غائله ترکمن‌صحرا، شورش گروه‌های چپ علیه نظام اسلامی در ترکمن‌صحرا.
 | |
| شرح ماجرا | شورش گروه‌های چپ علیه نظام اسلامی |
|---|---|
| طرفین | گروهی از ترکمن‌ها و انقلابیان |
| زمان | بهمن ۱۳۵۷ و فروردین و بهمن ۱۳۵۸ |
| دوره | انقلاب اسلامی |
| مکان | ترکمن‌صحرا |
| اهداف | ایجاد اختلاف قومیتی و مذهبی |
| عاملان | چریک‌های فدایی خلق |
| نتایج | شکست غائله ترکمن‌صحرا |
| تلفات | کشته و مجروح در درگیری‌ها |
| واکنش‌ها | مجازات عوامل غائله، تکلیف مجلس به رسیدگی، رفع مشکلات ارضی و اقتصادی |
تضادهای قومی حاکم بر دشت گرگان و سوءاستفاده چریک‌های فدایی خلق از اختلافات، در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۵۸)، موجب آشوب در ترکمن‌صحرا شد. با وجود تلاش‌های مسالمت‌آمیز دولت موقت برای حفظ آرامش، درگیری‌های پراکنده تا بهمن ۱۳۵۸ ادامه پیدا کرد و سرانجام با دخالت ارتش، آخرین سنگرهای ضدانقلاب سقوط کرد.
امام‌خمینی در دیدار با مردم گنبد، ضمن ابراز تأسف از شرارت گروه‌های دست‌نشاندۀ بیگانگان که تلاش کردند مانع استقرار جمهوری اسلامی شوند، مقابله با آنان را واجب شمرد و بر ضرورت وحدت میان مردم تأکید کرد.
امام‌خمینی همچنین با اعزام هیئتی برای رسیدگی به مشکلات گنبد و دلجویی از مردم و علما، مجلس را نیز موظف کرد تا افزون بر نظارت بر عملکرد گروه‌ها در گنبد و غیر گنبد، مراقب فعالیت برخلاف اسلام از سوی نهادهای دولتی نیز باشد. پس از آن حل مشکلات منطقه برای رفع زمینۀ نارضایتی مردم، در اولویت برنامه‌های دولت قرار گرفت.
موقعیت
دشت گرگان که به آن ترکمن‌صحرا نیز گفته می‌شود، دشت وسیعی است[۱] در استان گلستان در شمال ایران، میان اترک‌رود، گرگان و دریای خزر[۲] و به مرکزیت گنبد کاووس.[۳] این منطقه که پیش از پیدایش این استان در سال ۱۳۷۶ از توابع استان مازندران بود، اقوام گوناگونی از ترکمن، فارس، ترک، بلوچ، سیستانی و کرد را در خود جای داده‌است.[۴] بندرترکمن (بندرشاه سابق) نیز از شهرستان‌های تابع گرگان[۵] و در حوزه ترکمن‌صحراست.[۶]
اکثر جمعیت ترکمن‌صحرا ترکمن‌زبان و حنفی مذهب‌اند[۷] و برابر سرشماری سال ۱۳۵۵، گنبد و حومه دارای ۳۶۷۶۷۴ تن جمعیت بوده‌است.[۸] در گذشته زمین‌های کشاورزی منطقه اعم از اراضی بزرگ و خرده‌مالک ترکمن عمدتاً به دست سیستانی‌ها کشت می‌شد[۹] و بخشی از زمین‌های مرغوب ترکمن‌صحرا در اختیار درباریان پهلوی قرارگرفته بود.[۱۰]
غائله
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی رژیم پهلوی با سوء استفاده از تفاوت‌های قومی و مذهبی و ناآگاهی مردم، گروهی از ترکمن‌ها را به مقابله با انقلابیان واداشت[۱۱] و پس از پیروزی گروه‌های سیاسی، به‌ویژه گروه مارکسیستی سازمان چریک‌های فدایی خلق[۱۲] با بهره‌گیری از زمینه ارباب‌رعیتی حاکم بر منطقه و در لباس طرفداری از نژاد ترکمن به تضادهای قومی میان مردم دامن زدند.[۱۳] چریک‌های فدایی خلق با ادعای دفاع از حقوق ترکمن‌ها، کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن را ایجاد کردند[۱۴] و منطقه را در دو مرحله بهمن ۱۳۵۷ و فروردین و بهمن ۱۳۵۸به آشوب کشیدند.
