دشمن

دشمن، بدخواه اسلام، انقلاب و نظام اسلامی و مردم ایران.

مفهوم‌شناسی

واژه دشمن مرکب از دو کلمه دُش (بد، زشت) و من (نفس، ذات) به معنای بدنفس، بددل، زشت‌طبع، بدخواه و کسی است که ضرر می‌رساند و بدی و زیان شخص دیگر را بخواهد و از وی کینه در دل داشته باشد. در قرآن کریم از دشمن با واژه‌هایی چون «عدوّ» که به جنبه تجاوزگری دشمن اشاره دارد و «خصم» که به نزاع و درگیری او توجه می‌دهد، یادشده است.

مصادیق دشمن در قرآن، اعم از دشمن درونی و بیرونی (فردی و اجتماعی) است. نفس اماره و هوای نفس که در کلام پیامبر اکرم(ص) دشمن‌ترینِ دشمنان، معرفی شده و شیطان که به گمراه‌کردن انسان سوگند یاد کرده، به همراه یاران او، از دشمنان درونیِ (فردی) انسان به شمار می‌روند.

امام‌خمینی هوای نفس و وسوسه‌های شیطانی را بزرگ‌ترین دشمنِ درونی انسان دانسته و بر نقش شیطان و هوای نفس در بروز اختلافات در جامعه، تأکید کرده‌است. دشمنان بیرونی (اجتماعی) نیز از نظر قرآن کریم عبارت‌اند از دشمنان سیاسی خارجی مانند مشرکان و بیشتر یهودیان معاصر پیامبر(ص) که به دلیل خودپسندی و دنیاپرستیِ بسیار از ایمان به پیامبر(ص) خودداری کردند و به مکر و حیله علیه مسلمانان و پیمان‌شکنی روی آوردند و دشمنان داخلی مانند منافقان که در عین تظاهر به ایمان و دوستی با مؤمنان، در پنهان به کارشکنی علیه مسلمانان می‌پرداختند و همسر و فرزندان برخی از مؤمنان که شوهر و پدران خود را از ایمان یا اعمال صالح بازمی‌دارند یا آنان را به کفر و یا گناهانی چون بخل، غصب و درآمد حرام وادار می‌کنند.

افزون بر هجوم دشمنان خارجی که در شکل‌های مختلف نظامی (تسلط مستقیم)، سیاسی (تسلط غیر مستقیم)، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد، در داخل جامعه اسلامی نیز برخی گروه‌های مخالف وجود دارند که ضمن مخالفت با دولت اسلامی، به شورش و قیام علیه آن اقدام می‌کنند. این گروه‌ها به صورت فردی یا گروهی به قیام مسلحانه علیه دولت اسلامی دست می‌زنند. اگرچه دعوت اسلام بر صلح و آرامش، و دوری از جنگ قرار گرفته، اما دفاع از اسلام در برابر هجوم کفار و منافقان بر تمام مسلمانان واجب است. امام‌خمینی با بهره‌گیری از آموزه‌های اسلام، ضمن مخالفت با جنگ و مطالبه صلح و آرامش در میان کشورهای جهان، دفاع در برابر تهاجم دشمنان اسلام و دفع خطرِ آن را تکلیف همه مردم می‌شمرد.

دشمن‌شناسی

در فرهنگ و معارف اسلامی، به دشمن‌شناسی بسیار توجه شده‌است. پیامبر اکرم(ص) عاقل‌ترین فرد را کسی شمرده که دشمن خویش را بشناسد و با او مخالفت کند. امام‌علی(ع) از کوچک‌شمردنِ دشمنِ ناتوان نهی کرده و یک دشمن را نیز زیاد دانسته و به توطئه دشمن حتی پس از صلح، هشدار داده‌است. در نگاه ایشان بزرگ‌ترین دشمن، کسی است که حیله‌اش پنهان‌تر باشد.

