علم الهی

علم الهی، انکشاف ذات و ماسوای خداوند برای او.

معنی

علم به معنای دانستن و شناختن و ضد جهل است. اندیشمندان در بیان علم الهی آرای مختلفی به دست داده‌اند؛ چنان‌که برخی علم الهی را آشکارشدن ذات برای ذات دانسته‌اند؛ به گونه‌ای که همه خیرات از او جاری می‌گردد. امام‌خمینی علم الهی را انکشاف اشیا برای ذات، به صورت بسیط و تفصیلی می‌داند.

پیشینه

بحث از علم الهی از مسائل مهم کلامی، فلسفی و عرفانی است که مورد اختلاف اندیشمندان است. این بحث در تاریخ تفکر بشری سابقه‌ای دیرینه داشته و یکی از پرسش‌های همیشگی بشر بوده است. در فلسفه یونان، حکمایی، مانند افلاطون و ارسطو به این بحث پرداخته‌اند. در ادیان الهی، علم سابق یا پیشین صفتی از صفات خداوند شمرده شده است که به تمام رویدادهای پیش از وقوع علم دارد و این علم ازلی حق است.

در قرآن کریم، آیات متعددی بر علم خداوند دلالت می‌کنند و در روایات نیز مسئله علم الهی بیان شده است. از بعضی روایات بر می‌آید که علم حق‌تعالی عین ذات اوست؛ همچنین روایاتی بر مسئله علم حق‌تعالی پیش از ایجاد تأکید می‌ورزند.

عقیده به شمول علم حق‌تعالی، هرچند از مسلّمات دینی است، اما تحلیل آن، مورد اختلاف متکلمان، فلاسفه و عرفای اسلامی است که با تکیه بر نظام فکری خویش، آرای فراوانی دراین‌باره به دست داده‌اند. برخی متکلمان چون علم را به اضافه میان عالم و معلوم تفسیر کرده‌اند، علم حق‌تعالی به ذات خویش را نفی کرده‌اند. معتزله نیز با توجه به اشکالات وارد در علم پیش از ایجاد، قائل به ثبوت ماهیات معدومه شده‌اند. در فلسفه اسلامی تلاش فیلسوفانی، چون ابن‌سینا در علم الهی درخور توجه است. وی در حل مشکل علم باری‌تعالی به ماسوای خود چندان توفیقی به دست نیاورد؛ اما در مسئله علم حضوری به ذات و علم حضوری به صور مرتسمه، مسیر دشوار علم الهی را برای پس از خود بسیار هموار ساخت. شیخ اشراق نیز در تفسیر و اثبات علم الهی، علم اجمالی حق را سابق بر ایجاد اشیا و علم تفصیلی حق به اشیا را، عین وجود اشیا می‌داند، هرچند در آثار شیخ اشراق دربارهٔ علم حق‌تعالی به اشیا پیش از ایجاد، تصریحی ملاحظه نشده است.

ملاصدرا با اعتراف به سختی و دشواری این مسئله، هر دو فیلسوف بزرگ مشائی و اشراقی را در حل آن عاجز دانسته و به پیروی از عرفا، تحقیقی جامع در علم الهی در مقام ذات و پیش از اشیا و مراتب علم فعلی حق به دست داده است. ایشان در آثار خود با استفاده از قاعده بسیط‌الحقیقه، علم تفصیلی باری‌تعالی به اشیا را ثابت کرده است. اهل معرفت نیز علم تفصیلی حق را از طریق ظهور و تجلی ذات در مقام واحدیت، به تفاصیل اسما و صفات و صور یا لوازم اسما و صفات، یعنی اعیان ثابته می‌دانند.

امام‌خمینی در آثار خود با استفاده از احادیث اهل بیت(ع) به حل مسئله علم الهی پرداخته است. ایشان در علم حق‌تعالی، طریقه ملاصدرا را برگزیده و آن را با روایات صادر از منبع ولایت پیوند داده و با تمسک به روایات اهل بیت(ع)، سه مسئله مهم علم پیش از ایجاد، تعلق علم حق به معلومات و رابطه سمع و بصر حق با علم الهی را حل کرده است. ایشان درک و فهم معارف الهی، ازجمله علم الهی را از عهده برهان‌های مشائی، قیاس‌های فیلسوفان و مجادله‌های اهل کلام بیرون دانسته و این درک را مخصوص صاحبدلانی شمرده است که از مشکات نبوت و مصباح ولایت همراه با ریاضت‌های بسیار بهره‌مند شده‌اند.

