خلافت و ولایت

خلافت و ولایت، جانشینی و سرپرستی از ناحیه خداوند تعالی در هستی در دانش عرفان.

خلافت و ولایت در عرفان یکی از محوری‌ترین مباحث است و عارفان معتقدند بدون خلافت و ولایت هیچ ظهوری در عالم نخواهد بود و تا خلیفه نباشد هیچ مظهری ظهور نخواهد کرد. رویکرد عرفان نظری در موضوع ولایت، تفسیر امامت را در بستر شیعی هموار ساخت.

امام‌خمینی در مباحث عرفانی خود برای بحث خلافت و ولایت اهمیت ویژه‌ای قائل است. از این ‌جهت کتاب مستقلی بنام «مصباح‌الهدایة الی الخلافة و الولایة» در این زمینه تألیف کرده ‌است. از ویژگی آن در این بحث گسترش بحث خلافت و ولایت به مرتبه صقع ربوبی و مرتبه فیض اقدس است.

از دیدگاه امام‌ خمینی حقیقت ولایت، قرب به‌ حق تعالی است به‌گونه‌ای که بنده حقانی می‌شود و اعمال و تصرفات او تصرف حق‌تعالی می‌گردد. ایشان خلافت و ولایت را باطن نبوت می‌داند؛ زیرا در نبوت حقیقی مسئله اخبار و اظهار امور غیبی و کمالات پنهان مطرح است و این نبوت در درون خود ولایتی نیاز دارد تا به‌ صورت نبوت ظاهر شود.

امام‌ خمینی برای خلافت و ولایت مراتبی قائل است ازجمله: ۱-ولایت و خلافت فیض اقدس ۲-خلافت اسم اعظم الله ۳-خلافت عین ثابت انسان کامل ۴-خلافت فیض مقدس ۵-خلافت عقل اول ۶-خلافت انسان کامل.

مفهوم‌شناسی

خلافت به معنای جانشینی است و خلیفه به جانشین می‌گویند. ولایت به معنای نزدیکی، فرمانروایی، سلطنت و نیز به معنای یاری‌کردن است و اشاره به قدرت و فعل دارد. در اصطلاح عرفانی خلافت، نیابت از ذات ربوبی در خلق است که دربردارنده دو جهت الوهیت و عبودیت است. امام‌خمینی خلافت را جانشینی از ذات در اظهار، ظهور و افاضه می‌داند و خلیفه در موطن‌های گوناگون دارای مصادیق متفاوتی است.

ولایت در اصطلاح عرفانی نسبتی میان حق و خلق است که در آن بنده در مقام فنای از نفس خویش به حق قیام می‌کند و بدون واسطه حقایق را از حق‌تعالی دریافت می‌کند. این قیام در پی تدبیر و سرپرستی حق نسبت به بنده حاصل می‌شود تا بنده به مقام قرب و تمکین برسد. امام‌خمینی نیز از دیدگاه عرفانی معانی متعددی برای ولایت ذکر می‌کند، ازجمله قرب، محبوبیت، تصرف، ربوبیت و نیابت. ایشان معتقد است ولایت قرب تامی است که در آن بنده به کمال مطلق می‌رسد و ربوبیت حق در بنده ظهور می‌کند، به گونه‌ای که فعل بنده، فعل حق‌تعالی می‌شود. خلافت و ولایت در اصطلاح کلامی و تاریخ اسلام ریاست عامه در امور دین و دنیا به نیابت از رسول اکرم (ص) است. در اینجا نگاه عرفانی امام‌خمینی به بحث خلافت و ولایت بازگو می‌شود. واژه‌های مرتبط با خلافت و ولایتْ نبوت، رسالت و امامت‌اند.

پیشینه

در قرآن کریم، آفرینش انسان در زمین با خلافت حضرت آدم (ع) آغاز می‌شود و در برخی آیات، ولایت حق‌تعالی، ولایت پیامبر اکرم (ص) و ولایت اولوالامر و ولایت عموم مؤمنان ذکر شده‌است. در روایات نیز قوام عالم به خلیفه و حجت الهی در زمین دانسته شده و ولایت و خلافت پیامبر اسلام (ص) و ائمه (ع) مطرح گردیده‌است. همچنین ولایت ظاهری و باطنی و صفات اولیای حق بیان شده‌است. کتاب بصائر الدرجات نوشته محمدبن‌حسن صفار قمی از نخستین کتاب‌های روایی است که در آن از خلافت و ولایت سخن به میان آمده‌است. همچنین «کتاب الحجة» در کافی به این بحث اختصاص دارد و از مفصل‌ترین ابواب آن به‌شمار می‌رود. پیامبر اکرم (ص) بحث خلافت و ولایت را از نخستین روزهای دعوت اسلامی مطرح کرد و آغاز خلافت ظاهری پیامبر (ص) از حق‌تعالی در جامعه با تشکیل حکومت در مدینه بود و ایشان به تدبیر امور حکومت اقدام کرد.

