کتاب (منبع اجتهاد)

کتاب(۲)، جایگاه قرآن در استنباط احکام شرعی.

مفهوم‌شناسی

کتاب مصدر و از ماده «کتب»، به معنای نوشتن است که بعدها بر مکتوب و نوشته نیز گذاشته شده است. این واژه در معانی دیگر مانند اثبات، تقدیر، ایجاب، فرض، عزم و حکم هم به‌کار رفته است. در اصطلاح فقها، مراد از کتاب، قرآن است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده و یکی از منابع استنباط احکام شرعی است. قرآن کریم دارای آیاتی است که آیات‌الاحکام نامیده می‌شوند و برای استنباط احکام شرعی مورد استناد قرار می‌گیرند. (ببینید: آیات‌ الاحکام فی التراث الامام‌الخمینی)

پیشینه

همه کتاب‌های آسمانی که برای هدایت انسان‌ها بر پیامبران(ع) نازل شده‌‌اند، محل مراجعه پیروان‌شان بوده‌اند. قرآن کریم نیز از آغاز نزول، منبع اصلی فهم احکام و فرمان‌های الهی بوده است؛ بنابراین بهره‌برداری از آن برای استنباط احکام شرعی به زمان نزول آن باز می‌گردد؛ همچنان‌که روایات متواتر معصومان(ع) در دعوت به مراجعه به قرآن و عمل به دستورهای آن، مؤید این مهم است؛ اما این بهره‌برداری در برهه‌های مختلف زمانی با قوت و ضعف‌هایی همراه بوده است؛ چنان‌که زمانی در میان امامیه با قوت‌گرفتن موج اخباری‌گری در قرن یازدهم و دوازدهم هجری، به حاشیه رانده شده است. در عین حال از دیرباز در آثار فقهی و اصولی، فصل ویژه‌ای برای پرداختن به قرآن کریم و چگونگی استفاده از آیات آن اختصاص یافته است.

امام‌خمینی در دوره‌های مختلف درس خارج اصول فقه خود مسائل مربوط به قرآن کریم را به صورت استدلالی بررسی کرده و به شکل جامع‌تری به ابعاد مختلف بحث پرداخته است. ایشان علاوه بر این در کتاب شرح دعاء السحر به جایگاه ویژه قرآن و تبیین مراتب مختلف در دریافت مفاهیم، نورانیت و حقیقت آن پرداخته‌ است. ایشان با یادآوری مراتب بهره‌مندی از این دریای بیکرانِ هدایت الهی در کتاب سرّ الصلاة و دیگر آثار خود به طور مفصل برخی از مطالب عالی آن را برشمرده است. مهم‏ترین مباحثی که درباره قرآن و جایگاه آن در فقه و اصول و استنباط از آن مطرح شده، به‌ طور کلی زیر چند عنوان جای می‌گیرد که در اینجا به آنها پرداخته می‌شود.

(ببینید: قرآن، زبان قرآن، اهداف قرآن، مهجوریت قرآن، فهم قرآن، جامعیت قرآن، و تلاوت قرآن)

حجیت ظواهر قرآن

دلالت آیات قرآن یا به گونه نص است یا ظاهر. در این میان مقدار ‌اندکی از آیات صریح‌اند و دلالتشان قطعی است؛ ولی بسیاری از آیات ظاهر در مدعایند و احتمال خلاف در فهم آنها وجود دارد؛ از این‌رو برای تمسک به قرآن نخستین گام اثبات حجیت ظواهر است. بنابر نظر مشهور فقها، در تعیین مراد شارع باید از ظواهر کلام او پیروی شود؛ اما برخی با این امر مخالفت کرده‌اند و حجیت ظواهر قرآن را محدود و مقید دانسته‌اند.

الف) اثبات حجیت ظواهر کتاب: مشهور علمای اصول در اثبات حجیت ظواهر به سیره عقلا استدلال کرده‌اند، به این معنا که عقلا در محاورات خود به ظواهر کلام اعتماد می‌کنند و همین روش سیره شارع در مقام تفهیم و بیان آیات قرآن است.