حقیقت علم الهی و رابطه آن با اسمای دیگر

اندیشمندان اسلامی علم را از صفات ثبوتی حق‌تعالی می‌دانند، اگرچه در تبیین حقیقت علم الهی اختلاف دارند. برخی متکلمان علم حق‌تعالی را از صفات حقیقی ذات اضافه شمرده‌اند که به معلوم تعلق دارد. حکمای مشاء چون علم را کیف نفسانی می‌شمارند، علم حضوری علت به معلول را نمی‌پذیرند و معتقدند واجب‌تعالی تنها به خود و لوازم در ذات (صور علمیه ارتسامی) علم حضوری دارد؛ اما به غیر، علمی حصولی دارد. حکمای اشراق، علم الهی را اضافه اشراقی میان علت و معلول و علمی حضوری تفسیر کرده‌اند که بر این اساس ملاک علم واجب به غیر، صور ارتسامی نبوده، بلکه حضور نفس اشیا نزد حق است. ملاصدرا بر اساس مبانی خود علم را از سنخ وجود که همان حضور معلوم نزد عالم است، می‌داند و معتقد است حق‌تعالی در مرتبه ذات خود حقایق همه موجودات را دارد و علم حصولی دربارهٔ واجب‌تعالی را نپذیرفتنی می‌شمارد؛ زیرا حق‌تعالی وجود تامّی است که حقایق همه وجودات را به صورت اجمالی در عین کشف تفصیلی دارد.

امام‌خمینی در حقیقت علم الهی، نظر ملاصدرا را پذیرفته و علم را از صفات ثبوتی حق‌تعالی می‌داند. ایشان کلام حکما را مبنی بر اینکه علم از مقوله جوهر یا عرض و به صورت کیف نفسانی، انفعال یا اضافه باشد، نقد می‌کند و معتقد است علم دارای مراتب تشکیکی است و شدت و ضعف دارد و فرد حقیقی آن، علم حق است که هیچ جهت نقص و قصوری در آن نیست و بقیه مراتب، ظل و سایه این حقیقت هستند که به تبع ماهیت خود، وجود جوهری، عرضی یا اضافی دارند. به اعتقاد ایشان علم، حقیقتی واحد و بسیط است که همه مراتب علم از مرتبه جمادی تا مرتبه واجب را دربر می‌گیرد. همچنین ایشان کلام برخی متکلمان را مبنی بر اینکه علم حق‌تعالی از مقوله اضافه است، رد می‌کند و ازجمله مفاسد آن را انکار علم خداوند به ذات خویش و انکار علم خداوند به معدومات می‌داند.

امام‌خمینی، مانند دیگر حکمای الهی علم را متحد با ذات می‌داند که این علم عین ذات اوست و در عین بساطت و وحدت، همه اشیا به‌تفصیل معلوم آن ذات هستند و چون ذات حق‌تعالی وجودی صرف است، علم و شهود او نیز علم و شهودی تام است.

برخی حکمای الهی اختلاف حیثیت‌های مختلف را در اسمای الهی نمی‌پذیرند و بعضی از اسما را به بعضی دیگر ارجاع می‌دهند؛ چنان‌که سمع و بصر حق‌تعالی را به علم برمی‌گردانند یا اراده را به علم ارجاع و آن را علم به نظام اتم معرفی می‌کنند؛ بعضی برعکس علم را به سمع و بصر ارجاع می‌دهند.