خلافت و ولایت در عرفان یکی از محوری‌ترین مباحث است و عارفان معتقدند بدون خلافت و ولایت هیچ ظهوری در عالم نخواهد بود و تا خلیفه نباشد، هیچ مظهری ظهور نخواهد کرد. در آثار عرفانی بستر بحث خلافت و ولایت با مباحث کلامی متفاوت است. در علم کلام از جهات مختلفِ خلافت و ولایت ظاهری بحث شده‌است؛ اما در مباحث عرفانی به این موضوع از جهت باطنی آن پرداخته شده‌است و خلافت و ولایت با فنای عبد و قرب حق‌تعالی مرتبط است. از نخستین عارفانی که از این موضوع بحث کرده‌اند، ابویزید بسطامی، ابن‌جنید و حکیم ترمذی است. با ظهور ابن‌عربی این بحث و بحث انسان کامل و خلافت او به کمال رسید و پس از وی در آثار شاگردان و شارحان اندیشه او پرورش یافت.

رویکرد عرفان نظری در موضوع ولایت، تفسیر امامت را در بستر شیعی هموار ساخت. سیدحیدر آملی از نخستین عارفان شیعی است که بحث از ولایت و امامت را در بستر شیعی مطرح کرد و با آموزه‌های انسان کامل پیوند داد. عارفان سده‌های اخیر نیز در آثار خود آن را طرح کرده و بحث آن را پی‌گرفته‌اند؛ مانند محمدرضا قمشه‌ای در حواشی فصوص و رسالة الولایه، میرزااحمد آشتیانی در رساله ولایت و علامه طباطبایی در رسالة الولایه.

امام‌خمینی در مباحث عرفانی خود برای بحث خلافت و ولایت اهمیت ویژه‌ای قائل است؛ از این جهت کتاب مستقلی به نام مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه در این باب تألیف کرده‌است از ویژگی‌های ایشان در این بحث گسترش بحث خلافت به مرتبه صقع ربوبی و مرتبه فیض اقدس است که همه خلافت‌ها از آن نشئت می‌گیرد و در سخنان دیگر اهل معرفت مشاهده نمی‌شود. همچنین ایشان مباحث عرفانی خلافت و ولایت را با حکومت پیوند می‌دهد که ریشه در مباحث توحیدی دارد و بنیاد حکومت را بر پایه اصول حکمی، عرفانی و فقهی استوار می‌کند.

حقیقت خلافت و ولایت

امام‌خمینی همانند دیگر عارفان، قائل است حق‌تعالی در مرتبه غیب مطلق، هیچ‌گونه ظهور و اسم و رسمی ندارد و برای ظهور باید از آن مرتبه تنزل کند و برای افاضه فیض به ماسوا حقیقتی نیاز است که با او سنخیت داشته و واسطه این فیض گردد. از این‌رو حق‌تعالی زمانی که اراده کرد تجلی کند و فیض درون را آشکار سازد، برای این منظور خلیفه‌ای ایجاد کرد که جانشین او در ظهور باشد؛ بنابراین برای ظهور و بروز اسمای الهی و کشف اسرار خزاین او در قوس نزول عالم، خلیفه‌ای غیبی لازم است تا در ظهور اسما و اعیان جانشین او شود. این خلیفه دارای برزخیت کبری و واسطه میان حق و خلق است و دارای دو جهت است: جهتی به سوی غیب مطلق که حق‌تعالی است و جهتی به سمت ما سوا. از این‌رو برزخ میان بطون و ظهور است. او مظهر اسم اعظم «الله» ذاتی و محیط بر اسمای دیگر است. از این خلیفه با تعابیری همانند فیض اقدس، حجاب اعظم و حقیقت قدسیه یاد می‌شود. (ببینید: فیض اقدس و مقدس  و اسم اعظم)

امام‌خمینی مانند برخی اهل معرفت معتقد است حقیقت خلافت، ظهور الوهیت در عالم است. به اعتقاد ایشان این حقیقت در قوس نزول، اصل وجود و کمال است که در سراسر کائنات از عوالم غیب تا عالم شهادت جریان دارد و آن حقیقت وجود منبسط و نفس رحمانی است که باطن خلافت ختمیه (ص) و ولایت مطلقه علویه (ع) است. این خلیفه در هر موطن و عالمی مظهری دارد که تنزل و ظل مرتبه بالاتر است.

از دیدگاه عارفان در عالم طبیعت و دنیا خلافت الهی متعلق به انسان کامل است که به مرتبه مظهریت تام اسمای الهی رسیده‌است. امام‌خمینی حقیقت خلافت را در قوس صعود عالم فقر محض می‌داند؛ زیرا فقر در اصطلاح عرفانی، فقر وجودی است، به اینکه بنده خود را مشاهده نکند و وجودی برای خود نبیند و حق‌تعالی را وجود محض و غنی مطلق بداند تا اینکه رسوم عبودیت را طی کند و به کنه آن که ربوبیت است، برسد.

از سوی دیگر، برخی عارفان حقیقت ولایت را تحقق به اسمای الهی در نقطه اعتدالیه که منسوب به کلیات اسما و حقایق الهی است، معنا کرده‌اند؛ به این معنا که انسان در تحقق به اسمای الهی به حدی از اعتدال تام برسد که در آن هیچ اسمی از اسمای الهی بر دیگری غلبه‌ای نداشته باشد و «ولیّ» به کسی گفته می‌شود که به فنای ذاتی، صفاتی و افعالی رسیده و متخلق به اسما و صفات حق است و نفس خود را برای خدا فارغ کرده و تنها به سوی او متوجه است؛ همچنین او فانی از حال خود و باقی به مشاهده حق است و از خود خبر ندارد و جز با حق‌تعالی به آرامش نمی‌رسد.