امام‌خمینی ضمن پذیرفتن حجیت ظواهر قرآن، به‌تفصیل به بیان فرآیند اعتماد عقلا به ظاهر یک کلام ازجمله ظهورات قرآنی می‌پردازد، این فرایند مشتمل بر چند مرحله است:

1. اثبات اصل صدور کلام؛
2. تعیین ظهور کلام؛
3. اثبات اراده این ظهور از سوی متکلم (اراده استعمالی)؛
4. هماهنگی اراده جدی و اراده استعمالی؛ یعنی آنچه اراده استعمالی به آن تعلق گرفته، مراد جدی هم بوده است.

ایشان سپس چگونگی عبور از هر یک از این مراحل را به تفصیل بیان کرده است.

از سوی دیگر، میان اصولیان در این امر اختلاف نظر وجود دارد که سیره عقلایی که برای حجیت ظواهر به کار می‌رود، آیا شامل اصول متنوعی مانند اصالت حقیقت، اصالت ظهور، اصالت عدم قرینه، اصالت عموم و اصالت اطلاق است یا اینکه همه آنها به یک اصل بازگشت می‌کنند؟ برخی این اصول را به اصالت عدم قرینه و برخی به اصالت ظهور باز ‌گردانده‌اند. امام‌خمینی در دوره‌ نخست تدریس، همه آنها را به اصالة‌الظهور بازگردانده و در دوره دوم هر کدام از اصول را در جای خود جاری دانسته و در دوره سوم همه این اصول را ـ مانند اصالة‌الظهور، اصل عدم قرینه و اصالة‌الحقیقه ـ کنار گذاشته، اصل عقلاییِ عدم غفلت و سهو و اصل عقلایی تطابق اراده استعمالی و جدی را پیشنهاد کرده‌ است.

ب) تقیید حجیت ظواهر کتاب: با توجه به مطالب یادشده مشهور اصولیان، ظواهر قرآنی را به طور مطلق حجت می‏دانند؛ اما برخی در عمومیت آن تردید کرده‌ و قائل به تفصیل شده‏‌اند؛ از این‌رو‏ سه تفصیل در این بحث ایجاد شده است:

1. اختصاص فهم قرآن به مقصودین بالإفهام: میرزای قمی معتقد است ظواهر برای افرادی که در زمان نزول آیات زنده بوده‌اند و متکلم، قصد فهماندن معانی به ایشان را داشته از باب ظن خاص و برای غیر آنان از باب ظن مطلق حجت است. لازمه این دیدگاه عدم حجیت قرآن در حق متأخران است. همین امر سبب گردید میرزای قمی و پیروان او به انسداد راه تحصیل علم و علمی به احکام شرعی فرعی معتقد شوند و از این‌رو «انسدادی» نامیده شدند. در تبیین کلام ایشان دو بیان مختلف آمده است، یکی از شیخ انصاری. و دیگری از محقق اصفهانی. امام‌خمینی طبق بیان شیخ انصاری مطلب را مطرح کرده و گفته است معیار در حجیت ظواهر، ظن نوعی به مراد متکلم است و ظن نوعی تنها برای مقصودین بالافهام حاصل می‌شود، نه برای غیر آنان؛ چون بر متکلم لازم است کلام را به گونه‌ای القا کند که مخاطب از کلام او معنای کامل و صحیح مورد نظر او را دریافت کند؛ اما در قبال دیگران چنین تعهد و وظیفه‌ای ندارد و بسا متکلم به قراینی اعتماد کرده که نزد مقصودین بالافهام موجود بوده است. ایشان در ادامه با تحلیل نظر محقق قمی، اثبات آن را نیازمند دو مطلب می‌داند: ۱. آیات برای فهم متأخران از زمان نزول صادر نشده باشند؛ ۲. این آیات برای متأخران حجت نباشند. ایشان در مطلب دوم که به منزله کبرای کلام محقق قمی است اشکال کرده، می‌گوید سیره‌ عقلایی این مطلب را نمی‌پذیرد؛ زیرا عقلا چه مقصود بالافهام باشند و چه نباشند، به ظواهر الفاظ استناد می‌کنند؛ شارع هم از عقلا است و این بنای عقلایی را امضا کرده است؛ افزون بر آن، اگر بنایی که میرزای قمی ادعا می‌کند نزد عقلا وجود داشت، دیگران هم به آن اذعان می‌کردند؛ در حالی‌که پیش از ایشان هیچ‌کس به این مطلب اشاره نکرده است. به باور امام‌خمینی مطلب اول نیز که به منزله صغرای کلام میرزاست، قابل پذیرش نیست؛ زیرا قرآن همانند کتاب‌های تألیف‌شده است که هر کس آن را بخواند، خود را مخاطب آن خواهد یافت؛ از این‌رو بر همگان حجت خواهد بود. حتی اگر شخص خاصی مخاطب آیه‌ای باشد، قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل و حاضر و غایب‌ آن را برای همه‌ مکلفان حجت می‌کند؛
2. اختصاص خطابات شفاهی قرآن به افراد موجود: برخی بر این نظرند که فهم آیاتی که با ادات خطاب مثل «یا أَیهَا النَّاسُ» آغاز می‌شوند، مخصوص افرادی‌اند که در همان زمان بوده‌اند و تنها برای آنان حجت می‌باشند؛ اما آیاتی که احکام را بدون ادات خطاب مطرح می‌کنند، مانند «لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ» بر همگان حجت خواهند بود. امام‌خمینی برخلاف آنان بحث را به ‌صورت عام در همه آیات جاری می‌داند؛ بنابراین به هر دو دسته پاسخ گفته است. دلیل این توسعه این است که ایشان محل نزاع را به صورت عقلی مطرح کرده است؛ به این بیان که آیا تعمیم الفاظ عمومی که پس از ادات خطاب می‌آیند، برای معدومان و غایبان مستلزم این است که آنان هم مخاطب باشند یا نه؟ که در این صورت هر دو گروه حاضران و غایبان داخل در محل بحث خواهند بود. امام‌خمینی برای حل مشکل در خطابات غیر شفاهی از راه قضایای حقیقی ‌و قضایای محصوره وارد شده است. در قضایای حقیقی حکم روی طبیعت رفته و طبیعت قابل صدق بر افراد موجود و معدوم است. در قضایای محصوره هم لفظ «کل» تمامی افراد تحت خود را شامل می‌شود و هیچ دلالتی بر موجودبودن یا معدوم‌بودن افراد آن ندارد؛ به همین دلیل شامل همه افراد می‌شود؛ بنابراین از آنجاکه خطابات غیر شفاهی به صورت قضایای حقیقی و محصوره بیان شده‌اند، پس تمامی مکلفان مصداق این خطابات خواهند بود. امام‌خمینی بر خلاف برخی از اصولیان، مانند محقق نایینی، حل مشکل خطابات شفاهی را با قضایای حقیقی ممکن نمی‌داند؛ زیرا هرچند خطاب به عنوان و طبیعت تعلق گرفته باشد، به سبب اینکه ادات خطاب و ندا برای معنای جزئی شخصی وضع شده‌اند، آن خطاب مخصوص حاضران خواهد شد. ایشان در ادامه برای حل این مشکل، خطابات نوشتاری را پیشنهاد می‌کند و می‌نویسد قرآن کتاب قانون است و قانون اسلامی مانند سایر قوانین عرفی بوده، فراگیر است و به دست هر کسی برسد، شامل حال او می‌شود؛ زیرا قانون‌گذار یعنی خداوند مردم را به طور مستقیم مورد خطاب قرار نمی‌دهد، بلکه واسطه و مبلّغ یعنی پیامبر(ص) یا امام(ع) که مأموریت ابلاغ قوانین را دارد، طرف خطاب است و می‌تواند از وسایل تبلیغی مانند کتاب و غیر آن استفاده کند؛ پس هر کس آن را بخواند، خودش را مخاطب آن می‌بیند؛ همان‌گونه که دیگر کتاب‌ها این ویژگی را دارند؛ (ببینید: خطابات قانونی)
3. عدم امکان فهم قرآن برای غیر معصومان: بعضی از اخباریان معتقدند فهم قرآن برای همه انسان‌ها امکان‌پذیر نیست، بلکه این فهم اختصاص به ائمه اطهار(ع) دارد. اخباریان در مجموع حدود هشت دلیل بر مدعای خود اقامه کرده‌اند که گاهی به صورت صغروی، اصل وجود ظاهر برای قرآن را انکار و گاه به صورت کبروی حجت‌بودن ظواهر آن برای غیر پیامبر(ص) و ائمه(ع) را نفی کرده‌اند. در برخی از تقریرات درس اصول امام‌خمینی، سه مورد از دلایل اخباریان ذکر شده است. ایشان به بعضی از آنها پاسخ گفته و بعضی دیگر را به کتاب‌های مفصل اصولی ارجاع داده است. ایشان در برخی موارد با ضعیف‌خواندن دلایل اخباریان، حتی از بررسی آنها هم صرف نظر کرده است. چنان‌که روایاتی نظیر «إنَّما یَعرِفُ القُرآنَ مَن خُوطِبَ بِه» را که فهم قرآن را مخصوص مخاطبان آن می‌داند، ناظر به مراتب فهم و دریافت حقیقت باطنی قرآن دانسته است؛ بنابراین بر این باور است که ظاهر قرآن برای همه قابل فهم است.