خلع سلاح شهر
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جوانان انقلابی مسلمان گنبد در ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ شهربانی را خلع سلاح کردند. از سوی دیگر، با تحریک چریک‌های فدایی خلق و شایعه تلافی طرفداران انقلاب از حمله ترکمن‌ها به تظاهرات مردم در دوره انقلاب، گروهی از ترکمن‌ها به شهربانی هجوم بردند و خواهان تقسیم سلاح‌ها شدند. هواداران انقلاب اسلامی، برای جلوگیری از درگیری، شهربانی و جنگ‌افزارها را تحویل آنان دادند.[۱۵] کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن، ستاد مرکزی خود را در خانه کاظم اکبر، فرماندار سابق گنبد، تشکیل داد و در روستاهای ترکمن‌نشین شوراهای دهقانی برپا[۱۶] و آنان را مسلح کرد.[۱۷]
ستاد رزمندگان خلق ترکمن
ایجاد ستاد رزمندگان خلق ترکمن در مناطق ترکمن‌نشین از دیگر اقدامات این گروه بود.[۱۸] ستادهای عملیاتی زمین‌های مالکان را مصادره کردند[۱۹] و مالکان غیر ترکمن عمدتاً هدف مصادره شوراهای دهقانی بودند و تلاش می‌شد کشاورزان سیستانی از منطقه اخراج شوند.[۲۰] سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی، وزیر کشور دولت موقت اقدامات گروه‌های سیاسی را خودسرانه خواند و آنان را به آتش‌سوزی مزارع و تحریک مردم علیه دولت و کشتار مردم متهم کرد.[۲۱]
نام جدید بندرشاه
در ۱۸ اسفند ۱۳۵۷، بر سر نام جدید بندرشاه که عمدتاً ترکمن‌نشین بود، دوباره درگیری‌هایی به‌وجود آمد. هواداران فداییان خلق، «بندر ترکمن» و سرپرست کمیته انقلاب اسلامی و نیروهای انقلابی شهر، «بندر اسلام» را پیشنهاد کردند. مخالفان کمیته انقلاب با راهپیمایی و قرائت قطعنامه‌ای مبنی بر حمایت از زبان و مذهب و فرهنگ ترکمن‌ها به اختلافات موجود دامن زدند.[۲۲] در این راهپیمایی نوجوانی کشته و زمینه برای درگیری و تعطیلی شهر فراهم شد.[۲۳] احزاب چپ این موضوع را بهانه قرار دادند[۲۴] و با راه‌اندازی تظاهرات علیه کمیته‌های انقلاب، مدارس گنبد کاووس را به تعطیلی کشاندند.[۲۵] آنان با سخنرانی‌های تحریک‌آمیز و انتشار اعلامیه با نشان داس و چکش (نماد کمونیسم)، دانش‌آموزان شهر را در برابر هم قرار دادند و نمایشگاهی از کتاب‌های کمونیستی و نویسندگان مشهور شوروی در پارک شهر برپا کرده بودند که بر دغدغه و حساسیت طرفداران انقلاب اسلامی افزود. مخالفان انقلاب نیز با استفاده از این موقعیت به منطقه سرازیر شدند.[۲۶] سازمان چریک‌های فدایی خلق با اعزام هیئتی تام‌الاختیار به گنبد در تلاش بود در حوادث و رویدادهای منطقه نقش ایفا کند.[۲۷] آنان ارتش را نیز ضد خلقی دانستند[۲۸] و خواستار انحلال آن بودند.[۲۹] تجزیه منطقه از دیگر القائات چریک‌های فدایی خلق در میان مردم بود.[۳۰]
درگیری‌ها در مرکز شهر
در نوزدهم اسفند ۱۳۵۷ دوباره درگیری‌هایی میان هواداران کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن و مخالفان آنان در بندرشاه روی داد[۳۱]؛ اما درگیری‌ها به مرکز شهر کشیده شد و فداییان خلق حالت تهاجمی به خود گرفتند و علیه کمیته‌های انقلاب و ارتش شعار دادند.[۳۲] در پنجم فروردین ۱۳۵۸، فردی ترکمن به جرم گران‌فروشی به دست کمیته انقلاب اسلامی بازداشت شد. عده‌ای برای اعتراض به بازداشت وی در برابر کمیته انقلاب گرد آمدند که در نهایت به درگیری میان معترضان و افراد کمیته انجامید و در نتیجه یک نفر کشته شد.[۳۳] هم‌زمان در ششم فروردین ۱۳۵۸ کانون خلق ترکمن در پارک قابوس گنبد، گردهمایی‌ای برگزار کرد که به درگیری کانون و مخالفانش منجر شد.
گروگان‌گیری
فداییان خلق در ششم و هفتم فروردین ۱۳۵۸[۳۴] رئیس شهربانی و گروهی از سربازان اعزامی از دیگر شهرها را به گروگان گرفتند[۳۵] و شهربانی[۳۶] و اداره مرکزی آموزش و پرورش شهر را تصرف کردند.[۳۷] شهر تعطیل و مواد غذایی نایاب شد.[۳۸] گروه‌های درگیر در پشت‌بام‌ها سنگر گرفتند و جاده‌های منتهی به گنبد بسته شد.[۳۹] در درگیری‌های این دو روز حدود بیست نفر کشته شدند.[۴۰]
تصرف پاسگاه‌های مرزی
