هنر

هنر، آفرینشِ زیبایی و خلاقیت ذهنی هنرمند و نقش هنرمندان.

مفهوم‌شناسی

واژه هنر (سونر/ سونره) در سانسکریت، ترکیبی از دو واژه «سو» به معنی نیک و «نر» یا «نره» به معنای زن و مرد است. در زبان فارسی حرف «سین» به «ها» تبدیل شده و واژه هنر شکل گرفته است که به معنای انسان کامل و فرزانه است. هنر، علم، معرفت، دانش، فضل، کمال، کیاست و زیرکی، آن درجه از کمال آدمی است که هوشیاری و دانش را دربردارد و نمود آن صاحب هنر را از دیگران برتر می‌کند. در کهن‌ترین تعریف هنر، افلاطون می‌گوید: هنر، میمسیس (mimesis) یا همان تقلید است. هنرمند نیز کسی است که هنری مانند شاعری، نقاشی، بازیگری و نوازندگی را پیشه خود کرده و در خلق آثار هنری توانا باشد.

پیشینه

قدیمی‌ترین یافته‌های هنری باستان‌شناسان، چندین نقاشی مربوط به دوران پارینه‌سنگی است که به شصت هزار سال پیش بازمی‌گردد. این آثار در غارهای لاسکو فرانسه و آلتامیرای اسپانیا کشف شده است. در قرن چهارم پیش از میلاد، هنرمندان یونانی با آفرینش آثار هنری و تقلید یا محاکات که هدفش الگوبرداری از طبیعت بود، روح خود را از درد و رنجی که بدان گرفتار بودند، رها کرده، به آرامش می‌رسیدند. در دوران اعراب جاهلی پیش از اسلام، هنر و صنعتی جز شعر وجود نداشت؛ هرچند پس از اسلام، آنان با فتح سوریه، مصر و ایران، از هنر آنان اقتباس کردند.

هم‌زمان با دوران جاهلیت، در ایران باستان هنر از اعتبار خاصی برخوردار بود و تجسم قدرت پادشاهان به‌شمار می‌آمد. این هنر در معماری کاخ‌ها و معابد، سنگ‌تراشی، نقوش برجسته، لعاب مینایی، پیکرتراشی، ساخت ظروف و جام‌های گران‌بها و هنر قالی‌بافی خلاصه می‌شد. در دوران هخامنشی، هنر صرفاً در خدمت قدرت بود و کمتر به زندگی حقیقی مردم توجه داشت. هنر و معماری ساسانیان نیز در شهرسازی و ساخت کاخ‌ها بود؛ همچنین هنرهای مختلفی چون نساجی، شیشه‌سازی، فلزکاری، جواهرکاری و دیگر هنرهای تزئینی، در دوران ساسانی رشد یافت.

با طلوع اسلام در ایران، فرهنگ ساسانی با هنر اسلامی گنبدسازی، طاق‌های هلالی، گچبری، مقرنس‌کاری، خوشنویسی، تجلید قرآن و… به اوج خود نزدیک شد. هنر نگارگری نیز در هنر اسلامی رشد یافت و مینیاتور ایرانی نشانگر عالم مُثل گشت. این هنر خواهان وصف گوهر دگرگون‌نشده یا همان اعیان ثابته بود که بیانگر عالم دومی بود که حقیقت موجودات در ظرف علم حضوری حق دارند. خوشنویسی نیز به واسطه رمز و راز حروف قدسی، از تقدس خاصی در هنر اسلامی برخوردار است؛ چنان‌که هنر تذهیب سیلان روح به سوی پروردگار را متبلور می‌کند. و سرانجام اینکه کارکرد هنر اسلامی در ایران، جلوه‌دادن زیباشناسانه تجلی حق در عالم امکان است.

پس از تغییر و تحولات بسیار در هنر و چگونگی آفرینش آن و ایجاد سبک‌ها و مکاتب مختلف در جهان، هنر با فرم فعلی، از قرن شانزدهم میلادی در ایتالیا رواج یافت. در این دوره با تأثیرپذیری از دوران روشنگری، مکاتب هنری نیز یکی پس از دیگری پدیدار شدند.