امام‌خمینی ارجاع بعضی صفات به صفات دیگر را نمی‌پذیرد؛ زیرا لازمه آن این است که حق‌تعالی در ذات خود خالی از بعضی صفات باشد؛ در حالی‌که هر صفتی از صفات کمال برای حق‌تعالی ثابت است، بدون اینکه مقید به قیود و آلات باشد؛ چنان‌که هر یک از اراده، سمع و بصر از کمالات حقیقت وجودند و حق‌تعالی واجد این حقایق است. همچنین مرتبه ذات، صرف الوجود و بسیط به تمام بساطت است، در آن مرتبه هیچ نحو تکثر اسمائی و صفاتی وجود ندارد؛ بلکه تنها یک ذات متشخص است. به اعتقاد ایشان، علم، مانند اراده در تعلق، عام است و این‌چنین نیست که علم به هر چیزی تعلق بگیرد؛ اما تعلق اراده خاص باشد (ببینید: اراده).

تقسیمات علم الهی

اندیشمندان اسلامی برای علم حق‌تعالی تقسیم‌هایی برشمرده‌اند؛ ازجمله:

علم ذاتی و فعلی

عرفا برای ذات حق‌تعالی دو علم قائل شده‌اند: یکی در مرتبه ذات است که آن علم حق به ذات خود در مقام احدیت و در مقام تفصیل، علم به اسما، و صفات و لوازم آنها، یعنی اعیان ثابته و ماسوای ذات در مقام واحدیت است، و این علم، علمی حضوری است و دیگری علم در مرتبه فعل (علم فعلی) است که نفس موجودات خارجی است. حکما نیز برای ذات حضرت حق‌تعالی دو علم قائل شده‌اند: یکی در مرتبه ذات و دیگری در مرتبه فعل و علم فعلی را علم علت به معلول خود تفسیر کرده‌اند که معلولِ علم به ذات است و سبب برای معلول و عین معلول است.

برخی حکما علم ذاتی را عین ذات و علم فعلی را خارج از ذات شمرده‌اند. امام‌خمینی این کلام حکما را نمی‌پذیرد و تمام مراتب علم را عین ذات حق می‌داند؛ اما برای آن دو تجلی برمی‌شمارد: یکی مرتبه ذات و اوصاف ذاتی و یکی در مقام اوصاف فعلیه که از آن دو مفهوم علم و عالمیت انتزاع می‌شود که عارفان مقام تجلی به فیض اقدس را مبدأ اوصاف ذاتی و مقام تجلی به فیض مقدس را مبدأ اوصاف فعلی می‌شمارند. ایشان تفاوت علم حق در مراتب ذاتی و فعلی را به اعتبار می‌داند، نه تباین و انفصال که لازمه اقسام در تقسیم است؛

علم اجمالی و تفصیلی

حکما علم الهی را در تقسیمی دیگر به اعتبار تفصیل و اجمال به علم اجمالی و علم تفصیلی تقسیم کرده‌اند. حکمای مشاء علم تفصیلی حق‌تعالی را صور مرتسمه و علم اجمالی را سابق بر علم تفصیلی می‌دانند. حکمای اشراق قول به صور مرتسمه مشاء را نمی‌پذیرند و علم اجمالی را در مرتبه ذات و متحد با آن می‌دانند؛ ولی علم تفصیلی را خارج از ذات و عین علم فعلی حق می‌دانند و بر آنند که علم حق به غیر، علم حضوری شهودی است؛ یعنی تمام اشیا در موطن خاص خودشان به نفس اضافه اشراقیه حق‌تعالی، معلوم او هستند.

امام‌خمینی، همانند ملاصدرا علم تفصیلی حق‌تعالی را در مرتبه ذات نیز ثابت می‌داند که علم اجمالی در عین کشف تفصیلی است و معتقد است علم اجمالی، علم به اشیای متعدده به صورت واحد است؛ به گونه‌ای که صورت آنها از یکدیگر متمایز نباشد. این علم به نحو واحد و بسیط است؛ مثل علم به مسائلی که انسان پیشتر فراگرفته است و آنها را در نفس به صورت یکجا حاضر می‌یابد و علم تفصیلی، علم به اشیای متعدد با صورت‌های متعدد و متمایز از یکدیگر است. ایشان علم اجمالی حق‌تعالی را مورد اتفاق حکما دانسته و علم ذاتی حق‌تعالی را علمی بسیط می‌داند که همه کثرات را به نحو اعلی و بسیط دارد. همچنین ایشان بر مبنای عرفانی بر آن است که علم در مرتبه غیب‌الغیوبی مندکّ در ذات است و این مرتبه، اسم و رسمی ندارد. در این مرتبه صفتی اعتبار نمی‌شود؛ اما در مرتبه واحدیت و تعیّن ثانی امتیاز نسبی، صفات از یکدیگر قابل اعتبار است و در این مرتبه بحث علم مطرح می‌شود.