افراد مسلح چپ‌گرا در ادامه درگیری‌ها، تمام نوار مرزی ایران با شوروی را به غیر از دو پاسگاه تصرف کردند[۴۱] و پاسگاه اینجه‌برون نیز تصرف شد.[۴۲] به گزارشی هجده پاسگاه در نوار مرزی ایران و شوروی به دست شورشیان افتاد.[۴۳] دولت اتحاد جماهیر شوروی با ادعای بی‌طرفی در حوادث ایران،[۴۴] درعمل از فداییان خلق حمایت می‌کرد و رادیو ترکمنستان از اقمار شوروی با دامن‌زدن به مسائل مذهبی و قومی ترکمن‌ها را به رویارویی با نیروهای دولت مرکزی فرا می‌خواند[۴۵]؛ با این حال، سازمان چریک‌های فدایی خلق در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در حوادث گنبد نقش ندارد.[۴۶]
ورود کمیته انقلاب اسلامی
مسئولان سپاه پاسداران افزون بر متهم‌کردنِ آمریکا و صهونیسم به دامن‌زدن به اختلافات منطقه، فداییان خلق را در این غائله مقصر شمردند. به گزارشی فداییان عده‌ای از دانش‌آموزان را برای اهداف خود به کمک گرفتند و به آنان ماهیانه سیصد تومان حقوق می‌پرداختند.[۴۷] از دیگر شهرها نیز نیرو، سلاح و دارو و دیگر امکانات برای آنان فرستاده می‌شد.[۴۸] عده‌ای از افراد کمیته انقلاب اسلامی از شهرهای مشهد، قم و تهران برای ایجاد نظم و امنیت به گنبد رفتند.[۴۹] ناامنی همه جا را فرا گرفته بود. عملکرد گروه‌های سیاسی که بر بخش اعظم شهر و بسیاری از روستاهای منطقه مسلط شده بودند، به کشتار شمار بسیاری از مردم بی‌گناه انجامید[۵۰]؛ چنان‌که به هنگام دیدارِ تنی چند از مردم شهر جنگ‌زده گنبد با امام‌خمینی مادری از هتک حرمت و کشتن دختری به دست گروه‌های چپ در پیش چشمان مادرش به ایشان شکایت برد.[۵۱]
موضع و عملکرد دولت موقت
سیاست شورای انقلاب و دولت موقت حل مسائل انقلاب ازجمله غائله ترکمن‌صحرا از طریق گفتگو و روشنگری افکار عمومی و پرهیز از اقدامات نظامی بود.[۵۲]
دعوت به حفظ آرامش
دولت موقت به ریاست مهدی بازرگان طرفین درگیری را به حفظ آرامش دعوت کرد و با فرستادن هیئتی برای مذاکره با فداییان خلق، خواهان توقف درگیری‌ها شد.[۵۳] هیئت دولت در اطلاعیه‌ای درگیری‌ها را کار عناصر خارج از استان شمرد و خواستار امنیت و آرامش برای برگزاری همه‌پرسی جمهوری اسلامی گردید.[۵۴]
مذاکره با ستاد خلق ترکمن
فتح‌الله امید نجف‌آبادی از روحانیان و عباس رادنیا از اعضای نهضت آزادی از طرف دولت موقت برای حل قضیه به‌ویژه مسائل مرتبط با زمین‌ها به منطقه رفتند اما ستاد خلق ترکمن داوری این افراد را نپذیرفت.[۵۵] عده‌ای از مقامات محلی و اعضای هیئت‌های اعزامی به گنبد اعلام نظر علنی کردند که کانون فرهنگی-سیاسی خلق ترکمن و سازمان چریک‌های فدایی از عوامل اصلی آغاز کننده غائله گنبد کاووس‌اند[۵۶] و جریان‌های وابسته به سازمان چریک‌های خلق نیروهای هوادار انقلاب اسلامی را مسئول حوادث گنبد اعلام کردند.[۵۷]
در هفتم فروردین مذاکراتی میان خلیل رضایی، پدر رضایی‌ها از اعضای سازمان مجاهدین خلق و محمدطاهر ملیحی فرستادگان دولت با سخنگویان ستاد خلق ترکمن برگزار شد و قرار شد درگیری‌ها ۷۲ ساعت متوقف شود.[۵۸] آرامشی موقت در گنبد برقرار شد و دو طرف در روز هشتم فروردین مردم را به آرامش دعوت کردند.[۵۹]
هیئت دیگری نیز به مدیریت سیداحمد طباطبایی آرانی استاندار مازندران روانه گنبد شد.[۶۰] جمعیت دفاع از آزادی حقوق بشر و گروهی از خبرنگاران داخلی و خارجی نیز برای بازتاب رویدادها وارد گنبد شدند.[۶۱] با تلاش هیئت‌های اعزامی توافقنامه چهارماده‌ای امضا شد[۶۲]؛ ولی درگیری‌ها به‌طور کامل متوقف نشد.[۶۳]
نیروهای مذهبی-انقلابی پذیرش آتش‌بس از سوی کانون سیاسی خلق ترکمن را بهانه‌ای برای استفاده از زمان و تجدید قوا دانستند و مذاکرات هیئت اعزامی دولت موقت با گروه‌های سیاسی را پذیرش موجودیت ضدانقلابی برشمردند. گروه‌های سیاسی که آتش‌بس را به سود خود می‌دانستند، با استفاده از مطبوعات به جوسازی علیه نیروهای طرفدار انقلاب پرداختند.[۶۴]
آغاز همه‌پرسی
در دهم فروردین همه‌پرسی جمهوری اسلامی آغاز شد.[۶۵] ستاد خلق ترکمن همه‌پرسی را تحریم کرد و نیروهای ضدانقلاب تهدید کردند با رأی‌دهندگان برخورد خواهند کرد[۶۶]؛ اما چهارده نفر از علمای ترکمن در اطلاعیه‌ای اعلام کردند به جمهوری اسلامی رأی می‌دهند.[۶۷]
نُه تن از رهبران مذهبی ترکمن‌ها گفتند بیشتر ترکمن‌ها مایل به رأی‌دادن به جمهوری اسلامی‌اند؛ ولی از ترس جان خود نمی‌توانند از خانه‌ها خارج شوند.[۶۸] با وجود فضای ناامن گنبد، بخشی از ترکمن‌ها به همراهی دیگر اقشار مردم در انتخابات شرکت و به جمهوری اسلامی رأی دادند.[۶۹] آناقلیچ نقش‌بندی از روحانیان ترکمن تظاهراتی را با حضور توده مردم ترکمن به طرفداری از جمهوری اسلامی ترتیب داد.[۷۰] یکی از اعضای ستاد مرکزی شورای ترکمن‌صحرا (از گروه‌های دخیل در ماجرا) علمای ترکمن را مرتجع خواند[۷۱] و به‌صراحت اعلام کرد این گروه به جمهوری اسلامی رأی نداده‌است. امریکایی‌ها از این بحران در جهت فشار بر دولت مرکزی بهره‌برداری کردند.[۷۲]