چیستی هنر

هنر، هر نوع فعالیت غیر معطوف به سود شخص با استفاده از نیروی تخیل و قواعد زیباشناختی است و جز با شناخت مفهوم زیبایی میسر نمی‌شود؛ هنرمند نیز برای خلق هنر تمامی احساساتش را مهار کرده، به آنها توازن می‌بخشد. وقتی آدمی بتواند احساساتی را که خود به دست آورده، به دیگران منتقل کند، به صورتی که آنان نیز همان تأثیر و مراحل عاطفی را احساس کنند، این عمل، هنر و فرد نیز هنرمند محسوب می‌شود. هنر بر دوپایه فلسفه و عرفان استوار است. هنرمند در مرحله فلسفه، واقعیت را می‌بیند و به جایگاه اشیا و تأثیری که بر همدیگر دارند، واقف می‌شود. در مرحله عرفان نیز، تجلیات روح تصفیه می‌شود و خویش را بر هنرش حاکم می‌کند؛ بنابراین هنر ایجاد عالم ایدئال است و بدون آن، حیات ناقص است و علم و فلسفه نیز نمی‌توانند جای آن را پر کنند. هنر به دو دسته تقسیم می‌شود: هنرهای زیبا که نمایش و تجسم زیبایی و ارضای میل زیبادوستی آدمی است، و هنرهای صنعتی که هدفشان تولید اشیای زیبا و مفید است.

چیستی هنر بحثی فلسفی است تا هنری و آنچه باعث هنرآفرینی می‌شود، قصد هنرمند است و نه عنصری در ذات و نفس اثر هنری؛ از این‌رو اثر هنری بسته به همین قصد هنرمند، در خدمت هدفی نیک آفریده می‌شود. هرچند پس از عصر رمانتیسم، شعار «هنر برای هنر» مطرح شد و مفیدبودن هنر، نشانه ضعف آن اعلام گشت، هنرمندان مبدع این نظریه، معتقد بودند هنر به خودی خود، خوشایند است و غیر از خود، هدف دیگری ندارد؛ از این‌رو هنر برای صرف تفریح و لذت مخاطب، تولید می‌شود.

اسلام چنان‌که امام‌خمینی نیز اشاره کرده است، نظریه هنر برای هنر را مردود می‌داند و هدف هنر را تعالی معنوی انسان معرفی می‌کند. هنرمند با آفرینش هنری خویش در صدد انسان‌سازی است تا خلأ وجودی خویش را از هنر و زیبایی‌های آن پر کند؛ از همین‌رو، برترین هنر در اسلام، هنر دینی است که از عواطف آدمی سرچشمه می‌گیرد و خداوند و عشق و نیکی را به مخاطب عرضه می‌دارد.

جایگاه دینی هنر

در منابع اسلامی آمده است که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. هنر، پرستش خداوند زیبا و متجلی‌کردن جلوه‌های الهی در وجوه مختلف است. خداوند عین حقیقت است و هنرمند کارش کشف حقیقت است. منشأ هنر در دیدگاه اسلامی، عشق به جمال است که در راستای وصف اسمای الهی است. زیبایی‌شناسی هنر اسلامی بر اساس کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است که برگرفته از معارف اسلامی است و بر توحید دلالت دارد. از دوران رسول اکرم(ص) و امامان(ع)، هنرمندان مورد توجه بودند؛ البته از آنجایی‌که هنر هنرمندان دربار خلفای اموی و عباسی، مانند خوانندگان، نوازندگان و شاعران، در خدمت ارضای تمایلات نفسانی حکام بود، مورد نکوهش امامان معصوم(ع) قرار گرفت و روایاتی که در نکوهش خوانندگی و نوازندگی وارد شده، ناظر به همین هنر و هنرمندانی است که در خدمت عیش و نوش و فساد قدرتمندان بودند. اسلام با هنر مخالف نیست؛ به شرطی که سبب اتلاف وقت و چیرگی هوای نفس نشود و آدمی را از یاد خداوند غافل نکند. از این‌رو اسلام با توجه به نیازهای روحی و معنوی بشر، زیبایی و هنر را جایز و مطلوب می‌داند. هنر اسلامی نیز می‌کوشد با پدیده‌های این‌جهانی، از مفهومی مقدس سخن بگوید. هنرمند اسلامی نیز مانند عارف از وجود و وجودشناسی سخن می‌گوید و به عالم حقایق اشاره می‌کند.