از دیدگاه امام‌خمینی حقیقت ولایت، قرب به حق‌تعالی است، به گونه‌ای که بنده حقانی می‌شود و اعمال و تصرفات او تصرف حق‌تعالی می‌گردد. در حقیقت ولایت ظهور ربوبیت حق در صورت بنده است، به گونه‌ای که عالم نزد بنده فانی است. ریشه و حقیقت ولایت متحد با خلافت است؛ زیرا خلیفه نیز قریب، محبوب و نایب حق است؛ همچنان‌که خلافت و ولایت ظهور الوهیت‌اند.

رابطه با نبوت، رسالت و امامت

از دیدگاه عارفان، ولایت باطن نبوت است و نبی خود دارای مقام ولایت است و به جهت ولایت باطنی خود فیض الهی را دریافت می‌کند و از جنبه ظاهری خویش که نبوت و رسالت است، به دیگران افاضه می‌کند. از این‌رو جنبه ولایت انبیا (ع) برتر از نبوت و رسالت ایشان است. حقیقت نبوت، اظهار و اخبار از غیب الغیوب در حضرت واحدیت به حسب استعداد مظاهر است. این حقیقت در عوالم هستی مظاهری دارد و در عالم انسانی، مظاهر آن انبیای الهی‌اند که از ذات، صفات، احکام و مرادهای الهی خبر می‌دهند. (ببینید: نبوت)

امام‌خمینی، خلافت و ولایت را باطن نبوت می‌داند؛ زیرا در نبوت حقیقی مسئله اخبار و اظهار امور غیبی و کمالات پنهان مطرح است و این نبوت در درون خود ولایتی نیاز دارد تا به صورت نبوت ظاهر شود؛ بنابراین محور خلافت و ولایت ظهور حق‌تعالی در اشیا و در نبوت اخبار و اظهار امور غیبی است. ایشان ولایت را قرب، محبوبیت، تصرف و نوعی ظهور ربوبیت می‌داند که ریشه در خلافت حقیقی دارد و مقام خلافت را مقام جمع‌شدن همه حقایق الهی و اسمای مکنون و مخزون ثابت می‌شمارد. ایشان محور رسالت را بیان احکام و مدیریت زندگی فردی و اجتماعی بشر می‌داند و معتقد است رسالت اعم از نبوت است؛ زیرا هر رسولی دارای مقام نبوت است؛ اما هر نبی‌ای مقام رسالت ندارد و از آنجا که رسالت امری زمانمند است، پایان‌پذیر است؛ اما ولایت بر پایه قرب و خلافت باطنی است که پایان نمی‌پذیرد امامت جنبه ظاهری خلافت و از شئون رسالت است. از این‌رو اندیشمندان امامت را به خلافت، وصایت یا ریاست در امور دین و دنیا معنا کرده‌اند.

امام‌خمینی امامت را منصبی حقیقی می‌داند که پیامبر اکرم (ص) از طرف خداوند مأمور به نصب آن است. به باور ایشان امامت دارای جنبه باطنی است که از آن به ولایت تعبیر می‌شود؛ صاحب این مقام باطنی انسان کامل و حجت خداوند بر زمین است و دارای خلافت کلی الهی است که خلافتی تکوینی است و به سبب آن همه موجودات عالم در برابر او خاضع‌اند. این مقام، مقام کشف و بسط حقایق است (ببینید: نبوت  و امامت)

اقسام خلافت و ولایت

اهل معرفت تقسیماتی برای خلافت ذکر کرده‌اند. مهم‌ترین تقسیم‌ها عبارت‌اند از:

1. خلافت ظاهری و باطنی (معنوی): مقصود از خلافت ظاهری مقام فرمانروایی و حکومت بر عالم ملک و ناسوت است و مراد از خلافت باطنی و معنوی مقام وساطت برای رساندن فیض‌های معنوی است. امام‌خمینی خلافت معنوی را مکاشفه معنوی برای حقایق و آگاهی بر عالم اسما و اعیان می‌شمارد. به باور ایشان خلافت الهی امری اعتباری نیست، به گونه‌ای که افرادی را منصوب کنند بلکه از آنجا که حقیقت آن بسط حقایق و کشف آنها است، به همراه خلافت باطنی است. برخی معتقدند در خلافت ظاهری نیاز به نص نیست؛ ولی امام‌خمینی این ادعا را نمی‌پذیرد و قائل است تعیین در خلافت معنوی لازم نیست؛ ولی در خلافت ظاهری که از شئون نبوت و رسالت است و تحت اسمای کونیه است، تعیین لازم و اظهار آن ضروری است. ۲. خلافت مطلقه و مقیده: خلافت مطلقه خلافتی بدون واسطه از ناحیه خداوند است؛ اما خلافت مقیده خلافت با واسطه است، مانند خلافت حضرت هارون (ع) از حضرت موسی (ع).
2. اهل معرفت برای ولایت نیز تقسیم‌هایی ذکر کرده‌اند؛ ازجمله: ۱. ولایت عامه و خاصه: مراد از ولایت عامه، قرب و نزدیکی به حق به‌وسیله لطف است که مشترک میان همه مؤمنان است و تمام مؤمنان به لطف حق نزدیک‌اند؛ زیرا از ظلمت کفر بیرون آمده، وارد نور ایمان گشته‌اند و مراد از ولایت خاصه، فنای عبد در حق و بقای به حق است که مخصوص واصلان و ره‌یافتگان از اربابان سلوک است. گاهی مراد از ولایت عامه، ولایت انبیای سابق است و در مقابل آن ولایت خاصه است که به ولایت امت محمدیه (ص) اختصاص دارد. ولایت خاصه به معنای نخست خود اقسامی دارد که اگر صاحب آن در مرتبه واحدیت باشد، مظهریت عموم اسمای الهی را داراست و اگر به مرتبه احدیت راه پیدا کند، ممکن است به مقام «أو ادنی» برسد. از این‌رو آن را به ولایت خاصه محمدیه (احدیت) و غیر محمدیه تقسیم کرده‌اند.
3. ولایت مطلقه و مقیده: ولایت مطلقه ولایتی است که از تقید و تحدید به اسمی از اسمای الهی مبری است، مانند خلافت خاتم انبیا (ص) و ولایت مقیده محدود به اسمی از اسمای الهی است، مانند ولایت دیگر انبیا (ع) و رسل (ع). گاهی از ولایت عامه به مطلقه تعبیر می‌شود؛ از این‌رو حضرت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه می‌دانند و ولایت مقیده بر ولایت خاصه محمدیه (ص) تطبیق می‌شود.
4. ولایت تکوینی و تشریعی: امام‌خمینی معتقد است ولایت تکوینی، ولایتی حقیقی و معنوی است که به موجب آن ولی قدرت تصرف در عالم را دارد و همه موجودات در برابر او خاضع‌اند و شعبه‌ای از ولایت کلی الهی است که به انبیا (ع) و رسول خدا (ص) و اوصیای او داده شده‌است. ولایت تشریعی عبارت از ابلاغ و بیان دین و احکام آن و همچنین رهبری و زعامت جامعه و اجرای احکام شریعت است. این مقام و شأنی از ولایت است که نیاز به نص و بیان دارد و بُعد فقهی و سیاسی خلافت و ولایت است که در کلام و فقه بیشتر به آن پرداخته شده‌است؛ چنان‌که در روایتی اسلام بر پنج پایه استوار است که مهم‌ترین آن ولایت است. (ببینید: ولایت فقیه)

گستره خلافت و ولایت

قرآن کریم، پیامبران (ع) را از جهت درجات و مقامات، مختلف معرفی کرده‌است اهل معرفت نیز معتقدند گستره خلافت و ولایت انبیا (ع) مختلف است و برخی خلافت تام از ناحیه خداوند و برخی خلافت از سایر انبیا (ع) و رسل داشته‌اند. به باور امام‌خمینی این اختلاف بر اساس اسمای حاکم بر آنان است و خلیفه و ولیّ مطلق کسی است که به حسب مقام جمعی خود، مظهر اسم اعظم «الله» باشد و از آنجا که خلافت انسان کامل به حسب اسم اعظم «الله» است، گستره خلافت و ولایت او محیط بر باقی خلافت‌هاست و این، سرّ اختلاف انبیا (ع) و برتری خلافت و ولایت پیامبر اسلام (ص) بر خلافت باقی انبیا (ع) است، بلکه خلافت باقی انبیا (ع) مظهر خلافت اوست. در حقیقت ربوبیت اسم «الله»، یک حقیقت است که به صورت‌های خاص مطابق نیاز اهل هر زمان در صورت‌های انبیا (ع) ظهور می‌کند که اگر تعینات و اشخاص و حکم کثرت ملاحظه شود، به صورت انبیای مختلف مشاهده می‌شوند و اگر به نگاه غلبه وحدت ملاحظه شوند، یک حقیقت‌اند و فرقی میان رُسُل نیست؛ البته نبوت نبی خاتم انبیا (ص)، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است، نبوت مطلقه اصلیه حقیقیه است که از ازل تا ابد ادامه دارد و دیگر نبوت‌ها، فرع نبوت او هستند و شریعت او کامل‌ترین شرایع و تحت دولت اسم «الله» است که حکم آن ازلی و ابدی است و شرایع دیگر مظاهر شریعت اویند. همچنین مقام نبی خاتم (ص)، مقام اطلاق ولایت کلیه اصلیه و مشیت مطلقه است و مقام دیگر انبیا (ع)، مقام تقید ولایت جزئیه و مشیت مقیده است (ببینید: مشیت)؛ بنابراین نبوت همه انبیا (ع)، ظهور نبوت او و دعوت همه انبیا (ع) به پیروی از دعوت نبی خاتم (ص) است، بلکه همه دعوت‌ها دعوت به او و مظهر دعوت اویند و این مقامات معنوی پیامبر اکرم (ص) برای ائمه (ع) و حضرت فاطمه (س) به تبعیت ثابت است و آنان دارای خلافت کلی الهی و ولایت تکوینی‌اند و بنابر برخی روایات همه نور واحدند.