قلمرو حجیت ظواهر قرآن

پس از پذیرش حجیت ظواهر قرآن، درباره نسبت آن با سنت از نظر تخصیص و تقیید در دو سطح بحث شده است:

الف) تخصیص و تقیید قرآن با منطوق‌ روایات: بدون تردید عمومات قرآنی به وسیله‌ خاص قرآنی و اخباری که مفید علم‌اند، مانند خبر متواتر و خبر واحدِ دارای قراین قطعی، تخصیص زده می‌شوند؛ اما تخصیص این عمومات به خبر واحد محل بحث و نظر است. برخی این تخصیص را جایز ندانسته‌اند؛ اما مشهور فقها و عموم متأخران قائل به امکان این‌گونه تخصیص شده‌اند.

امام‌خمینی اصل تخصیص و تقیید عمومات قرآنی را با توجه به قواعد تقنین و قانون‌گذاری پذیرفته است؛ به این بیان که در مقام قانون‌گذاری، متعارف این است که نخست قوانین کلی را وضع می‌کنند و سپس با مخصِّص و مقیدها دایره شمول آن را تعیین می‌کنند؛ به همین سبب تخصیص و تقیید در محیط قانون‌گذاری اختلاف و تناقض شمرده نمی‌شود. ایشان در ادامه، تخصیص و تقیید کتاب به خبر واحد را از ضرورت‌های فقه شمرده و تصریح کرده است اگر این مخصص‌ها و مقیدها حجت نباشند، تعطیلی بیشتر احکام فقهی لازم خواهد آمد که به ضرورت فقه، باطل است؛

ب) تخصیص عام قرآن با مفاهیم: با اینکه اصولیان اتفاق نظر دارند مفهوم موافق توانایی تخصیص عام منطوقی کتاب را دارد، برخی در جواز مخصص‌بودن مفهومِ مخالف اشکال کرده‌اند؛ با این بیان که دلالت این‌گونه مفاهیم، ضعیف‌تر از دلالت منطوقی عام است؛ از این‌رو توانایی تخصیص عام را ندارد؛ هرچند نظر مشهور فقها این است که تخصیص به مفهوم مخالف هم جایز است (ببینید: مفاهیم)

