حب نفس

حبّ نفس، دوست‌داشتن و خواستن ناپسند خود.

واژه‌شناسی

حبّ به معنای دوست‌داشتن و ضد بغض است. حب در اصطلاح اخلاقی به معنای گرایش به سوی چیز لذت‌بخش و سازگار با طبع و وابستگی خاص میان انسان و کمال اوست. حبّ نفس به معنای دوست‌داشتن بقا و کراهت از مرگ می‌آید. امام‌خمینی نیز حبّ نفس را دوست‌داشتن خویشتن می‌داند.

واژگان مرتبط

واژگان مرتبط با حبّ نفس، حب ذات، انانیت و خودخواهی، خودبینی و عجب است. ذات معانی گوناگونی دارد؛ گاهی مراد از آن، ماهیت شیء و گاهی امر قائم به خود است که دارای محل نباشد و حب به ذات نوعاً به عنوان امر غریزی به کار می‌رود. انانیت به شخصیت و هویت نفس گفته می‌شود و گاهی به معنای خودخواهی نیز به کار می‌رود؛ ولی خودخواهی و عجب، آن است که شخص، فضایل بزرگی دربارهٔ خود برمی‌شمارد و خودبینی همان بزرگ و زیباآمدن انسان در نظر خود است.

امام‌خمینی بر این باور است که در حبّ نفس، بیشتر تعلق و وابستگی به نفس، مورد نظر است؛ ولی در انانیت، استقلال نفس در نظر است. به باور ایشان نخستین مرحله سلوک، ترک حبّ نفس و انانیت است. ایشان با توجه به تأویل آیه «وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکْهُ الْمَوْتُ»، معتقد است کسی که از بیت نفس خود خارج شود و با سفر معنوی به سوی حق هجرت کند و سپس فنای تام او را ادراک کند، اجر او بر حق‌تعالی است. البته ایشان اظهار انانیت را در مواردی به خلاف حبّ نفس، نکوهیده نمی‌داند و آن، در جایی است که در مقام تذلل و اظهار فقر است.

پیشینه

حبّ ذات، امری فطری است که خداوند در نهاد انسان قرار داده است. حبّ نفس دارای دو بعد مثبت و منفی است؛ از این‌رو این حب، سرچشمه بسیاری از فعالیت‌های انسانی است و به‌خودی‌خود خوب است؛ ولی اگر به حد طغیان برسد، امری نکوهیده خواهد بود. در برخی روایات، حبّ نفس و انانیت، امر نکوهیده‌ای شمرده شده است و آمده است که نخستین معصیت در عالم به واسطه انانیت و خودخواهی ابلیس بود که با خودداری از سجده بر آدم، گرفتار لعن خداوند شد.

علمای اخلاق نیز در مباحث خود به بحث حبّ نفس توجه داشته‌اند؛ اگرچه بابی به آن اختصاص نداده و از آن در شعبه‌های حبّ نفس؛ مانند حب دنیا و حب جاه، شهرت و مدح بحث کرده‌اند. اهل معرفت نیز حبّ نفس را مانع دستیابی به برخی حقایق می‌دانند؛ چنان‌که برای اهل نهایات، حبّ نفس، آخرین حجاب قلمداد می‌شود. امام‌خمینی نیز در آثار اخلاقی و عرفانی خود به‌صراحت، آفات و خطرات حبّ نفس را در حوزه اخلاق فردی، اجتماعی و سیاسی بیان کرده، و اقسام حبّ نفس، مراتب و آثار حبّ نفس و نیز راه تعدیل آن را تحلیل و بررسی کرده است.

اقسام و درجات

علمای اخلاق، حب را دارای اقسامی می‌دانند:

1. محبت انسان به وجود و بقای خود، چنان‌که محبت به اولاد نیز به محبت خود بر می‌گردد؛
2. محبت‌داشتن به غیر خود به سبب دستیابی به لذت‌های جسمی حیوانی؛
3. محبت به غیر از روی احسان و سودی که از او به انسان می‌رسد؛
4. محبت‌ورزیدن به دیگری از روی مناسبات معنوی.

