغان که رمز محبوبیت و موفقیت آنان نیز است، معنویت، اخلاص و صداقت، تبلیغ عملی، زهد و ساده‌زیستی است. آمادگی مبلغان برای تبلیغات در خارج از مرزها و یادگیری زبان‌های خارجی نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است و عبادتی بزرگ شمرده می‌شود.

آسیب‌شناسی تبلیغات

هم‌زمان با آغاز دوران رکود علمی جهان اسلام، به‌ویژه پس از آغاز دوران انحصار فعالیت‌های علمی حوزه‌ها به فقه و اصول، نظام تبلیغی روحانیت نیز با دو آسیب عمده روبه‌رو شد: یکی توجه‌نکردن بزرگان دین به وعظ و خطابه که نوعی خسران فرهنگی اجتماعی است و دیگری رواج منبرهای ضعیف و آلوده به تحریف، خرافه و عوام‌زدگی که خود نتیجه طبیعی آسیب نخست است.
امام‌خمینی با اذعان به ضعف حوزه‌های علمیه در امر تبلیغ در گذشته، معتقد بود تبلیغات باید متناسب با نیازها و مسائل واقعی و تحت نظارت فضلای حوزه علمیه باشد. افزون بر این ایشان تأکید می‌کرد باید دقت شود مطالب خلاف واقع از شهر قم که مرکز علم دین است، منتشر نشود.
از نظر ایشان مهم‌ترین آسیب و آفت تبلیغات، تشریفات دست و پاگیر و دوری از معنویت و نیز عامل‌نبودن مبلغان به آنچه تبلیغ می‌کنند، است و این امر می‌تواند موجب تزلزل عقیدتی مردم شود. ایشان همچنین مطبوعات را از تبلیغات گزنده و انتقاد بر اساس خلاف مصلحت ملت، نهی می‌کرد و آن را موجب تضعیف کشور و حرام می‌دانست. ایشان که انقلاب اسلامی ایران را از نظر محتوا، از بزرگ‌ترین انقلاب‌ها می‌دانست، با انتقاد از ضعف کشور در تبلیغات، به‌خصوص تبلیغات خارجی، این مسئله را موجب سوء استفاده دشمنان و معرفی نامطلوب انقلاب در دنیا می‌دانست و به نتایج زیانبار ضعف تبلیغاتی برای کشور هشدار می‌داد.

پیوند به بیرون

• مسلم طاهری کل‌کشوندی، تبلیغات، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص ۲۲۷–۲۳۶.