اثبات علم الهی به ذات

حکما، علم حق‌تعالی به ذات خود را از راه تجرد آن اثبات می‌کنند؛ زیرا علم همان حضور معلوم نزد عالم است و واجب‌تعالی موجودی مجرد است و هر موجود مجردی به همان هویت عینی و خارجی خود، برای خود حاضر است؛ بنابراین خداوند به ذات خویش علم دارد.

امام‌خمینی نیز برای اثبات علم حق به ذات خود، از مقدماتی، چون اصالت وجود، بساطت وجود و قاعده بسیط‌الحقیقه استفاده کرده است. ایشان در اثبات علم حق‌تعالی به ماسوای ذات، به دو طریق فلسفی و عرفانی پرداخته است که در طریق فلسفی، نتیجه آن کشف تفصیلی علم در عین علم بسیط اجمالی است؛ به گونه‌ای که در مرتبه ذات، تمام کثرات و وجودات بر او معلوم و مکشوف است؛ زیرا او صرف‌الوجودی است که جامع همه کمالات وجود است و هیچ وجودی از حیطه علم حق غایب نیست. امام‌خمینی یکی دیگر از راه‌های اثبات علم حق‌تعالی را از راه سبب فاعلی می‌داند که علم به سبب و علت تامه شیء مستلزم علم به شیء است و حق‌تعالی علم به خود ـ که سبب همه موجودات است ـ دارد؛ از این‌رو علم به مسببات، یعنی موجودات نیز دارد؛ اما بر مبنای عرفانی معتقد است برای حق‌تعالی مراتب مختلفی از علم است. در ذات و مرتبه احدیت، علم به صورت بسیط و غیر متمایز موجود است؛ اما در واحدیت، علم به تفاصیل اسما و صفات و لوازم و صور آنها یا اعیان ثابته حاصل است و اگر این علم بسیط در حضرت ذات نبود، هرگز حضرت واحدیت و اعیان ثابته‌ای که در حضرت علمی است و نیز به تبع این اعیان، اعیان خارجی محقق نمی‌شد.

اثبات علم الهی به ماسوا پیش از ایجاد

یکی از مسایلی که در باب علم حق‌تعالی برای فیلسوفان مطرح بوده و سبب اختلاف آرا در این زمینه شده، چگونگی علم حق‌تعالی با حفظ بساطتش به اشیا در ازل پیش از ایجاد آنهاست. برخی متکلمان، مانند معتزله معتقدند علم حق‌تعالی پیش از تحقق موجودات به ثابتات ازلیه تعلق می‌گیرد که نه موجودند و نه معدوم و این ثابتات منفصل از ذات حق است و پیش از وجود خارجی و در حال عدم، ثبوت دارند و پس از ایجاد از طریق صور مرتسمه تحقق می‌یابند (ببینید: اعیان ثابته و عدم).

حکمای مشاء، علم حق‌تعالی را به اشیا پیش از ایجاد، از طریق علم به ذات و پس از ایجاد، از طریق صور ارتسامی می‌دانند که این صور زاید بر ذات و در عین حال متصل به اوست. حکمای اشراق تمام نظام عالم را علم حق‌تعالی می‌دانند؛ به این معنا که تمام عالم در عین کثرتی که دارد، نزد او حضور دارد و حضور معلوم نزد عالم همان علم است. عارفان علم به اشیا را در مرتبه واحدیت و اعیان ثابته می‌دانند و پس از تحقق نیز اشیا علم فعلی حق محسوب می‌شوند.