همچنین برخی علمای اخلاق، برای حبّ نفس، مراتبی ذکر کرده‌اند که از مرتبه حب ذات آغاز می‌شود و تا مرتبه حب اعضا و جوارح، حب مال، حب فرزندان، حب قوم و عشیره و حب دوستان ادامه می‌یابد. عده‌ای نیز حب انسان و شوق او به قرب الهی، میل به زندگی جاوید و بهشت و ترس از دوزخ را از درجات حبّ نفس شمرده‌اند و بر این باورند که این مراتب در صورتی که انسان را به بندگی خداوند برسانند، مطلوب و مقبول درگاه الهی است؛ ولی بالاترین درجه در میان این مراتب، عبادت خالص برای خداست؛ به گونه‌ای که در آن عبادت، هیچ انگیزه‌ای غیر از خدا نباشد. امام‌خمینی برای حبّ نفس، شعبه‌ها و مظاهری ذکر می‌کند. ازجمله: حب مال، حب جاه، حب ریاست، حب غلبه بر دیگران و حب نفوذ اراده و بسط قدرت.

خاستگاه

برخی از علمای اخلاق، اصل حب و محبت را فرع بر معرفت و ادراک می‌دانند؛ ولی در خصوص محبت آدمی به چیزی، سه امر را دخیل می‌شمارند:

1. معرفت و ادراک محبوب؛
2. ملایمت با طبع انسان؛
3. اتحاد میان محب و محبوب و هر سه امر در حبّ نفس با بیشترین قوت و شدت یافت می‌شود.

برخی نیز ریشه محبت نفس را محبت الهی می‌دانند. امام‌خمینی ریشه حبّ نفس و حب بقا را به فطرت بازمی‌گرداند که طبق فطرت خود طالب بقاست؛ به همین سبب انسان از مردن که آن را فنا و نابودی می‌داند، گریزان است (ببینید: مرگ).

آثار و نشانه‌ها

حبّ نفس ممدوح سبب تلاش انسان برای زنده‌ماندن و دفاع از زندگی خود در برابر خطراتی است که زندگی‌اش را تهدید می‌کند و به همین دلیل، هنگام روبه‌رو شدن با خطر دشمن، انسان را وامی‌دارد با تمام نیرو و توان به دفاع از خود برخیزد. برخی اندیشمندان بر این باورند که حبّ نفس ازجمله غرایز اصیل و ذاتی انسان است که برای رسیدن به سعادت و دفاع از جان و مال و ناموس به کار می‌رود. حبّ نفس مبدأ رضا و غضب است که دو محرک انسان در هر حرکتی هستند؛ ولی در جهت منفی آن در برخی روایات، آثار و پیامدهای بسیاری برای حبّ نفس، انانیت و شعبه‌های آن همچون حب مال و جاه و دنیا بیان شده است؛ برای نمونه انانیت و حبّ نفس، سبب وقوع در معصیت شمرده شده است. با افراط و تفریط در حبّ نفس، موجبات ضرر و زیان برای انسان فراهم می‌شود و رذایلی همچون خودخواهی، خودستایی، خودپسندی و خودمحوری را می‌توان از نتایج ناگوار آن به‌شمار آورد.

امام‌خمینی نیز برای حبّ نفس آثاری ذکر می‌کند ـ اگرچه برخی از این آثار می‌تواند با هم تداخل داشته باشد ـ ازجمله:

1. اسارت نفس: از آنجا که ریشه تمام وابستگی‌ها، وابستگی انسان به خود است و به سبب همین وابستگی (حبّ نفس) همه چیز را تحمل و قبول می‌کند، بنده نفس می‌شود و وقتی بنده نفس شد، هر جا لذت نفس در آن باشد، در پی آن می‌رود و نزد صاحبان دنیا و مال، خاضع و ذلیل می‌شود؛
2. حجاب‌بودن: حبّ نفس از حجاب‌های غلیظی است که سبب غفلت می‌شود. اگر انسان از خود غفلت کند و نفس را اصلاح و تزکیه نکند، هر روز حجابی بر او افزوده می‌شود؛ تا جایی‌که نور فطرت به‌کلی خاموش می‌شود. همچنین حبّ نفس برای اهل معرفت و جذبه، بزرگ‌ترین حجاب‌های رؤیت محبوب قلمداد می‌شود (ببینید: حجب)؛
3. حسن ظن به نفس و سوء ظن به دیگران: حبّ نفس سبب می‌شود انسان معایب خود را نبیند؛ بلکه اعمال زشتش در نظر او نیکو جلوه کند و خود را به واسطه اعمال ناچیز، شایسته مدح و ثنا ببیند؛ ولی اگر عمل نیکی از دیگران صادر شود، آنها را نبیند و اگر عمل زشتی از آنان سر بزند، در نظرش بزرگ بنماید؛
4. داوری مخالف با واقع: کسی که از روی حبّ نفس به مسائل می‌نگرد، نمی‌تواند حکم و رأی صحیحی داشته باشد و به واقعیت دست یابد؛ بلکه اگر کار بزرگی از مخالف او سربزند، در مناقشه در آن و از ارزش انداختن آن می‌کوشد؛ ولی اگر همین کار از دوست او صادر شود، تعریف و بزرگ‌نمایی آن را آغاز می‌کند؛
5. حصول عجب: از آنجا که حبّ نفس، فطری انسان است، سبب می‌شود اعمال کوچک خود را بزرگ بشمارد و با پیراسته دانستن خود از همه عیب‌ها و انتساب همه خوبی‌ها به خویش، خود را در زمره خوبان و مقربان درگاه الهی قلمداد کند و شایسته ثنا و مدح بداند؛ تا جایی که خود را طلبکار خدا و سزاوار رحمت الهی ببیند. به باور امام‌خمینی، صفت نفسانی عجب، ممکن است در عبادت‌ها نیز رخنه کند؛ همانند عبادت ابلیس که نه تنها او را به سعادت نرساند، بلکه سبب انحراف او از حق و موجب خودپرستی، تکبر و عصیان او شد. از نظر ایشان تا زمانی که انانیت و حبّ نفس باقی است، تجلیات حق شامل شخص نخواهد بود و به مقام بندگی نخواهد رسید. همچنین حبّ نفس، سبب ریاکاری در عبادت‌ها می‌شود (ببینید: عجب  و عبادت).

امام‌خمینی افزون بر امور یادشده، آثار دیگری نیز برای حبّ نفس ذکر کرده است؛ مانند مانع‌شدن از ادراک حقایق، سد راه هدایت بودن و زیان‌دیدن در دنیا و آخرت. همچنین ایشان حبّ نفس را سرچشمه تمام نقائص، مفاسد، گناهان، سقوط‌ها، جنایت‌ها و خیانت‌ها می‌داند که با درمان آن، این مفاسد نیز از میان خواهد رفت و انسان به آرامش و طمأنینه می‌رسد. نیز حبّ نفس سبب هیجان غضب می‌شود و اگر مزاحمتی در امیال او حاصل شود، نمی‌تواند نفس را کنترل کند. به باور ایشان هر اندازه حبّ نفس، انیت و انانیت در انسان غالب باشد، از کمال انسانیت دور و از مقام قرب ربوبیت مهجور می‌شود.