مراتب خلافت و ولایت

از نگاه اهل معرفت از دیدگاه هستی‌شناسانه، خلافت و ولایت مراتبی دارند. این مراتب در سخنان امام‌خمینی بسط بیشتری داده شده‌اند. ایشان مراتب خلافت را تا مرتبه صقع ربوبی ارتقا می‌دهد. این مراتب در قوس نزول چنین‌اند:

1. ولایت و خلافت فیض اقدس: عارفان خلافت فیض اقدس را چندان مطرح نکرده‌اند؛ اما امام‌خمینی معتقد است نخستین مرتبه از مراتب الهی تجلی اول، مقام احدیت و فیض اقدس است که دارای ولایت عظمی و خلافت کبری است. این خلیفه، خلیفه در ظهور و افاضه است که در همه اسما ظهور دارد و حق‌تعالی به حسب ذات اطلاقی هیچ نسبتی با هیچ شیئی ندارد؛ ولی در مقام ظهور به واسطه فیض اقدس در آینه‌های اسما و اعیان در مرتبه واحدیت ظهور می‌کند؛ یعنی فیض اقدس خلیفه حق‌تعالی برای ظهور در نشئه حضرت علمیه و علم الهی است. سبب ظهور حق‌تعالی در نشئات علمی و عینی، حب ذاتی حق‌تعالی برای مشاهده کمالات ذاتی خود در قالب تعینات اسمائی، اعیانی و خلقی در دو نشئه علمی و عینی است. امام‌خمینی، خلافت فیض اقدس را رب ولایت علوی می‌داند که این ولایت با حقیقت محمدیه در نشئه امر و خلق متحد است و خلافت حقیقی فیض اقدس خود را در موطن ولایت علوی در فیض مقدس نشان می‌دهد.
2. خلافت اسم اعظم «الله»: اسم اعظم «الله» نخستین تعین از فیض اقدس است و اول اسمی که از آن فیض دریافت می‌کند، اسم اعظم «الله» است که به مقام تعین خویش جامع همه اسما و صفات است و اول ظهور آن مقام رحمانیت و رحیمیت ذاتی است و به جهت جامعیت از همه اسمای الهی دارای اعتدال و استقامت است. خلافت اسم اعظم «الله» خلافت در ظهور است و حق‌تعالی برای مشاهده کمال ذاتش در مظهری جامع در موجودات به اسم اعظم که صاحب مقام احدیت جمع است، تجلی می‌کند و به واسطه او همه حقایق وجودی در قوس نزول و صعود عالم ظهور پیدا کرده‌اند و این اسم اعظم رب عین ثابت حقیقت محمدیه و انسان کامل است و پس از آن، خلافت اسمای دیگر است. رساندن فیض به اعیان ثابته به وسیله سرپرستی و خلافت اسما صورت می‌گیرد. (ببینید: اسم اعظم  و اسما و صفات)
3. خلافت عین ثابت انسان کامل: از دیدگاه اهل معرفت عین ثابت انسان کامل که مظهر اسم اعظم «الله» و دارای همه حقایق اسما است، اول ظهور در عالم اعیان ثابته و نشئه علمی است و دیگر اسما و لوازم اسمائی در حضرت اعیان، به واسطه عین ثابت انسانِ کامل ظهور پیدا می‌کنند و نسبت او با آنها، همانند نسبت اسم اعظم «الله» با دیگر اسما است. اسم اعظم «الله» به جهت جامعیت جمال و جلال و ظهور و بطون، امکان ندارد به مقام جمعی خود بر هیچ‌یک از اعیان تجلی کند؛ زیرا آنها مظاهر و آینه‌های محدودی‌اند و باید مظهری جامع در مقابلش وجود داشته باشد و آن عین ثابت انسان کامل است. همچنان‌که اسم اعظم «الله» سرپرستی همه اسما را داراست، عین ثابت انسان کامل، وساطت رسیدن فیض به همه اعیان را داراست و ارتباط همه کثرات از اعیان ثابته و اعیان خارجیه با اسم «الله»، از طریق همین خلیفه است و این خلیفه افزون بر مجرای فیض‌بودن با آنان معیت قیومی دارد (ببینید: انسان کامل، اعیان ثابته ، و حضرات خمس)
4. خلافت فیض مقدس: نخستین چیزی که در عالم خلق و اعیان ظهور می‌یابد، فیض مقدس و مشیت مطلقه است که منشأ آن حب ذاتی خداوند به بروز کمالات اسمائی است. به باور امام‌خمینی در عالم عینی، مشیت مطلقه، ظهور عین ثابت محمدی را در عالم خارج بر عهده دارد؛ بنابراین در نگاه ایشان ظهور حق‌تعالی در نشئه عینی و پیدایش کثرات خلقی در خارج از صقع ربوبی به وسیله خلیفه است که آن فیض مقدس است و چنین خلافتی در نشئه عینی نخستین و برترین خلافت خواهد بود. این خلافت ظل خلافت فیض اقدس است و فیض مقدس خلیفه در ظهور در خارج از صقع ربوبی است (ببینید: فیض اقدس و مقدس)
5. خلافت عقل اول: عقل اول نخستین تعین فیض مقدس و مشیت مطلقه است و مظهر اسم اعظم «الله» در عالم عین است و اعیان دیگر، تعینات و ظهورهای این حقیقت عقلی‌اند. خلافت عالم عقل در مراتب پایین‌تر، همانند عوالم ملکوت، مثال و ملک ظاهر می‌شود. به نظر امام‌خمینی همان‌گونه که در مرتبه «واحدیت» عین ثابت حقیقت محمدیه که صورت اسم اعظم «الله» است، اول گیرنده فیض است، در عالم عین و خارج، عقل اول نخستین گیرنده فیض از مشیت مطلقه است (ببینید: عقل، احدیت و واحدیت، حقیقت محمدیه ، و مشیت)
6. خلافت انسان کامل: در قوس صعود عالم خلافت در نشئه طبیعت به انسان کامل اختصاص دارد؛ زیرا انسان کامل، مظهر اسم اعظم «الله» و حقیقت محمدیه است و می‌تواند خلافت از اسم اعظم «الله» و حقیقت محمدیه را دارا باشد. صورت و مظهری از حقیقت محمدیه در عالم انسانی در چهره نبی و ولی ظهور می‌کند و عهده‌دار خلافت و ولایت در این جهان است و در آخرین و برترین ظهور آن، در خلافت و ولایت پیامبر اسلام (ص) و علی (ع) ظاهر شده‌است. از دیدگاه امام‌خمینی این خلافت برای این است که احکام ربوبیت را در خارج اجرا سازد؛ از این‌رو انسان کامل خلیفه الهی و حجت خداوند بر زمین است. این خلافت خلافتی الهی و تکوینی است که به موجب آن همه ذرات عالم در برابر آن خاضع‌اند (ببینید: انسان کامل و حقیقت محمدیه)