ادامه درگیری‌ها
در روز یازدهم فروردین درگیری‌ها ادامه پیدا کرد[۷۳] و دولت اعلام کرد در صورت تسلیم‌نشدن شورشیان، ارتش وارد عمل خواهد شد.[۷۴] در دوازدهم فروردین ۱۳۵۸ با توافق نمایندگان دولت و ستاد خلق ترکمن قرار شد شهر به ارتش تحویل داده شود.[۷۵]
در روز سیزدهم فروردین مذاکراتی میان هیئت اعزامی استانداری مازندران و ستاد خلق ترکمن انجام شد و قرار شد مذاکرات ادامه یابد و زخمی‌ها منتقل شوند و طرف‌های درگیری، نظم و آرامش شهر را رعایت کنند.[۷۶] ستاد خلق ترکمن هجده تن از گروگان‌های خود را تحویل نمایندگان دولت داد و آمادگی خود را برای تحویل اجساد کشته‌شدگان اعلام کرد.[۷۷]
ورود ارتش
در روز چهاردهم فروردین نیروهای اعزامی ارتش خراسان[۷۸] در میان استقبال مردم وارد شهر شدند.[۷۹] ارتش با گروه‌های درگیر با مسالمت رفتار کرد و دستور داد افراد مسلح شهر را ترک کنند.[۸۰] با تلاش نیروهای اعزامی آرامش در گنبد و حومه برقرار شد.[۸۱] به گزارش طباطبایی استاندار مازندران نیروهای سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک) و زمین‌داران بزرگ در این غائله مؤثر بودند و هژبر یزدانی و ابوالفتح آتابای از وابستگان رژیم پهلوی در منطقه دیده شدند[۸۲]؛ چنان‌که دو تن از عوامل درگیری، رحمان‌قلی سیدین نماینده سابق گنبد در مجلس شورای ملی در رژیم پهلوی و برادرش منصور سیدین در حال تیراندازی بازداشت شدند و دو آتش‌بار نیز از گروه‌های مسلح ضبط شد و ساختمان آموزش و پرورش نیز از تصرف چریک‌ها خارج شد و در اختیار پاسداران قرار گرفت.[۸۳] اطلاعات و مدارک مهمی مبنی بر دخالت عناصر کمونیستِ غیر ترکمن در این غائله به دست آمد.[۸۴]
موضع‌گیری‌ها
نهضت اسلامی جوانان ترکمن، از گروه‌های اسلامی، در اطلاعیه‌ای جنگیدن با دولت موقت را محکوم کرد و فداییان خلق را مسئول ناامنی و جنگ ترکمن و فارس برشمرد.[۸۵]
سیدمحمود طالقانی
سیدمحمود طالقانی رئیس شورای انقلاب ضمن محکوم‌کردن نغمه‌های تجزیه‌طلبانه، خواستار ترک هر نوع مخاصمه و برخورد قهرآمیز از سوی هر فرد و گروهی شد.[۸۶]
علمای بزرگ ترکمن
علمای بزرگ ترکمن از مواضع دولت جمهوری اسلامی جانبداری و آنان هدف دولت انقلاب اسلامی را تأمین حقوق انسانی و مذهبی و اجتماعی همه اقشار مردم اعلام کردند و از همه گروه‌های درگیر خواستند سلاح را زمین بگذارند.[۸۷] علمای ترکمن در اطلاعیه‌ای جنگ‌افروزی‌ها را کار گروه‌های غیرمسئول و به نام خلق ترکمن دانستند و برابر وظیفه شرعی اعلام کردند که این جنگ‌افروزی‌ها در نظر علمای ترکمن مردود و مرتکبان، مسئول عواقب کارهای خود خواهند بود.[۸۸]
کمیته حقوق بشر
برخی از اعضای کمیته حقوق بشر اعزامی از تهران، از کشته‌شدن پاسداران اعزامی به گنبد به دست نیروهای ساواک خبر داده‌اند[۸۹] و برخی از روحانیان ترکمن مسئله زمین را مهم‌ترین زمینه درگیری گنبد خواندند.[۹۰]
سیدعلی خامنه‌ای
از سوی دیگر، سیدعلی خامنه‌ای از اعضای شورای انقلاب حوادث ترکمن‌صحرا را توطئه آمریکا برای به‌چالش‌کشیدن نظام جمهوری اسلامی نامید.[۹۱]
اکبر هاشمی رفسنجانی
اکبر هاشمی رفسنجانی از دیگر اعضای شورای انقلاب هدف از شورش گنبد را تجزیه‌طلبی و هدف قراردادن تمامیت ارضی ایران شمرد.[۹۲]
صادق خلخالی
صادق خلخالی حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب، جنگ گنبد را نتیجه کار فرصت‌طلبان[۹۳] و نبود قاطعیت دولت مرکزی خواند[۹۴] و کارشناسانی دیگر، افزون بر حضور گروه‌های سیاسی، ناآگاهی مردم منطقه، نبود روحانی متعهد و استثمار مردم منطقه به دست درباریان پهلوی را از زمینه‌های بروز ناآرامی گنبد شمردند.[۹۵] طالقانی در اطلاعیه‌ای با تأکید بر خلوص پاسدارانِ کمیته‌های انقلاب از رخنه افراد غیرمسئول در این نهاد و نقش آنان در تشدید درگیری خبر داده‌است.[۹۶]
مردم قم و تهران