امام‌خمینی نیز به بررسی آراء اندیشمندان اسلامی دربارهٔ چگونگی علم پیشین حق‌تعالی به اشیا پرداخته، قائلان به انفصال و اتصال در علم پیشین را به گروه‌هایی تقسیم کرده است:

دیدگاه انفصال

این دیدگاه به چند گروه تقسیم می‌شود:

1. گفته معتزله: معتزله بر این باورند ثابتات که نه معدوم و نه موجودند و منفصل از ذات هستند، ملاک علم خداوند می‌باشند، به این معنا که خداوند به واسطه آنها به اشیا علم دارد. امام‌خمینی این قول را باطل می‌داند؛ زیرا ثابت با موجود و ثبوت با وجود مرادف است و غیر از وجود چیزی متحقق نیست. ایشان معتقد است حقیقت علم امری وجودی است که حضور معلوم نزد عالم است و همه حقایق نزد او موجود و حاضرند. ایشان در تحلیل این قول، معتزله را از اندیشمندانی می‌داند که علم خداوند به اشیا را هم مغایر و زائد بر ذات و هم منفصل از ذات می‌دانند.
2. گفته عرفا: ملاصدرا دربارهٔ علم پیشین خداوند به اشیا از نگاه عرفا دو تفسیر کاملاً متفاوت ارائه می‌دهد. وی در تفسیر نخست با ارائه تحلیلی از مذهب معتزله و ابطال آن، مذهب عرفا را در این زمینه ملحق به مذهب معتزله می‌داند و در تفسیر دوم با ارائه تحلیل فلسفی دقیق، دیدگاه عرفا را دقیق‌ترین دیدگاه برمی‌شمارد. امام‌خمینی نیز دو تفسیر از دیدگاه عرفا در این زمینه به دست می‌دهد. ایشان در تفسیر اول با ارائه تحلیلی، مذهب عرفا را به مذهب معتزله ملحق می‌کند و معتقد است که نظر عرفا و متکلمان معتزلی نزدیک به هم می‌باشند؛ زیرا معتزله برای اینکه علم پیشین خداوند به اشیا را موجه جلوه دهند مدعی شدند که ماهیات اشیا پیش از اینکه موجود بشوند، به نحو متمایز از هم ثبوت عینی و خارجی داشتند. عرفا نیز برای تصحیح متعلق علم پیشین حق‌تعالی بر این عقیده‌اند که اشیا پیش از اینکه وجود خارجی پیدا کنند دارای ثبوت علمی هستند. بنابراین سخن عرفا از یک جهت به گفته معتزله نزدیک است؛ زیرا معتزله مثل عرفا به ثبوت ماهیات قائل‌اند، نه به وجود آنها. با ابطال مذهب معتزله، مذهب عرفا هم باطل می‌باشد؛ زیرا به عقیده عرفا ثابتات و ماهیات در مرتبه واحدیت که مرتبه ظهور اسما و صفات است می‌باشند، بدون اینکه ثبوت آنها به وجود استناد داده شود؛ در حالی‌که این گفته بنابر ادله اصالت وجود باطل است. بنابر اصالت وجود چیزی که رائحه وجود را استشمام نکرده غیر از عدم و ظلمت چیزی نیست. امام‌خمینی در تفسیر دوم، گفته عرفا را درست می‌داند و بر این باور است که حق‌تعالی پیش از ایجاد، علاوه بر علم به ذات خویش، به ممکنات و اشیا در مرتبه احدیت، واحدیت و عالم اعیان ثابته علم دارد. نخستین مرتبه علم حق‌تعالی، علم در مرحله بطون است که مشتمل بر علم ذات به ذات یا علم در مرتبه احدیت و علم در مرتبه واحدیت می‌باشد. این، علم اجمالی در عین کشف تفصیلی و شهود مفصل در مجمل است که از ظهور اسما و صفات و لوازم آن یعنی اعیان ثابته به ظهور علمی و کشف تفصیلی در عین علم اجمالی در حضرت واحدیت واقع می‌شود بدون اینکه کثرت و ترکیبی لازم بیاید.
3. گفته افلاطون: گروهی بر این باورند که مناط علم تفصیلی خداوند به ماهیات و انکشاف تفصیلی نزد خداوند پیش از مرتبه ایجاد آنها، همان مثال آنهاست که واقعیتی خارجی و مجرد تام دارد. این ارباب انواع، مناط و ملاک علم حق هستند که قائم به ذات و منفصل می‌باشند. این گفته از جهت اینکه نظام عالم، عین علم تفصیلی حق است درست می‌باشد، اما بحث در مورد علم پیش از ایجاد است نه پس از ایجاد.
4. تفصیل‌دهندگان: این گروه بر این باورند که علم خداوند به بعضی حضوری و به بعضی ارتسامی است؛ به عنوان مثال عقل اول خود علم حق‌تعالی است و بلکه علم، عین عقل اول است و لکن صور اشیایی غیر متناهی در عقل مرتسم هستند و چون حقیقت عقل اول علم خداست، صور اشیا در علم خدا مرتسم می‌باشند.