امام‌خمینی که مبنای فطرت انسان را بر دوستی قرار می‌دهد و دشمنی را امری عارضی به شمار می‌آورد، در عین حال با تأیید اهمیت دشمن‌شناسی، آن را وظیفه‌ای ضروری می‌داند و بر شناخت نقشه‌های دشمنان از راه تحلیل گفتار و رفتار آنان و انتخاب راهکار مناسب برای دفع و مقابله با آنان تأکید می‌کند. ایشان تاکید داشت که نباید لحظه‌ای از حیله دشمنان غفلت کرد؛ زیرا این غفلت، خواسته دشمن است و فرصت همدستی و توطئه علیه انقلاب و مانع‌تراشی در پیشرفت نهضت اسلامی را فراهم می‌آورد.

انواع دشمن

امام‌خمینی با توجه به آموزه‌های اسلامی، دشمن را به دو نوع درونی (ببینید: تهذیب نفس  و شیطان) و بیرونی و در بُعد بیرونی، دشمنان را به دشمنان آشکار و دشمنان پنهان تقسیم می‌کند:

الف) دشمنان آشکار: دشمنان آشکار در نگاه امام‌خمینی با توجه به شرایط روز جامعه عبارت‌اند از: قدرت‌های بزرگ شیطانی، اعم از امریکا، شوروی، انگلیس، رژیم اسرائیل و صدام حسین. ایشان دشمن اصلی اسلام، قرآن و پیامبر(ص) را ابرقدرت‌ها به‌ویژه امریکا و مولود فاسدش، رژیم اسرائیل می‌دانست که ضمن دشمنی با اساس اسلام، قرآن و سنت را مانع چپاولگری و خار راه خود می‌دانند. ایشان ذات اسرائیل را جنایتکار می‌شمرد و صدام حسین را برادر اسرائیل، دشمن اسلام و ائمه(ع) و جنایتکاری که به اعتراف دوست و دشمن، ناقض حقوق بین‌المللی و حقوق بشر و پایمال‌کننده تمام مواضع بین‌المللی است معرفی می‌کرد.

ب) دشمنان پنهان: از نظر امام‌خمینی، دشمنان بسیاری نیز در لباس دوست، دشمنی می‌کنند و زیان قلم‌های آنان برای اسلام از سرنیزه رضاخان پهلوی و سلاح دشمنانِ آشکار بیشتر است. این گروه از دشمنان، عبارت‌اند از: مخالفان روحانیت، روحانی‌نماها، منافقان، مقدس‌نماها و برخی مطبوعات خارجی. ایشان معتقد بود خطر روحانی‌نمایان به‌مراتب بیشتر از دشمنان دیگر است؛ زیرا آنان با نفوذ در حوزه‌های علمیه و مسجدها و مرکزهای اسلامی، نقشه‌های شوم دشمنان دیرینه اسلام و دست‌نشاندگان استعمار را اجرا می‌کنند.

انگیزه و عوامل دشمنی

امام‌خمینی علت اصلی دشمنی دشمنان با اسلام و جمهوری اسلامی ایران را گسترش اسلام در دنیا، به‌خطرافتادن منافع دشمنان، استقلال‌خواهی و راهبرد نه شرقی نه غربی ملت ایران و نیز ترس از صدور انقلاب اسلامی می‌دانست. ایشان معتقد بود پیروزی نهضت اسلامی ایران که موجب شکست دشمن و قطع امید دشمن از ادامه سلطه بر امت اسلامی شد، عامل مهم دشمنیِ روزافزون دشمنان با اسلام و انقلاب اسلامی است و هدف اصلی دشمنان انقلاب، ضربه‌زدن به اسلام و نظام اسلامی و از میان‌بردن استقلال کشور، گسترش دوباره سلطه استعمارگران و تسلط بر موقعیت جغرافیایی حساس ایران است؛ چنان‌که ترویج نظریه جدایی دین از سیاست، تضعیف روحانیت، تضعیف ارکان نظام اسلامی، ایجاد شکاف و تفرقه‌افکنی در جامعه اسلامی، نیز از اهداف فرعی و مقدماتی این دشمنی‌هاست.