مردم قم در اجتماعاتی حوادث خونین گنبد و عاملان آن را محکوم کردند و علیه فداییان خلق شعار دادند[۹۷] و هزاران نفر از مردم گنبد با تجمع در برابر فرمانداری خواستار ضمانت اجرایی برای بازگشت به کار، تقویت پاسگاه‌های مرزی و خلع سلاح عمومی شدند.[۹۸] مردم تهران نیز در تجمعی در برابر خانه طالقانی، شهدای گنبد کاووس را ستودند[۹۹] و گروه‌های سیاسی معارض با نظام اسلامی به‌ویژه سازمان چریک‌های فدایی خلق، نیروهای هوادار انقلاب اسلامی به‌ویژه کمیته انقلاب اسلامی را مسئول حوادث گنبد اعلام کردند.[۱۰۰]
سازمان فداییان خلق
سازمان فداییان خلق در اطلاعیه‌ای تصرف زمین‌های کشاورزان به دست درباریان رژیم پهلوی را زمینه بروز درگیری[۱۰۱] و وقایع گنبد را توطئه‌ای امپریالیستی خواند.[۱۰۲]
درگیری‌های دوباره
با وجود تدبیرها و تلاش‌های مسالمت‌آمیز دولت و ارتش برای ایجاد آرامش در گنبد، ریشه ناآرامی‌ها از میان نرفت و درگیری‌های پراکنده تا بهمن ۱۳۵۸ ادامه پیدا کرد.[۱۰۳] فداییان خلق به کار مصادره زمین‌های مالکان مشغول بودند و روستاییان با تحریک آنان مأموران دولتی را بازداشت و از سخن‌گفتن با پاسداران اعزامی برای تحقیق دربارهٔ حوادث پیش‌آمده جلوگیری می‌کردند.[۱۰۴] گروه‌های ضدانقلاب در ۸/۳/۱۳۵۸ با حمله به کانون اسلامی و فرهنگی ترکمن و ایجادشده به دست جوانان فعال، به هدف آگاه‌کردن مردم، آنان را مرتجع خواندند و اموال آن را مصادره کرد[۱۰۵]؛ همچنین با تهدید از غیر ترکمن‌ها می‌خواستند منطقه را ترک کنند. دولت شوراهای دهقانی فداییان خلق را به رسمیت نشناخت که با واکنش ستاد خلق ترکمن روبه‌رو شد.[۱۰۶] با آغاز فصل برداشت محصول، گروهی مانع برداشت شدند که با اخطار دولت مواجه شدند و دولت وعده داد خیلی زود شوراهای روستا تشکیل خواهد شد.[۱۰۷] به گزارشی این گروه از بندر ترکمن سلاح‌های دوربین‌دارِ بسیاری وارد گنبد کردند[۱۰۸]
دیدار با امام‌خمینی
به گزارش مطبوعات، گروهی موسوم به اعضای هیئت حسن نیت ترکمن‌صحرا در قم با امام‌خمینی دیدار کردند و آن را سودمند خواندند.[۱۰۹] به‌تدریج بر آگاهی مردم ترکمن دربارهٔ ماهیت فداییان خلق افزوده شد و همبستگی میان مردم ترکمن و غیر ترکمن بیشتر گردید.[۱۱۰] در هجدهم بهمن ۵۸، جمع زیادی از اهالی و ترکمن‌ها مخالفت خود را با نمادهای کمونیستی ازجمله آویزان‌کردن آرم داس و چکش در میدان شهر اعلام کردند.[۱۱۱] فداییان خلق در سالگرد حادثه قیام فداییان خلق در نوزدهم بهمن ۱۳۴۹، علیه رژیم پهلوی، در سیاهکل، با تبلیغ «ترکمن‌صحرای خودمختار» زمینه درگیری دوباره‌ای با نهادهای انقلاب فراهم کردند.[۱۱۲] ورود اسلحه فراوان به شهر، سنگرهای استوار، شناسایی مناطق راهبردی گنبد، و ذخیره مواد غذایی فراوان به دست گروه‌ها نشان از درگیری می‌داد.[۱۱۳]
راهپیمایی بر علیه جمهوری اسلامی
فداییان خلق در نوزدهم بهمن ۱۳۵۸، ده هزار نفر را با دستاویز جشن انقلاب برای راهپیمایی به گنبد بردند و علیه جمهوری اسلامی شعار دادند.[۱۱۴] آنان افزون بر برافراشتن پرچم سرخ با آرم داس و چکش، مردم را علیه نهادهای انقلابی تحریک می‌کردند.[۱۱۵] هواداران این گروه با سلاح سرد به طرفداران جمهوری اسلامی حمله و نارنجکی نیز به سوی آنان پرتاب کردند که به کشته و مجروح‌شدن شماری انجامید.[۱۱۶] این واقعه سبب درگیری مردم انقلابی و هواداران فداییان خلق شد که ده‌ها تن کشته و مجروح بر جای گذاشت.[۱۱۷] نیروهای سپاه پاسداران انقلاب وارد عمل شدند و هواداران انقلاب نیز برای کمک به آنان آماده شدند.[۱۱۸] فداییان خلق دوازده تن از پاسداران را شهید و ده‌ها تن را زخمی کردند.[۱۱۹] در بیستم بهمن فرمانده و معاون عملیات سپاه، زنده‌یاب و احمد قنبری به شهادت رسیدند.[۱۲۰] با شدت‌گرفتن درگیری‌ها، سپاه از ارتش تقاضای کمک کرد.[۱۲۱] به دستور شورای انقلاب[۱۲۲] ارتش در ۲۲ بهمن وارد عمل شد و در ۲۳ بهمن، آخرین سنگرهای ضدانقلاب سقوط کرد و ستاد خلق ترکمن به تصرف نیروهای انقلاب درآمد و امنیت منطقه بر عهده ارتش قرار گرفت.[۱۲۳]
با ایجاد آرامش از نفوذ نیروهای چپ در منطقه کاسته شد[۱۲۴] و در پاکسازی گنبد و حومه از عناصر مسلح ضدانقلاب، ۳۶ تن از دو طرف کشته شدند[۱۲۵] و افرادی از مردم عادی نیز آسیب دیدند.[۱۲۶] سیدمحمد حسینی بهشتی که پس از درگذشت طالقانی رئیس شورای انقلاب شده بود، تأمین امنیت کشور را دلیل اعزام ارتش به گنبد خواند و با متهم‌کردن گروه کوچک فداییان خلق در ایجاد این غائله، آنان را بر تحمیل عقیده خود بر اکثریت مردم سرزنش کرد.[۱۲۷] فداییان خلق در سال‌های بعد پس از ناامیدی از تشکیل حکومت کمونیستی بر سر راهبرد مبارزه با نظام اسلامی دچار اختلاف شدند و به دو گروه اکثریت و اقلیت تقسیم شدند. اکثریت به حزب توده نزدیک شد و اقلیت بر مبارزه مسلحانه با نظام اسلامی پای فشرد که بی‌نتیجه بود.[۱۲۸]