دیدگاه اتصال

این نظریه نیز به دو گروه تقسیم می‌شود؛

1. گفته مشائین: غیر متحد با ذات به نحو اتصال و زیادت بر ذات؛ چنان‌که فارابی و شیخ‌الرئیس به ارتسام علم باری‌تعالی قائل‌اند.
2. گفته ملاصدرا: متحد با ذات؛ طبق این نظر علم حق‌تعالی غیر از او نیست بلکه عین اوست و صورت معقوله علمیه حق با ذات او متحد است و به نحو انضمام نیست.

امام‌خمینی به روش حکمت متعالیه و همسو با ملاصدرا بر این باور است که بساطت محض خداوند به ضمیمه اصالت وجود و بنابر قاعده بسیط الحقیقه، علم پیشین ذاتی او ثابت می‌شود و از علیت او بر اشیا به ضمیمه قاعده «العلم بالعلة یوجب العلم بالمعلول» صور الهی، که علم پیشین مغایرند، ثابت می‌شود و چون هر دو قاعده درست است پس خداوند واجد هر دو نوع علم است. پس از آن جهت که در ذات خود بسیط است عین علم تفصیلی به اشیا است و از آن جهت که علت اشیا است، دارای صور مذکور است. پس کشف در مرتبه ذات، کشف تفصیلی تمام اشیا است و متحد با ذات است.

علم حق‌تعالی پس از ایجاد

شیخ اشراق نخستین فیلسوفی است که علم فعلی (در مرتبه فعل) را مطرح کرده و به تفصیل آن پرداخته و گفته است مراد از این علم، خود وجود اشیا است که معلول‌های خداوند و با او اضافه صدوری اشراقی دارند و در نتیجه نزد او حاضرند. بنابر نظر وی، علم فعلی به امر متغیر، مانند شیء مادی، متغیر است بر خلاف علم فعلی به امر ثابت که ثابت است؛ زیرا در علم فعلی، علم همان معلوم است، یعنی خود همان واقعیت خارجی شیء، علم خداوند است و از این‌رو اگر واقعیت خارجی امری مادی و متغیر باشد، علم هم متغیر است اما از آنجاکه این گونه علم ممتاز و منفصل از ذات اوست، تغییر آن مستلزم تغییر در علم حق‌تعالی نیست تا محال لازم آید. خواجه طوسی نیز نظر شیخ اشراق را مبنی بر علم فعلی برگزیده و به اثبات آن پرداخته است. ملاصدرا نظریه شیخ اشراق را نقد کرده و بر این اعتقاد است که نظریه او مستلزم آن است که خداوند در مقام ذات به اشیا علم نداشته باشد. بنابر نظر وی علم فعلی حق‌تعالی مطلقاً ثابت است؛ زیرا امور زمانی و متغیر نسبت به خداوند غیر زمانی و ثابت می‌باشند.

امام‌خمینی در بیان چگونگی علم الهی به افعال خود، به بررسی گفته‌های اندیشمندان اسلامی پرداخته و بر این باور است که متکلمان علم خداوند به مخلوقات را علم تفصیلی زائد بر ذات می‌دانند که فعل او از روی آن علم متحقق می‌گردد و حکمای مشاء علم عنایی را لایق حق می‌دانند، یعنی علم حق به مخلوقات، خارج از ذات و متصل به ذات است و نقشه موجودات از ازل تا ابد نزد خداوند موجود بوده و طبق آن نقشه، زمینه وجود موجودات در عالم ریخته می‌شود. البته قیام این علم تفصیلی ارتسامی به ذات اقدس، قیام صدوری است نه حلولی. حکمای اشراق علم حق به مخلوقات و موجودات خارجی را به علم بالرضا می‌دانند و حکمای حکمت متعالیه علم حق‌تعالی به افعال و مخلوقاتش را علم بالتجلی می‌دانند؛ یعنی علم تفصیلی به این موجودات متکثره، عین علم اجمالی به ذات الهی می‌باشد. علاوه بر این، آنان موجودات خارجی را به علم بالرضا معلوم حق می‌دانند.