هنر اسلامی بر خلاف هنر غربی که بر ذهن‌گرایی و اصالت فرد مبتنی است، سرچشمه هنر را فراتر از فرد می‌داند و می‌کوشد هنر را به بازتاب ساحتی معنوی که فراتر از ابعاد ذهنی و روان‌شناختی بشر است، مربوط سازد و به تعبیر امام‌خمینی مشام جان زیباپسندِ طالبانِ جمال حق را معطر سازد. بنابراین راز هنر اسلامی در معنویت و حقیقت عرفانی درون آن نهفته است. در هنر اسلامی، انسان شرف و عزت ازلی خود را در می‌یابد و به جای اینکه نفس خویش را به بیرون بازتاب دهد، در مرکز وجود خویش مستقر می‌سازد. از اینجاست که هنر اسلامی باید بیانگر لحظه‌های بیداری و تعالی انسان و فرم و محتوای هنر مقدس حاوی بینش روحانی مشخصی باشد. هنر اسلامی با روح قرآن و وحی اسلام مرتبط و در پی بازتاب یگانگی حضرت احدیت است و قرآن از آن جهت که اثری بی‌همتاست، خود هنر مسلم است. در هنرهای شنیداری، تلاوت قرآن کریم و در میان هنرهای تجسمی، معماری و خوشنویسی، هنرهای اسلامی‌اند که بازتابنده زیبایی کلام خداوند در جامعه اسلامی هستند.

نقش سازنده هنر

امام‌خمینی هنر را در خدمت تربیت و رشد سالم اخلاقی و علمی جامعه می‌خواست و البته هنر متعالی باعث معراج آدمی است و چون نردبانی با تکیه بر ایمان و تعهد، او را به تکامل و بام حقیقت می‌رساند. این هنر، اضطراب و نگرانی‌های امور دنیوی را از بین برده، جهانی تازه برای آدمی کشف می‌کند و راهی برای درک نشانه‌های الهی و تزکیه نفس بشر، در راه رسیدن به حق و حقیقت می‌گشاید و باعث بیداری روح آدمی می‌شود؛ از این‌رو هنر سینما، تلویزیون و رادیو از دیدگاه امام‌خمینی مظاهر تمدن‌اند که باید در خدمت آموزش و تعلیم و تعلم باشند. ایشان با توجه به تأثیر فراوان رسانه تلویزیون بر مردم به‌ویژه در حوزه فیلم، براین باور بود فیلم نباید انحرافی باشد و در جوانان انحراف ایجاد کند. امام‌خمینی در راستای آموزش و تعلیم، تماشای فیلم‌های سازنده را خالی از اشکال شرعی می‌دانست؛ به شرطی که بیننده از روی شهوت به فیلم و شخصیت‌های آن نگاه نکند؛ همچنین ایشان دیدن فیلم‌هایی که جنبه سازنده ندارند و آدمی را از اخلاق متعالی منحرف می‌سازند، ممنوع می‌دانست و به‌ویژه فیلم‌های کودکان و نوجوانان باید آموزنده باشند؛ چون باعث تربیت نسل جوان می‌شوند (ببینید: رادیو، تلویزیون، و سینما)

هنر در دوره پهلوی

از نگاه امام‌خمینی فرهنگ و هنر در دوره پهلوی محتوای خود را از دست داده و به ابتذال کشیده شده بود؛ لذا با مخالفت ایشان روبه‌رو شد. امام‌خمینی تصریح کرده است تمام آثار تجدد و تمدن در اسلام مجاز است. ایشان با اصل هنر و مظاهر آن، ازجمله سینما، رادیو و تلویزیون که به حال ملت مفید و باعث تربیت درست و رشد جوانان باشد، مخالفتی نداشت، بلکه با فحشا و عقب‌ماندگی جوانان و اینکه این رسانه‌ها به مراکز فحشا تبدیل شده، در خدمت بیگانگان قرار گیرند، مخالف بود. ایشان تئاتر، سینما و تلویزیون را در آن دوران عامل تخدیر ملت و فساد اخلاق جوانان می‌دانست که باعث بی‌توجهی آنان به تولید و کسب دانش می‌شد.

رابطه هنر و تعهد

امام‌خمینی معتقد بود هنر در عرفان اسلامی ترسیمِ روشن عدالت و شرافت و انصاف است و تنها به هنری باید پرداخت که راه ستیز با جهانخواران شرق و غرب و ظلم را بیاموزد و این همان تعهدی است که هنر بر دوش دارد. هنر متعهد، هنری است که قصد ارتقای معنوی انسان معاصر را داشته باشد و باورهای دینی و اعتقادات را نشان دهد. در اسلام نیز تعهد در هنر، امری الزامی است و باید در راستای تحقق وظایف دینی باشد؛ از این‌رو در نگاه امام‌خمینی هنری ارجمند است که در آن عنصر تعهد و سازندگی باشد؛ هنری که بتواند ارزش‌های مقدس را ترسیم کند و آدمی را از فساد بازدارد و به او ایده و امید بدهد. به نظر ایشان، هنر مردان خدا آن است که بدون هیاهوهای سیاسی و خودنمایی‌های شیطانی برای خدا به جهاد برخیزند و خود را فدای هدف کنند، نه هوا.