ختم ولایت

مراد از ختم ولایت، انتهای ظهور اسمای حاکم بر ولیّ در هر عصری است و خاتم ولایت مطلقه، باطن نبوت مطلقه حضرت ختمی (ص) است که مظهر اسم اعظم «الله» است و پس از او، نبی‌ای ظهور نمی‌کند و از آنجا که وصیِ هر نبی تابع آن نبی است، وصی پیامبر خاتم (ص)، امیرالمؤمنین علی (ع) است که خاتم اوصیا و صاحب ولایت مطلقه است.

اهل معرفت خاتم ولایت را به دو قسم مطلقه و مقیده تقسیم کرده‌اند. برخی خاتم ولایت مطلقه را عیسی (ع) و برخی علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) می‌دانند و حضرت مهدی (ع) را خاتم ولایت مقیده شمرده‌اند. سیدحیدر آملی از عارفانی است که به نقد برداشت برخی در تعیین مصداق خاتم ولایت مطلقه (عیسی‌بن‌مریم (ع)) و خاتم ولایت مقیده (محی‌الدین ابن‌عربی) پرداخته و به اثبات خاتمیت ولایت مطلقه علی (ع) و خاتمیت ولایت مقیده مهدی موعود (ع) همت گماشته‌است (ببینید: امام علی(ع)  و امام زمان(ع)) برخی با جمع میان آرا، اختلاف را مربوط به دو اصطلاح ولایت مطلقه و مقیده دانسته‌اند. بنابر اصطلاح اول «ولایت مطلقه» به معنای ولایت عامه است که به انبیای سابق و اوصیای آنان اختصاص دارد و «ولایت مقیده» به معنای ولایت خاصه است که به رسول خاتم (ص) و اوصیا (ع) ایشان اختصاص دارد. در اصطلاح دوم ولایت مطلقه، ولایت خاصه محمدیه (ص) است که مقید به قیدی نیست و ولایت مقیده، ولایت خاصه‌ای است که مقید به اسمی از اسمای الهی است، از این جهت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه (عامّه غیر محمدیه (ع)) به اصطلاح اول، و علی (ع) و مهدی موعود (ع) را خاتم ولایت مطلقه (خاصه محمدیه (ص)) به اصطلاح دوم دانسته‌اند؛ زیرا هر دو نور واحد و در ذات و صفات حقیقت یکسان هستند و بر اساس حکمت بالغه الهی تنها در شئون و ظهور اختلاف دارند.

مقام خاتمیت ولایت مطلقه خاصه متعلق به وصی حضرت محمد (ص)، علی (ع) است که به تعیین الهی و ابلاغ آن حضرت (ص) بوده‌است و از آنجا که نبوت پیامبر اکرم (ص) حاکم بر همه نبوت‌های پیشین و مهیمن بر آنهاست، باطن این نبوت که ولایت مطلقه است نیز این‌چنین است. از این‌رو در روایتی از امیرالمؤمنین علی (ع) نقل شده‌است که ایشان با انبیای سابق به صورت خفی و در باطن و با پیامبر اکرم (ص) به صورت ظاهر همراه بوده‌است. از دیدگاه اندیشمندان شیعه این ولایت و وصایت استمرار دارد و ائمه هدی (ع) که اوصیای الهی‌اند دارای مقام ولایت‌اند. آخرینِ آنان، مهدی موعود (ع) خاتم ولایت خاصه محمدیه (ص) و خاتم اوصیاست. امام‌خمینی، حضرت مهدی (ع) را خاتم ولایت کلیه می‌داند که این مقام به‌اصالت متعلق به رسول خاتم (ص) و به‌تبع متعلق به مهدی (ع) است (ببینید: امامت، پیامبر اکرم (ص)، امام علی(ع)، و امام زمان(ع))