ابزارهای دشمن

قرآن کریم در بیان ابزار کار دشمن، وسوسه، زینت‌دادن امور زشت، وعده دروغ، غفلت و فراموشی یاد خدا، ترساندن از فقر و امر به کارهای ناپسند را ابزار کار دشمن درونی (شیطان) دانسته و مکر، کید، خدعه (فریب و نیرنگ) و تفرقه‌افکنی را برخی از روش‌های دشمنان بیرونی و سیاسی معرفی کرده‌است.

امام‌خمینی در راستای ابزارهای یادشده مهم‌ترین شگرد دشمنان اسلام را از گذشته تاکنون ایجاد اختلاف در میان مسلمانان می‌دانست که امری کاملاً حساب‌شده و از روی نقشه و برنامه اجرا شده‌است و بر خلاف دشمنی‌های ظاهری نظامی و اقتصادی، نگران‌کننده و موجب فساد درونی است. افزون بر این، مهم‌ترین ابزارهای دشمن، در نگاه ایشان عبارت‌اند از ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی. ایشان بیش از همه، بر تأثیر مخرب ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن تأکید می‌کرد و خطر قلم و رسانه‌های دشمن را از خطر سرنیزه بیشتر می‌دانست. ایشان معتقد بود دشمن برای مقابله با اسلام و انقلاب و تحقیر فرهنگ اسلامی، از روش‌های گوناگون مانند مسخ فرهنگ بومی و حاکمیت فرهنگ بیگانه، ترویج اسلام امریکایی، محو آثار دیانت و ضربه‌زدن به اسلام به نام اسلام، تبلیغات همه‌جانبه، شایعه‌سازی و فریب (جنگ روانی)، ترویج آزادی همراه با فساد و فحشا و منهای اخلاق، نفوذ در ارگان‌ها، القای ناکارآمدی نظام اسلامی و خدشه‌دارکردن چهره انقلاب اسلامی نزد دیگر مسلمانان بهره می‌برد. مهم‌ترین ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن در این مسیر، مطبوعات، گروه‌های هنری و خبرگزاری‌ها هستند که حتی در داخل برخی از کشورهای اسلامی، به نفع دشمن و به ضرر مسلمانان استفاده می‌شوند. ایشان در راستای این نگاه معتقد بود حمله نظامی یا محاصره اقتصادی دشمن، در برابر ابزارهای فرهنگی اهمیت کمتری دارد و نگران‌کننده نیست؛ زیرا این ابزارها، ملت و کشور را فعال‌تر می‌کنند و در نهایت به نفع کشور خواهند بود.

راهبردهای مقابله با دشمن

قرآن کریم در آیات چندی به مقابله با دشمنان اسلام و جامعه اسلامی و لزوم ایستادگی در برابر آنان فراخوانده است و از مسلمانان می‌خواهدکه به مبارزه در راه خدا و نجات مردان و زنان ناتوانی که خواهان رهایی از ستم و فشار هستند قیام کنند و در راه جهاد و مبارزه از فداکاری با جان و مال خود دریغ نورزند. فقهای اسلامی نیز به پیروی این آیات و نیز روایات فراوانی که در وجوب مقابله با دشمنان وجود دارد، بر این وظیفه تأکید کرده و دفاع از سرزمین اسلامی را در برابر هجوم دشمن واجب شمرده‌اند.

امام‌خمینی نیز مقابله با دشمن، دفاع از اسلام و سرزمین‌های مسلمانان را به هر وسیله ممکن، اعم از بذل جان و مال، بی‌نیاز از اذن حاکم شرع و بی‌هیچ قید و شرطی واجب شمرده‌است. (ببینید: جهاد و دفاع) طبق فتوای ایشان، اگر نفوذ سیاسی و اقتصادی و نقشه‌های بیگانگان منجر به استعمار و سلطه بر سرزمین‌های اسلامی و وهن و ضعف اسلام و مسلمانان شود، دفاع با ابزار سیاسی و اقتصادیِ مناسب و مقاومت منفی مانند ترک روابط تجاری و معامله و مراوده با آنان از سوی دولت یا بخش خصوصی و تاجران مسلمان، واجب و برقراری هر نوع ارتباط و مراوده حرام است.