واکنش امام‌خمینی
امام‌خمینی در ۲۴ فروردین ۱۳۵۸ در دیدار با مردم گنبد، از شرارت‌های گروه‌ها در حق مردم بی‌گناه ابراز تأسف کرد و غائله‌سازان گنبد را شرور، ضدانقلاب و مفسد و ضد ملت و ضد رفاه و دست‌نشانده بیگانگان و آمریکا خواند که با ایجاد ناامنی و به‌رگباربستن رأی‌دهندگان به جمهوری اسلامی، تلاش کردند مانع استقرار جمهوری اسلامی شوند. ایشان مخالفان را مخالف آزادی، مخالف اسلام و ضد مردم و طرفدار رژیم پهلوی خواند و ضمن تشکر از پایداری مردم گنبد، از آنان خواست برای امنیت ترکمن‌صحرا به نیروی نظامی کمک کنند و با همبستگی، شر اشرار را دفع کنند و امنیت را در گنبد برقرار سازند. ایشان مقابله با اشرار را واجب و کشته‌شدگان در این راه را به اجر و پاداش شهدا بشارت داد و سختی‌ها و رنج مردم گنبد را درد و سختی خود خواند و از آنان خواست با یکدیگر برادرانه زندگی کنند.[۱۲۹]
دیدار با دادخواهان
امام‌خمینی همچنین در همان روز در دیدار جداگانه با دادخواهان گنبد از جور و جنایت گروه‌های منحرف، ضمن همدردی با پدران و مادرانِ رنج‌کشیده، رنج آنان را بزرگ شمرد و با اشاره به ربوده‌شدن خلخال از پای زنی یهودی در هجوم سربازان معاویه به قلمرو امیرالمؤمنین(ع) و واکنش آن حضرت،[۱۳۰] مرگ را برای خود، بهتر از شنیدن آن سختی‌های ناگوار شمرد.[۱۳۱] ایشان با یادکردن از یاران شهید پیامبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین (ع) و سیدالشهدا(ع)، برای محشوربودن شهدای غائله گنبد با آنان، دعا کرد و مرگ در راه خدا را آسان و اسلام را عزیزتر از هرچیز دانست که باید در راه آن فداکاری کرد. ایشان با ابراز تأثر شدید از مصیبت‌های واقع‌شده در گنبد، چنان‌که ادامه صحبت را دشوار کرده‌است، تأکید کرد مطالب آنان را با دولت در میان خواهد گذاشت. ایشان همچنین از خداوند برای مردم طلب صبر و عاقبت‌بخیری و برای شهدای گنبد طلب رحمت کرد و از مردم خواست با همکاری سربازان و پاسداران انقلاب اسلامی، امنیت را درگنبد برقرار سازند.[۱۳۲]
دیدار با ترکمن‌ها و شیعیان گنبد
امام‌خمینی همچنین در ۲۳ خرداد ۱۳۵۸ نیز در جمع گروهی از ترکمن‌ها و شیعیان گنبد بر ضرورت وحدت و همبستگی میان مردم تأکید کرد و اختلافات موجود را کار دشمن برای درگیرکردن امت اسلامی با یکدیگر خواند و تأکید کرد جمهوری اسلامی در میان مردم، نارضایتی ایجاد نکرده و مشکلات موجود، به‌جای‌مانده از رژیم پهلوی است و وعده داد همچون صدر اسلام، در سایه آرامش و امنیت با مردم برادرانه رفتار خواهد شد.[۱۳۳] ایشان در تیر ۱۳۵۸ نیز در جمع گروهی از پاسداران گنبد، آنان را به مراقبت بر حفظ احکام و شعائر اسلامی دعوت و تأکید کرد پاسداری از نفس و اصلاح خود، مقدم بر پاسداری از کشور است[۱۳۴] و در سیزدهم شهریور ۱۳۵۸، در جمع روحانیان ترکمن از برادری اسلامی سخن گفت و افزود همه مردم ایران در زمان پهلوی تحت ستم بودند و وسعت خرابی‌ها، مانع از اصلاح سریع امور است؛ اما طرح‌های زیادی نیز آماده است که با همکاری مردم و دولت، به‌تدریج اجرا و فقر و نابرابری برچیده خواهد شد. ایشان با ذکر توطئه گروه‌ها در ایجاد اختلاف و ایجاد شائبه تبعیض و بدرفتاری نیروهای اعزامی دولت با کردها و دیگر مناطق سنی‌نشین، این شایعه‌ها را بی‌پایه دانست و تأکید کرد لشکر اسلام ثابت کرده‌است که چنین رفتاری با مردم منطقه ندارد و برعکس خرابی‌ها و بدرفتاری‌ها از سوی سران گروه‌های خراب‌کار است که در پی پر کردن جیب خود و اربابانشان هستند.[۱۳۵]
اعزام هیئت رسیدگی
از سوی دیگر، امام‌خمینی در هشتم آبان ۱۳۵۸، ابراهیم امینی و علی‌اکبر مسعودی خمینی از علمای قم را برای رسیدگی به مسائل و مشکلات گنبد کاووس و دلجویی از علما و طلاب شیعه و ترکمن به آن ناحیه فرستاد[۱۳۶] و از آنان خواست با همکاری و مشورت با افراد دارای صلاحیت در رفع مشکلات بکوشند و مردم را از توطئه‌های دشمنان اسلام، آگاه و آنان را در مورد وحدت کلمه هوشیار سازند.[۱۳۷]
دعوت به شرکت در همه‌پرسی