امام‌خمینی براین باور بود تنها هنری مورد قبول قرآن است که صیقل‌دهنده اسلام ناب محمدی، اسلام ائمه هدی(ع)، اسلام فقرای دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه‌خوردگانِ تاریخِ تلخ و شرم‌آور محرومیت‌ها باشد و هنری زیبا و پاک است که کوبنده سرمایه‌داری مدرن و کمونیسم خون‌آشام و نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومایگی، اسلام مرفهین بی‌درد و در یک کلمه، «اسلام آمریکایی» باشد؛ چنان‌که هنر متعهد در نگاه ایشان، باید نشان‌دهنده نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی بوده، ترسیم‌گر روشنِ عدالت و شرافت و انصاف و تجسیم تلخکامی گرسنگانِ مغضوبِ قدرت و پول باشد. از این‌رو باید تنها به هنری پرداخت که راه ستیز با جهانخواران شرق و غرب و در رأس آنان آمریکا و شوروی را بیاموزد.

هنر موسیقی

فیثاغورث و افلاطون، موسیقی را از آن جهت مؤثر می‌دانستند که آدمی را به یاد نغمه‌های موزون حرکت آسمان در عالم بالا می‌انداخت؛ لذا موسیقی این‌دنیایی باید یادآور نغمات آسمانی و باعث وجد آدمی باشد و اگر انسان را به فکر و اندیشه وادارد و او را در عالمی برتر از روزمرگی سیر دهد و آهنگش محتوایی عرفانی و معنوی داشته باشد، به گونه‌ای که دریچه‌ای از جهان دیگر به روی انسان باز کند، شنیدن آن اشکالی ندارد؛ اما اگر از این مسیر منحرف شود، مخدر خواهد بود؛ از این‌رو امام‌خمینی موسیقی را ـ به‌ویژه در رژیم پهلوی ـ عامل تخدیر ذهن جوانان و غیرفعال‌شدن مغز آنان می‌دانست؛ اما پس از انقلاب اسلامی بخشی از آن را به‌صراحت تأیید کرد. از نظر ایشان موسیقی از اموری است که هر کسی بر حسب طبع، از آن لذت می‌برد، ولی مداومت در شنیدن آن، چون مواد مخدر باعث کشیده‌شدن جوانان به بیهودگی شده، آنان را از تفکر دربارهٔ مسائل جدی بازمی‌دارد. در چنین مواقعی، موسیقی مانند هروئین است و کسی که زیاد موسیقی گوش می‌کند، مانند یک معتاد است و دشمن نیز پیش از انقلاب اسلامی، به آن دامن می‌زد تا جوانان کشور را از مسائل اصلی بازدارد (ببینید: موسیقی).

وظایف دست‌اندرکاران امور هنری

هنر راهی برای تکامل مادی و معنوی بشر است؛ لذا به واسطه ماندگاری هنر بر ذهن آدمی، اگر هنرمند و متولی امور هنری از دین فاصله بگیرد، خطر سقوطش در دام شیطان بسیار است و موجب بیراهه‌رفتن مخاطبانش نیز خواهد شد. امام‌خمینی به هنرمندان و مسئولان توصیه می‌کرد برای ساخت فرهنگی انسانی و هنری با ارزش‌های اسلامی و اخلاقی، متحمل زحمت‌های فراوانی شده، سینما و تئاتری انسانی ـ اسلامی ارائه دهند و با هنرشان مردم و نسل‌های فعلی و آینده را آگاه سازند. همچنین ایشان دربارهٔ فیلم‌هایی که ساخته می‌شد، تأکید می‌کرد بررسی کافی صورت گیرد تا سازندگان فیلم‌ها از بازماندگان رژیم پهلوی نباشند و قصد انحراف و فساد در میان مردم را نداشته باشند. ایشان فیلم‌های ایرانی را بهتر از فیلم‌های خارجی دانسته، معتقد بود بیشتر فیلم‌های خارجی که به ایران می‌آیند، استعماری هستند و مسئولان باید آنها را حذف کنند؛ مگر صد در صد صحیح باشند. امام‌خمینی از هنرمندان متعهد می‌خواست با هنرشان راه و روش زندگی شرافتمندانه و آزاداندیشانه را به ملت بیاموزند؛ زیرا هنرمندان تنها زمانی می‌توانند کوله‌بار مسئولیت خود را بی‌دغدغه زمین بگذارند که مطمئن شوند مردم در چارچوب مکتب اسلام به حیات جاویدان رسیده‌اند.