امام‌خمینی نیز در بیان علم حق‌تعالی پس از ایجاد با تقریر کلام شیخ اشراق مبنی بر اینکه علم حق‌تعالی به گونه احاطه بر موجودات است و علم به اشیا حضوری و اضافه اشراقی است، بر این مطلب تأکید دارد که اشراقیون مناط علم تفصیلی به اشیا را همان علم فعلی می‌دانند؛ بنابراین سرتاسر نظام وجود از ازل تا ابد عین علم فعلی حق است و این علم فعلی، علم تفصیلی او و خارج از ذات حق می‌باشد. اشراقیون معتقدند که حق‌تعالی دارای یک علم اجمالی در مرتبه ذات است که متحد با ذات بوده و علوّ ذات به اوست و خواجه طوسی در تقریر علم فعلی از اشراقیون تبعیت کرده است.

در نگاه امام‌خمینی نظریه شیخ اشراق در حقیقت شامل دو بخش است؛

1. اثبات علم فعلی خداوند به اشیا،
2. انحصار علم خداوند به اشیا در علم فعلی. از نگاه ایشان بخش نخست درست می‌باشد ولی بخش دوم که مستلزم انکار علم پیشین خداوند به اشیا است، درست نمی‌باشد. ایشان بر اساس اصالت وجود و صرف الوجود، علم حق‌تعالی به اشیا را علم اجمالی ذاتی در عین تفصیلی می‌داند و نظریه شیخ اشراق را در بخش دوم ردّ می‌کند. بنابر نظر ایشان شیخ اشراق به علم اجمالی در مرتبه ذات بسنده کرده و منکر علم تفصیلی حق در مرتبه ذات شده است.

به اعتقاد امام‌خمینی علم تفصیلی در مرتبه ذات ثابت می‌باشد و بر آن برهان، ثابت و محقق است. توضیح اینکه از آنجاکه وجود صرف، جامع هر وجودی به نحو اعلی است و چنین وجودی که در مرتبه ذات به واسطه علم به ذات تمام حیثیات وجودی به نحو اعلی در او موجود است، برای او هر حیث وجودی و هویت نوری منکشف است و علم او به وجود مقید به زمان و مکان و خصوصیات نیست. پس در مرتبه علم ذات به ذات تمام ذرات وجود منکشف است و از این‌رو علم تفصیلی حق، مستلزم کثرت در ذات نیست؛ زیرا ماهیت اعتباری بوده و امر اعتباری واقعیتی ندارد؛ پس کثرت در خارج تحقق ندارد. بر این اساس در دار هستی چیزی غیر از وجود واقعیت ندارد و آنچه متحقق است، اصل وجود است و معنای کشف تفصیلی همین می‌باشد. بنابراین، پس از عالی‌ترین مراتب وجود تا پایین‌ترین آن، خواه غیب باشد یا شهادت، بدون حجاب و کثرتی، به علم بسیط احاطی و ازلی حق، منکشف است. بنابر نظر امام‌خمینی علم پس از ایجاد، علم تازه‌ای نیست بلکه همان علم پیش از ایجاد است که پس از محقق بودن، وقوع بر معلول پیدا کرده است.

شمول علم الهی به جزئیات

از مباحث مهم علم الهی بحث از شمول علم حق‌تعالی به همه هستی است که آیات الهی به آن اشاره کرده است. اندیشمندان اسلامی علم الهی را شامل و محیط بر همه اشیا می‌دانند؛ اما در چگونگی تعلق آن در جزئیات اختلاف دارند. برخی حکمای مشاء تعلق علم الهی به جزئیات را به نحو کلی می‌دانند. متکلمان این کلام را به معنای نفی علم حق به جزئیات تفسیر کرده‌اند.