امام‌خمینی همسو با اتفاق نظر اصولیان بر این باور است که مفهوم موافق توانایی تخصیص عام قرآنی را دارد؛ اما در جواز تخصیص به مفهوم مخالف مانند تخصیص طهارتِ مطلق آب به نجاستِ آب قلیل که مفهوم مخالفِ عدم تنجس آب کر است، قائل به تفصیل شده است؛ با این توضیح که چون دلالت عام وضعی است، اگر دلالت بر مفهوم هم وضعی باشد، این دو ظهور با هم تعارض کرده، نوبت به اخبار علاجیه خواهد رسید یا حکم به اجمال آنها می‌شود؛ البته ایشان در دوره سوم درس اصول خود حکم به اجمال را پسندیده است؛ اما اگر دلالت مفهوم به مقدمات حکمت باشد و عام و مفهوم در یک کلام باشند، به طوری که عام قرینه متصله مفهوم باشد، به عام عمل می‌شود؛ ولی اگر عام و مفهوم در دو کلام و به صورت منفصل بودند، با هم تعارض می‌کنند و قواعد باب تعارض جاری می‌شود؛ زیرا ظهور وضعی بر ظهور اطلاقی، هیچ‌گونه ترجیحی ندارد.

اختلاف قرائت‌های آیات

حجیت آیات قرآن در صورت اختلاف قرائت‌ها، محل بحث واقع شده است؛ به این معنا که اگر قاریان، آیه‌ای را به دو صورت قرائت کنند، به طوری که این اختلافِ قرائت سبب اختلاف در معنا شود، ظهوری برای آن آیه منعقد نخواهد بود؛ مانند اینکه بعضی از قاریان آیه ۲۲۲ سوره بقره را «حَتَّی یَطْهُرْنَ» ـ ثلاثی مجرد ـ خوانده‌اند؛ یعنی آمیزش با زنان مجاز نیست، تا وقتی پاک شوند؛ بنابراین پیش از غسل، آمیزش جایز است. در برابر، بعضی «حَتَّی یَطَّهَّرْنَ» ـ ثلاثی مزید باب تفعُّل ـ خوانده‌اند؛ یعنی حق آمیزش وجود ندارد تا وقتی که برای تحصیل طهارت، غسل کنند. در این صورت پیش از غسل حق آمیزش وجود نخواهد داشت.

نظر مشهور این است که چون همه قرائت‌ها به صورت متواتر به دوره‌های بعد رسیده‌اند، هر کدام به منزله یک آیه‌‌اند و تعارض خواهند کرد؛ اما امام‌خمینی تواتر سایر قرائت‌ها را بی‌اساس و روایت مربوط‌ به آن را جعلی و ساخته دست گمراهان و جاهلان دانسته و معتقد است در بازار گرم قرائتِ آن عصر، هر کسی دکه‌ای برای خود گشوده بود و با پاره‌ای مرجحات ادبی، قرائتی نو ارائه کرده و مستبدانه بر آن تأکید می‌کرد؛ از این‌رو باید قرائت مشهور ـ قرآن‌های معمول ـ که سینه‌به‌سینه به طور متواتر از رسول خدا(ص) نقل شده، معیار قرار داده شود؛ بنابراین ایشان قرائت بدون تشدید در «حَتَّی یَطْهُرْنَ» را از روشن‌ترین امور دانسته و معتقد است با قرائتی سازگار است که فوق حد تواتر است.

نَسخ قرآن

بر اساس برخی از روایات، در قرآن کریم نسخ رخ داده است؛ از این‌رو فتوادادن تنها برای کسانی جایز است که به ناسخ و منسوخ قرآن آشنا باشند. نسخ در اصطلاح یعنی برداشتن چیزی که در شرع ثابت شده باشد از قبیل احکام و مانند آن؛ برای مثال مسلمانان آغاز بعثت به سمت بیت‌المقدس نماز می‏‌گزاردند؛ ولی پس از مدتی دستور تغییر قبله صادر شد. امام‌خمینی نیز نسخ را به برداشته‌شدن و پایان اَمَد حکم یعنی پایان‌یافتن زمان عمل به حکم معنا کرده است.