ایشان در دهم آذر ۱۳۵۸، در پیامی به مردم کردستان و ترکمن‌صحرا، تقاضای تأخیر در انتخابات قانون اساسی از سوی برخی از جناح‌ها را به مصلحت اسلام و کشور ندانست و با اطمینان‌دادن به مردم برای توجه به خواست‌های قومی و ملی آنان، از آنها خواست در همه‌پرسی قانون اساسی شرکت کنند و به آن رأی مثبت دهند که رضای خداوند در آن است.[۱۳۸] همچنین در پنجم مرداد ۱۳۵۹ در جمع علمای گنبد و کلاله و گالیکش، وحدت علمای اسلام که دیدار با عالمان سایر مناطق را ممکن کرده‌است، از برکت انقلاب اسلامی شمرد و دربارهٔ گروه‌های خراب‌کار که نه تنها در این منطقه، بلکه در سراسر ایران، با عنوان‌های مختلف، در پی خراب‌کردن چهره ایران هستند، آنان را گروه‌هایی غیراسلامی دانست که با نام اسلام و با هدف بدبین‌کردن مردم ایران و دنیا به نهضت اسلامی، فعالیت می‌کنند.[۱۳۹]
دعوت به وحدت
امام‌خمینی که به مردم ایران هشدار می‌داد دشمن از روزنه اختلافات قومی وارد می‌شود،[۱۴۰] در ۲۴ فروردین ۱۳۶۰، در جمع اهالی ترکمن‌صحرا و گرگان آنان را به برادری و حفظ آرامش فرا خواند و تأکید کرد وابستگان به آمریکا و خدمتگزاران به شوروی در کنفرانس طائف بر آن شدند میان شیعه و سنی اختلاف ایجاد کنند؛ حال آنکه تنها در سایه وحدت، می‌توان به اهداف بلند اسلامی رسید.[۱۴۱] ایشان با خطاب کردن حاضران به برادران خود و برادران اهل سنت، به آنان هشدار داد ریشه‌های فاسدی که در طول تاریخ، مردم را زیر فشار ظلم و چکمه‌های دژخیم خود، خرد کرده‌اند، اکنون نیز با نامهای مختلف، به اختلاف‌افکنی، مشغول‌اند.[۱۴۲] ایشان عوامل تفرقه‌افکن را نیز مخاطب قرار داد و آنان را نصیحت کرد تا با توجه به اسلام و قرآن کریم، دست از اختلاف بردارند که ایجاد اختلاف، گناهی نابخشودنی و موجب سلطه خارجی است و با سلطه خارجی همه‌چیز از میان خواهد رفت. ایشان همچنین با اشاره به شناخت هویت این افراد، به آنان هشدار داد در صورت ادامه توطئه، آنان به مردم معرفی خواهند شد.[۱۴۳] در شانزدهم اردیبهشت ۱۳۶۰، امام‌خمینی در جمع علمای حوزه‌های شیعه و ترکمن‌صحرا، تکلیف علما را سنگین‌تر از بقیه شمرد و وحدت امت را از علل پیروزی انقلاب و علما را به پاسداری از وحدت و الفت دعوت کرد.[۱۴۴] ایشان در سال‌های بعد با قدردانی از روز ارتش از نقش ممتاز ارتش جمهوری اسلامی در حمایت از تمامیت ارضی کشور و سرکوب تجزیه‌طلبان در گنبد و ترکمن‌صحرا تشکر کرد.[۱۴۵]
ادامه اقدامات مسئولان نظام
اقدام نیروهای مسلح جمهوری اسلامی در بهمن ۱۳۵۸ در پایان‌دادن به غائله گنبد با استقبال توده مردم و علمای ترکمن روبه‌رو شد.
مجازات عوامل غائله
دویست نفر از علمای ترکمن در نامهای حمایت خود را از امام‌خمینی و اقدامات جمهوری اسلامی اعلام کردند.[۱۴۶] سی تن از علمای ترکمن‌صحرا در دیدار با محمدصادق خلخالی حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب اسلامی، ضمن حمایت از جمهوری اسلامی، خواستار مجازات عوامل غائله ترکمن‌صحرا از فداییان خلق و ستاد خلق ترکمن و فئودال‌های مرتبط به واقعه شدند و از مسئولان خواستند سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی در مناطق بحران‌زده مستقر شود.[۱۴۷] چهار تن از سران بازداشت‌شده غائله از فداییان خلق به دستور خلخالی حاکم شرع اعدام شدند.[۱۴۸] پس از پایان ماجرا مسئولان کشور برای حل اساسی ماجرا و خشکاندن ریشه‌های ناامنی و درگیری به فعالیت پرداختند. ارتباط فرهنگی با علما و روحانیان ترکمن بیشتر شد.[۱۴۹]
تکلیف مجلس به رسیدگی
امام‌خمینی در پنجم مرداد ۱۳۵۹ مجلس شورای اسلامی را موظف کرد تا افزون بر رسیدگی به عملکرد گروه‌ها در گنبد و غیر گنبد به عملکرد ارگان‌های دولتی منطقه گنبد نیز رسیدگی کند تا مبادا به نام اسلام کارهایی برخلاف موازین اسلام و مطابق با کمونیسم و مارکسیسم انجام گیرد و اگر چیزی برخلاف شرع از کسی مصادره شده، به وی برگردانده شود و عاملان آن بازخواست شوند.[۱۵۰]
فعالیت نماینده امام‌خمینی
سیدکاظم نورمفیدی نماینده امام‌خمینی در گرگان که روابط صمیمانه‌ای با اهل سنت منطقه ترکمن‌صحرا از پیش از انقلاب داشت[۱۵۱] و از آغاز این غائله برای مهار آن کوشش می‌کرد،[۱۵۲] فعالیت خود را گسترش داد و با برخورد با نیروهای تفرقه‌افکن، فرهنگ وحدت و همدلی میان مردم منطقه را گسترش داد[۱۵۳] (ببینید: سیدکاظم نورمفیدی).