هنر و دفاع مقدس

در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، هنر دفاع مقدس همپای دفاع، رشد کرد. هنرمندان با هنرنمایی در عظمت جهاد برای اعتلای مکتب پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) و دفاع از میهن اسلامی و پیوند دادن دفاع رزمندگان با قیام کربلا و امام‌حسین(ع) و با یاری‌گرفتن از هنرهای نقاشی، خوشنویسی، شعر، خطابه، تئاتر، فیلم و… به برانگیختن رزمندگان و مردم در جبهه و پشت جبهه همت گماردند.

امام‌خمینی رزمندگان اسلام را هنرمندان واقعی می‌دانست که شهادت‌شان، هنر و سرمایه‌ای زوال‌ناپذیر است و خون هنرمندان فرزانه در جبهه عشق و شهادت، هنری بود که به تناسب عظمت انقلاب اسلامی، جان زیباپسندان را معطر می‌ساخت. هنرمندان دفاع مقدس، برای خدا و سربلندی مردم جنگیدند و در راه پیروزی اسلام، مدعیان هنر بی‌درد را رسوا کردند؛ از این‌رو امام‌خمینی از همه دولت‌مردان، گویندگان و هنرمندان درخواست کرد فداکاری و هنر رزمندگان را با گفتار و نوشتار خود به نمایش گذاشته، مردم را آگاه کنند. با این حال، خاطرنشان کرده است شاید هنرمندان بتوانند دلاوری رزمندگان را در زیر آتش گلوله و توپ تجسم نمایند و پیروزی هنرمندانه آنان را در برابر موشک و بمب نشان دهند، اما بُعد الهی عرفانی هنر شجاعت رزمندگان ترسیم‌ناشدنی است.

جلوه‌های هنر در شخصیت امام‌خمینی

امام‌خمینی روحی لطیف داشت و از منظر عرفان که همزاد هنر است، به مقوله هنر می‌نگریست. ایشان خود هنرمند و هنرشناس بود و از میان هنرها به خوشنویسی، شعر و نثر می‌پرداخت. ایشان خط و خوشنویسی را نزد یکی از استادان مدرسه تازه‌تأسیس احمدیه، آقاحمزه محلاتی آموخت. شعر ایشان نیز که برگرفته از روح بلند عرفانی و وسعت اندیشه ایشان است؛ به قصد شعر و شاعری سروده نشده و تنها جلوه‌ای از جلوه‌های روح بلند ایشان و نشانه‌ای از آفرینش الهی است (ببینید: دیوان امام‌خمینی و شعر)

پیام‌های نوشتاری امام‌خمینی نیز سرشار از صناعات ادبی است که بر غنای آن نوشته‌ها و جذابیت هنری آنها افزوده است. از نگاهی دیگر، گرچه برخی هنر امام‌خمینی را در عرفان و فلسفه ایشان می‌دانند و عده‌ای در شعرشان، اما هنر امام‌خمینی در مبارزه پیگیر ایشان با واپس‌گرایان و مقدس‌مآبان است. امام‌خمینی با استفاده از فقه، عرفان، کلام، فلسفه و شعر، هنر رهایی مردم ستم‌دیده از قید متحجران را نمایان کرد. نهضتی که ایشان آغازگر آن بود، باعث تحول عمیق عرصه ادب و هنر شد و اهل هنر و ادب را برانگیخت تا با مفاسد آشکار نظام ظلم مبارزه کنند. پیش از انقلاب اسلامی هنر بیشتر در خدمت مفاهیم غیر دینی بود، اما با پیروزی انقلاب، هنر انقلاب اسلامی با عنوان مکتبی هنری در فرایند شکل‌گیری انقلاب شکل گرفت. حسینیه‌ها و مساجد نیز که خاستگاه اولیه و منابع دینی و مذهبی و سیاسی بودند، در مقام منابع مضمونی، همه در قلمرو هنر ظاهر شدند.

پیوند به بیرون

• ‌ مریم بصیری، مقاله «هنر»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱۰، ص۴۶۸–۴۷۵.