امام‌خمینی تفسیر یادشده را درست نمی‌داند و علم به نحو کلی را به معنای علم احاطی تفسیر می‌کند و همانند ملاصدرا معتقد است حق‌تعالی با علم بسیط ذاتی، به جمیع موجودات و جهات وجودی آنها علم دارد و ذره‌ای از حیطه علم او خارج نیست و این علم به نظام اَتَمّ، مبدأ و منشأ تحقق نظام عالم است. در این علم، معلوم تابع علم است؛ به این معنا که هر گونه علم باشد، معلوم به همان صورت تحقق می‌یابد، بر خلاف علوم انفعالی که علم تابع معلوم است. ایشان معتقد است علم تفصیلی حق‌تعالی به تمام اشیا از ازل تا ابد بوده است، بدون اینکه این علم کثرتی در ذات بسیط حق ایجاد کند؛ زیرا حق‌تعالی در عین بساطت خود جامع همه حقایق پایین‌تر است و این علم به ذات، علم به تمام موجودات است.

مراتب علم الهی

اندیشمندان اسلامی برای علم حق‌تعالی مراتبی ذکر کرده‌اند. عرفا برای علم حق‌تعالی در صقع ربوبی دو مرتبه قائل‌اند: یکی علم ذات به ذات در تعین اول و دیگری علم ذات به اشیا در تعین ثانی. در تعین اول، اسمای الهی از یکدیگر متمایز نیستند و علم، عالم و معلوم با هم متحدند و در آنجا علمی جز علم به ذات مطرح نیست؛ اما در تعین ثانی، به دلیل امتیاز نسبی، علم حق‌تعالی به اسما و صفات و اعیان ثابته مطرح می‌شود.

حکما نیز برای علم حق‌تعالی مراتبی قائل‌اند: علم در مرتبه ذات که حکمای مشاء از آن به علم عنایی و صور مرتسمه یاد می‌کنند، علم در مرتبه عقل اول و قلم اعلی، علم در مرتبه مثل افلاطونی و ارباب انواع که حکمای اشراق و پیروان آنان به آن معتقدند، علم در مرتبه نفوس کلیه افلاک که صور کلیه در آن موجود است و علم در مرتبه خارج که موجودات مادی هستند.

امام‌خمینی بر اساس مبنای فلسفی و عرفانی خود مراتبی برای علم حق‌تعالی ثابت می‌کند:

1. علم در مرحله بطون که به علم در مرتبه ذات و مرحله احدیت و علم در مرتبه واحدیت تقسیم می‌شود. در مقام ذات و مقام احدیت حق‌تعالی حقیقتی صرف و بسیط است که همه کمالات را در مقام ذات به صورت بسیط دارد و در مقام واحدیت و اسما و صفات و لوازم این اسما یعنی علم مرتبه اعیان ثابته. در این مرحله به اسما و صفات و اعیان با تمایز مفهومی و نه وجودی است.
2. علم در مرحله ظهور عینی که در این مرحله به بعد علم در مرتبه خارج و فیض مقدس یا وجود منبسط حق است و از مظاهر علم فعلی خارجی اوست که در بردارنده علم مرتبه عقل اول و قلم اعلی، و علم در مرتبه صور و مُثُل افلاطونی است. به اعتقاد امام‌خمینی برای هر نوع از انسان و حیوان یک فرد عقلانی در عالم عقل هست که جامع تمام کمالات افراد به نحو وجود تجردی و بسیط است که مربی نوع است و تمام حیثیات کمالی وجود افراد در آنجا به نحو وحدت جمعی موجود است (ببینید: عقل (موجود مجرد)). در مرتبه بعد انکشاف اشیا در نفوس کلیه افلاک طبق مبنای حکمای مشاء است که برای افلاک نفوس کلی و جزئی قائل بوده‌اند. سپس مرتبه خارج و قدر عینی واقع است. به اعتقاد امام‌خمینی هر ذره از اشیا و موجودات عالم برای حق‌تعالی، مستقیم و بدون واسطه منکشف است. ایشان در توضیح، صور جزئی را که به عقل قایم است، قضای علمی الهی و صور علمی را که در نفوس فلک قایم است، قدر علمی الهی می‌داند (ببینید: قضا و قدر).

پیوند به بیرون

• باقر صاحبی، علم الهی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۴۰۳–۴۱۳.