امام‌خمینی با توجه به آموزه‌های دینی مبنی بر لزوم آمادگی کامل در برابر دشمن و تجربیات سال‌ها مبارزه با استبداد داخلی و استعمارگران خارجی، همواره بر هوشیاری و بیداری در مقابل توطئه‌ها و نقشه‌های بیگانگان تأکید می‌کرد. (همان، ۶/۱۲۶ و ۲۶۲). ایشان وحدت کلمه (همان، ۵/۱۰۲، ۵۱۱ و ۵۱۵) و استقامت همه مردم و مسئولان (همان، ۹/۵۱۴ و ۱۹/۱۹۵) را از لوازم مهم مقابله با دشمن دانسته و همواره گوشزد می‌کرد که راه رسیدن به وحدت و انسجام بیرونی، غلبه بر دشمن درونی و هوای نفس است و همین عامل، موجب پیروزی بر دشمن بیرونی خواهد بود (همان، ۱۹/۴۸۴ ـ ۴۸۵). ایشان از آنجا که بنیان کار ابرقدرت‌ها را بر فریب و دشمنی می‌دانست (همان، ۲۱/۱۲۱)، احتمال تجاوز بیگانگان را به کشور، جدی می‌شمرد (همان، ۲۱/ ۹۴ و ۱۹۴ ـ ۱۹۵) و مجهزشدن به سلاح ایمان و صبر، تقویت بنیه علمی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی کشور (همان)، عمل به تکالیف الهی (همان، ۱۹/۲۰۳ ـ ۲۰۴)، کار و تلاش اقتصادی، حفظ استقلال و قطع وابستگی به شرق و غرب (همان، ۱۲/۲ و ۱۹/۱۵۸) و استقلال فکری و خودباوری (همان، ۹/۵۱۶) را از عوامل مهم برای دفع تهدیدات احتمالی بیگانگان و مقابله با دشمن در عرصه‌های گوناگون به شمار می‌آورد.

از سوی دیگر، قرآن کریم درباره اخلاقِ برخورد با دشمن، در عین اجازه مقابله به مثل با دشمن متجاوز، بر رعایت تقوا و عدالت با وی تأکید و از نظر اخلاقی، مؤمنان را از ناسزاگویی به دشمن منع کرده‌است. پیامبر اسلام(ص) نیز که مایه رحمت برای همه جهانیان و دارای اخلاقی والا بود، در برخورد با دشمن و مخالفان برانداز، نخست اصل نرمی و مدارا را رعایت می‌کرد و در صورت اقدامِ دشمن علیه امنیت عمومی و ارکان دین، به عنوان آخرین راه، به مقابله با دشمن می‌پرداخت و در عین حال از هر فرصتی برای تنش‌زدایی و ترک درگیری استفاده می‌کرد. امیرالمؤمنین علی(ع) هم در برابر دشمنان، نخست با پرهیز از جنگ و با استدلال و برهان به دعوت آنان به حق می‌پرداخت و آنان را به مناظره فرا می‌خواند و پس از اتمام حجت و در صورت ضرورت، اقدام به جنگ می‌کرد.

امام‌خمینی با پیروی از این اصل اسلامی، در عین اینکه وظیفه خود را هدایت همه مردم دنیا حتی دشمنان (در صورت توان) می‌دانست و ضمن مخالفت با جنگ، خواهان صلح برای همه بشر بود، اما برخورد قاطع با دشمن را نیز در صورت حمله و تجاوز، لازم می‌شمرد. ایشان اصولاً استقرار صلح واقعی در جهان را وابسته به نابودی مستکبران می‌دید و معتقد بود دعوت به جنگ در اسلام، برای نجات مردم و توسعه صلح و رحمت در جهان است.

پیوند به بیرون

• آیت مظفری، دشمن، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۹۱–۳۹۵.