یهودیان و برخی از معتزله امکان نسخ را محال دانسته‌اند‌. برای اثبات این مدعا حدود دوازده دلیل اقامه شده است که برخی از آنها عام‌اند و بر محال‌بودن نسخ تمامی شرایع آسمانی دلالت می‌کنند و برخی نیز تنها بر نسخ احکام قرآن دلالت دارند‏. در برابر، بیشتر قریب به اتفاق دانشمندان اسلامی نسخ را در جمیع ادیان آسمانی و حتی در قرآن ممکن و جایز می‏‌دانند. علمای اصول بحث از نسخ را طی دو مسئله بررسی کرده‌اند:

الف) فرق نسخ و تخصیص زمانی: پیش از نسخ، حکم منسوخ واقعاً وجود دارد؛ زیرا حکم منسوخ به گونه قضیه حقیقی جعل شده و بر موضوعی که وجود آن فرض شده ـ بدون اینکه مقید به وقت و زمانی باشد ـ تعلق می‌گیرد؛ از این‌رو اگر مصلحت باقی می‌ماند حکم ادامه می‌یافت؛ اما به سبب منتفی‌شدن ملاک، شارع آن حکم را نسخ کرد؛ اما در تخصیص، حکم از همان آغاز مقید به زمان خاصی است؛ ولی چون ظاهر کلام عام یا مطلق است، مخاطب می‏پندارد واقعاً‏ عموم یا اطلاق مراد است. امام‌خمینی نیز همین فرق را صحیح دانسته است؛

ب) حکم پس از نسخ وجوب: در این خصوص برخی بقای جواز و برخی عدم بقای جوازِ عمل منسوخ را پذیرفته‌اند؛ البته دسته دوم خود چند گروه شده‌اند: بعضی رجوع به حکمِ پیش از وجوب را پیشنهاد کرده‌اند؛ اما مشهور ازجمله امام‌خمینی بر این باورند که برای روشن‌شدن حکمِ عمل منسوخ باید به ادله دیگری رجوع شود.‌

مرجعیت قرآن در سنجش روایات

روایات بسیاری بر لزوم عرضه روایات بر قرآن دلالت دارند. دسته‌ای از این روایات مرجعیت کتاب‌الله را به صورت مطلق مطرح کرده، توصیه می‌کنند برای سنجش روایات باید آنها را به قرآن عرضه کرد و در صورت موافقت پذیرفته می‌شوند وگرنه کنار گذاشته می‌شوند. دسته‌ای دیگر تنها در خصوص حالت تعارض روایات، عرضه بر کتاب‌الله را مطرح می‌کنند.

بعضی از فقها قائل شده‌اند هر دو دسته روایات، رسالت شناخت روایات معتبر از غیر معتبر را بر عهده دارند؛ اما امام‌خمینی و بعضی دیگر با این نظر موافق نیستند؛ زیرا بر این عقیده‌اند که قسم دوم در فرض تعارض است و تعارض فرع بر حجیتِ روایاتِ معارض است؛ حال آنکه دسته اول در مقام بیان ملاک حجیت روایاتی است که از اهل بیت(ع) نقل شده‌اند؛ بنابراین نمی‌توانند با روایات دسته دوم یک معنا را افاده کنند. امام‌خمینی در مقام جمع میان این دو دسته پس از رد برخی وجه جمع‌های مطرح‌شده، بر این باور است که چون بر اساس سیره‌ عقلا، مطلق و مقید و عام و خاص قابل جمع‌اند و مخالف به شمار نمی‌آیند؛ قسم اول روایات که در مقام بیان مرجعیت قرآن‌اند، تنها حالت مخالفت به نحو تباین را شامل می‌شوند؛ ولی دسته دوم شامل همه اقسام‌اند (عموم و خصوص مطلق، من وجه و تباین)؛ هرچند روایاتی که مخالفت آنها به نحو تباین است، بر اساس روایات دسته اول، نفی شده، کنار گذاشته می‌شوند و به مسئله ترجیح و روایات دسته دوم نمی‌رسند.

پیوند به بیرون

• سیف‌الله سخائی‌فر، کتاب(۲)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۳۸۲–۳۸۹