رسیدن به مرتبه خلافت و ولایت

اهل معرفت رسیدن به مرتبه ولایت را در بحث از اسفار اربعه مطرح کرده‌اند. از دیدگاه آنان منازل سلوک را به چهار مرحله کلی تقسیم کرده‌اند که از آن به اسفار اربعه تعبیر می‌شود. در سفر اول که سفر از خلق به حق است، سالک پس از آراسته‌شدن به فضایل اخلاقی و به دست آوردن طهارت قلبی و لاهوتی‌گردیدن قلب و پس از سیر منازل احوال، به منزل ولایت ورود پیدا می‌کند و در حقیقت با رسیدن به فنای عبودیت و ظهور ربوبیت و مشاهده رحمانیت حق، مقام ولایت آشکار می‌گردد؛ بنابراین مرتبه اول ولایت در نهایت سفر اول و پایان مراتب تدانی و بدایت مقام «تدلّی» است و این مرتبه در جایی است که در آن، بنده به تجلیات فعلی می‌رسد و همه مراتب وجود را تحت نور این تجلیات مشاهده می‌کند و به مرتبه فنای فعلی می‌رسد که با تمکن در این مقام، حق‌تعالی چشم و گوش بنده می‌شود و این در صورتی است که بنده با تقرب به حق‌تعالی به مرتبه قرب نوافل برسد که در آن، بنده به فعل حق‌تعالی می‌بیند و می‌شنود. در سفر دوم با فنای سالک در فعل، صفت و ذات، وی به توحید فعلی، صفتی و ذاتی می‌رسد و دایره ولایت او کامل می‌شود. این ولی، اگر به خود آید و در سفر سوم به صحو تام برسد، باقی به بقای حق می‌گردد و این مرتبه قرب فرایض است. در این سفر به مقام «قاب قوسین» که مقام احدیت جمع و حضرت احدیت است می‌رسد و در سفر چهارم که اضمحلال در احدیت است به مقام «أو أدنی» که نهایت مقام ولایت است می‌رسد که اختصاص به پیامبر خاتم (ص) دارد؛ البته امام‌خمینی شرط رسیدن به مقام ولایت را خروج بنده از منزل انانیت و خودپرستی، پرهیز از محبت نفس، خروج از تصرف ابلیس و قرارگرفتن در زمره تصرف جنود الهی می‌داند؛ افزون بر اینکه ولایت باید همراه با طهارت ظاهری و باطنی باشد تا آنجا که قلب نورانی و الهی‌شده و ربوبیت حق‌تعالی در تمام مراتب ظاهر و باطن تجلی کند، در این مرحله عبودیت به‌کلی فانی می‌شود و ربوبیت ظاهر می‌گردد (ببینید: اسفار اربعه  و قرب نوافل و فرایض)

از دیدگاه اهل معرفت رسیدن به مقام خلافت، با رسیدن به مقام جمع محقق می‌شود. چنین شخصی صاحب اسم اعظم الهی و مظهر همه اسمای اوست و حقایقِ همه مظاهر را در خود دارد. از دیدگاه امام‌خمینی مقام خلافت پس از رسیدن بنده به فنای فعلی، صفاتی و ذاتی محقق می‌شود و این با تصرف حق‌تعالی در بنده به آنچه مشیت اوست، همراه است و با رجوع بنده به خویشتن و رسیدن به مقام بقای پس از فنا، خلیفه حق تصرف در خزاین حق‌تعالی را دارد و در حقیقت در این مقام تصرف، متصرف و متصرف فیه حق‌تعالی است. از دیدگاه امام‌خمینی خلیفه از خود هیچ‌گونه استقلال و تعینی نباید داشته باشد وگرنه خلافت به استقلال بازمی‌گردد و این برای هیچ موجودی ممکن نیست؛ از این‌رو ایشان حقیقت خلافت را فقر مطلق وجودی می‌داند که خلیفه برای خود استقلال وجودی قائل نیست.

ویژگی‌ها و آثار

امام‌خمینی و اهل معرفت در مجموع ویژگی‌هایی برای خلافت و ولایت بیان کرده‌اند، ازجمله:

1. واسطه فیض‌بودن خلیفه و ولیّ: امام‌خمینی معتقد است انسان کامل و صاحب ولایت الهی، همان‌طور که در قوس نزول واسطه اصل وجود است، در قوس صعود نیز مقام وساطت در کمالات وجود را در سیر به سوی حق به عهده دارد و سالک باید با پیروی از شریعت انسان کامل، راه بپیماید و بدون آن به بی‌راهه خواهد رفت. از این جهت سلوک باید به دلالت و وساطت ولیّ کامل و حجت الهی انجام پذیرد.
2. لزوم اظهار خلافت ظاهری: به اعتقاد امام‌خمینی خلافت معنوی مکاشفه معنوی در مورد حقایق است که با اطلاع بر اعیان ثابته صورت می‌گیرد. از این جهت اظهار و تعیین آن لازم نیست؛ اما خلافت ظاهری از شئون رسالت است و تحت اسمای کونی واقع می‌شود و از منصب‌های الهی است و امر آن بر مردم پنهان است. از این جهت اظهار و تعیین آن برای مردم لازم و واجب است.
3. استمرار ولایت و انقطاع نبوت: ولایت مقامی است که استمرار دارد، به‌خلاف نبوت تشریعی که منقطع می‌شود؛ زیرا نبوت مظهر اسمی از اسمای حق نیست و «نبی» از اسمای خداوند نیست و جهت خلقی دارد؛ ولی ولایت مظهر اسم «ولیّ» و جهت حقی دارد؛ زیرا مدار رسالت بر احتیاجات ملکی، مانند سیاسات، معاملات و عبادات قرار دارد و این از امور کونی و طبیعی است که تشریع تام عهده‌دار آن است و با انقطاع طبیعت پایان می‌یابد، به‌خلاف ولایت که حقیقت آن با قرب حاصل می‌شود و پایان‌ناپذیر است. در حقیقت نبوت سلطان اسم ظاهر، و ولایت سلطان اسم باطن است.
4. سبب قبولی عبادات: چنان‌که در برخی روایات آمده، عبادات بدون ولایت «امامِ حق» پذیرفته نمی‌شوند و شخص بدون محبت ولیّ خدا که لازمه آن پیوند با او و پیروی از اوست، به بهشت راه نمی‌یابد. به باور امام‌خمینی عبادات و عقاید، ظاهر و باطنی دارند که باطن آنها ولایت است؛ از این روبنابر روایات اگر کسی امام خود را نشناسد و بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده‌است.
5. اتصال خلیفه رسول خدا (ص) به علم لدنّی: کسی که پس از پیامبر (ص) خلیفه و جانشین اوست، باید همانند پیامبر (ص) به معدن علم او متصل باشد و آنچه پیامبر (ص) بر آن آگاه بود، او هم آگاه باشد؛ زیرا خلیفه قائم‌مقام و جانشین او و در حکم اوست.
6. خلافت در تشریع: از دیدگاه اهل معرفت سالک وقتی سفر سوم از اسفار اربعه را به پایان می‌رساند و با هویت جمعی خود در مراتب موجودات سیر می‌کند، تمام مصالح بندگان و امور مربوط به مبدأ و معاد آنان و هر آنچه آنان را به خداوند نزدیک می‌کند، برای او آشکار می‌شود. او در این مرحله به نبوت می‌رسد؛ اما نبیّ صاحب شریعت نیست و با آغاز سفر چهارم به خلق بازمی‌گردد؛ در حالی‌که حقانی شده، به نبوت تشریعی می‌رسد و احکام ظاهره و باطنه و قالبیه و قلبیه را تشریع می‌کند و از حق‌تعالی و اسما و صفات او خبر می‌دهد.
7. تصرف در خلق: قدرت تصرف ولی در خلق به جهت قیام او به حق از جهت باطن است. از دیدگاه امام‌خمینی ولیّ الهی از آنجا که حقانی گشته و به مرتبه قرب نوافل رسیده‌است، تصرف او تصرف حق‌تعالی است؛ البته ایشان همانند دیگر اهل معرفت خلیفه را در تمام مراتب نیابت و تصرف، حتی در خلافت کبری مستقل نمی‌داند و در حقیقت اصل وجود و همه فیوضات را از مستخلف‌عنه برمی‌شمرد، و می‌گوید تفویض به معنای واگذاری امور به خلیفه و کنارکشیدن مستخلف‌عنه و بی‌اثرماندن آن نیست.
8. سریان خلافت در عالم: با توجه به جایگاه خلیفه در نظام هستی و ارتباط ویژه او با حق‌تعالی و نیابت تام او، آنچه ظاهر می‌شود، به واسطه خلیفه است و همه مراتب عالم، مراتب خلافت حق است که به واسطه خلیفه تحقق می‌یابد و مقام خلافت، مقام استجماع همه حقایق الهیه و اسمای مکنون و مخزون ثابت است. خلیفه در هر مرتبه از مراتب عالم سریان دارد و در هر مرتبه به اقتضای آن مرتبه است؛ یعنی در لاهوت، لاهوت، در جبروت، جبروت، در ملکوت، ملکوت و با ملک، ملک است.
9. جواز حکومت از ناحیه حق‌تعالی: از دیدگاه امام‌خمینی جواز حکومت از فروع خلافت الهی است و غیر خلیفه، حق سلطنت و حکم‌کردن ندارد؛ اگرچه حکم او به حق باشد؛ زیرا سلطنت بر انسان، اختصاص به حق‌تعالی دارد که خالق اوست و کسی غیر حق‌تعالی حق محدودکردن آزادی انسان را ندارد. بنابر اعتقاد شیعه، امامت و خلافت، حق اهل بیت (ع) است و در عصر غیبت، این مسئولیت به صالح‌ترین فرد جامعه یعنی فقیه جامع شرایط واگذار شده‌است (ببینید: حکومت اسلامی  و ولایت فقیه)

پیوند به بیرون

• حسین مستوفی ـ حسین شهسواری، خلافت و ولایت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۱۸۲–۱۹۴.