امام‌خمینی برای حبّ نفس، آثار اجتماعی و سیاسی نیز ذکر کرده است. ایشان قیام برای خدا را عامل وحدت و جلوگیری از منی و حبّ نفس دانسته و در مقابل، حبّ نفس را سدّ بزرگی در برابر وحدت می‌شمارد و معتقد است همه اختلافات و نزاع‌های میان گروه‌ها و افراد، ریشه در حبّ نفس دارد و پیامبران چون انانیت خود را کنار گذاشته‌اند، اگر در یک جا جمع شوند، اختلافی نخواهند داشت. ایشان مهم‌ترین خطر برای مسئولان و متصدیان امر را حبّ نفس می‌داند؛ چنان‌که اظهار نظر دربارهٔ اشخاص و گروه‌ها و تعلق به آنها و تعریف و تکذیب‌ها چه‌بسا بر اساس حبّ نفس است. به اعتقاد ایشان از آنجا که نفس اماره در انسان‌ها تا زمان امام زمان(ع) باقی است، حبّ نفس خطر بزرگی در زمان ظهور آن حضرت به‌شمار می‌آید؛ تا جایی که برخی از خواص و بزرگان قوم، همچنان تابع و اسیر نفس و حبّ نفس می‌مانند؛ از این‌رو امام زمان(ع) را تکفیر می‌کنند.

راه تعدیل و اصلاح

به باور اندیشمندان اسلامی، حب، به نفس و ذات خود، امری نکوهیده نیست؛ بلکه بر اساس حکمت در فطرت انسان نهاده شده است و دستورهای شریعت به‌منظور اصلاح و تکمیل انسان، برای از میان‌بردن این محبت نیست؛ بلکه در توسعه‌دادن به این محبت و افزودن محبت غیر به محبت خود است و مبارزه با خودپرستی و خودخواهی به معنای مبارزه با محدودیت خود است. در کتاب‌های اخلاقی برای درمان فروع حبّ نفس؛ مانند حبّ جاه، حبّ مدح و ثنا و حبّ مال به‌تفصیل، راه‌های علمی و عملی ذکر شده است.

امام‌خمینی نیز حبّ نفس را امری فطری می‌داند؛ ولی معتقد است برای انسان، کمال و فضیلت قلمداد نمی‌شود و برای رسیدن به کمال، لازم است از این حبّ نفس عبور کرده و به حب حق‌تعالی رسید. ایشان انسان گرفتار حبّ نفس را مانند زندانی در تاریکی‌های نفس می‌داند و خروج از آن، بدون ترک حبّ نفس را محال می‌شمارد. به باور ایشان طهارت انسان از خودخواهی و انانیت، نخستین مرتبه سلوک انسان به سوی خداوند است و تا سالک به خویشتن توجه دارد و بقایای انانیت در نظر سالک است، او «مسافر الی الله» نشده و هجرت معنوی را آغاز نکرده است و سیر او سیر به سوی نفس است.

امام‌خمینی درمان حبّ نفس را در خروج این محبت از قلب از راه ریاضت‌های نفسانی می‌داند که با عمل به این روش، غایت و مقصود آدمی «نفس» نخواهد بود و اگر با این ریاضت بتواند حبّ نفس را از دل بیرون کند، هر اندازه که دل از خودخواهی خالی شود، خداخواه می‌شود و اعمال او از شرک خفی نیز خالص خواهد شد. ایشان راه رهایی از حبّ نفس را مجاهدت و پیروی از آموزه‌های پیامبران(ع) می‌داند. چنان‌که در بیانی دیگر، با ذکر تقویت عزم و اراده و تأثیر آن در خروج حبّ نفس از دل، تقوا و پرهیز از خواسته‌های نفسانی، ترک هواهای نفسانی، ریاضت‌های شرعی، عبادت‌ها و مناسک الهی را در تقویت عزم بسیار مؤثر می‌داند. به باور ایشان مبارزه با حبّ نفس و حب جاه و مقام، نه تنها موجب رشد انسان می‌شود، بلکه عامل اصلی در مبارزه با دست‌های استعمار نیز خواهد بود؛ از این‌رو عالمی که گرفتار حبّ نفس و هواهای نفسانی باشد، از مبارزه با دشمنان اسلام ناتوان خواهد بود (ببینید: تهذیب نفس).

پیوند به بیرون

• احمد فکور افشاگر، «حب نفس»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۵۹.