شهاب‌الدین اشراقی، داماد امام‌خمینی، در رأس هیئتی در فروردین ۱۳۵۸ همراه نورمفیدی، از روحانیان ترکمن در مزرعه وزارت دفاع، واقع میان گرگان و گنبد، دعوت کرد و به درخواست‌های آنان رسیدگی و برای آینده نیز برنامه‌ریزی کردند.[۱۵۴] ابراهیم امینی به نمایندگی از امام‌خمینی در سال ۱۳۶۲ برای بار دوم به منطقه رفت و با علمای منطقه گنبد و حومه دیدار و به اوضاع درسی و معیشتی آنان رسیدگی کرد. وی نیروهای وهابی را نیز از ریشه‌های اغتشاشات شمرد و به مسئولان پیشنهاد کرد برای بی‌نیازشدن طلاب علوم دینیِ منطقه از مدارس حجاز و پاکستان، چند دانشگاه علوم دینی برای آنان تأسیس شود.[۱۵۵]
رفع مشکلات ارضی و اقتصادی
دولت پس از ایجاد نظم و آرامش در گنبد و حومه، رفع مشکلات ارضی و اقتصادی و سازماندهی نیروها و تبلیغات مناسب را جزو برنامه‌های خود قرار داد و توانست توده مردم ترکمن را از گروه‌های ضدانقلاب جدا سازد.[۱۵۶] نهادهای انقلابی سعی کردند با رفع مشکلات و رسیدگی به نیازمندان، زمینه نارضایتی در گنبد را از میان بردارند.[۱۵۷] شورای انقلاب حل مسئله زمین و زمین‌دارکردن کشاورزان بی‌بضاعت را در دستور کار قرار داد[۱۵۸] و برای این برنامه، هیئتی سه‌نفره شامل حسینعلی منتظری، علی‌اکبر مشکینی و حسینی بهشتی، طرحی را در ۲۵/۶/۱۳۵۸ به شورای انقلاب ارائه کردند و شورا در ۱۱/۱۲/۱۳۵۸ آن را تصویب[۱۵۹] و برای رسیدگی به مشکلات ارضی مردم، هیئت‌های هفت‌نفره را در سراسر کشور تأسیس کرد[۱۶۰] (ببینید: هیئت‌های هفت‌نفره).
گزارش‌های سال‌های ۱۳۵۹ نشان می‌دهد که ۸۸۸۷ هکتار زمین در دشت گرگان از طریق هیئت واگذاری زمین به روستاییان اعم از ترکمن و غیره واگذار شده‌است.[۱۶۱] جهاد سازندگی طرح‌هایی مانند راهسازی، سدسازی، تأمین آب نوشیدنی و کشاورزی در روستاها و شهرهای گنبد و مراوه تپه و مینودشت و کلاله انجام داد.[۱۶۲] حسن تعامل مسئولان نظامی و سیاسی با مردم، حمایت مردم از نظام اسلامی را در پی داشت. ترکمن‌های گنبد و حومه در جریان جنگ تحمیلی همانند دیگر اقوام ایرانی نقش مهمی در دفاع از کشور ایفا کردند و جوانان بسیاری از ترکمن‌ها در راه جمهوری اسلامی به شهادت رسیدند که نشان‌دهنده علاقه ترکمن‌ها به حراست و نگهداری از مرزهای ایران است.[۱۶۳]
پانویس
- ↑ آذینفر، دائرةالمعارف مصور، ۳۴۳؛ شوقی، دشت گرگان، ۲
- ↑ شوقی، دشت گرگان، ۲
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۲۴۱۵
- ↑ فروتن، گنبد کاووس، ۲/۱۵۹ و ۱۶۴–۱۶۵
- ↑ بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، ۲/۲۴۸
- ↑ فرید، جغرافیا و شهرشناسی، ۹۴
- ↑ فروتن، گنبد کاووس، ۲/۱۵۹ و ۱۶۶
- ↑ فروتن، گنبد کاووس، ۱/۴۲۹
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۲؛ فروتن، گنبد کاووس، ۱/۱۶۶
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۳؛ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰؛ حسینی بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۳؛ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، ۱۷
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۴۶
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰–۱۱
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۳۱۶
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۲
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰؛ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۳۰
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۱۲۵
- ↑ مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۲
- ↑ عمادی، خاطرات، ۱۳۵؛ قزوینی، کارنامه فداییان خلق، ۵
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۶۸–۱۶۹
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۴۹؛ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، ۱۷
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ عمادی، خاطرات، ۱۳۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ قزوینی، کارنامه فداییان خلق، ۵
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ عمادی، خاطرات، ۳۰۸–۳۱۲؛ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۰
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۶
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۳۰؛ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۸
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ عمادی، خاطرات، ۳۰۵
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ بشارتی، علل وقوع جنگ تحمیلی، ۷۲؛ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۴۸–۴۴۹
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۳۲
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۲/۸۴
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۵۵–۵۶
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۲
- ↑ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۳
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۶۴
- ↑ کیهان، روزنامه، ۹/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۷
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۶۴؛ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ نخعی و یکتا، نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۴۸–۵۴۹؛ کیهان، روزنامه، ۱۶/۱/۱۳۵۸، ۷
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹؛ نخعی و یکتا، نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۴
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۳/۱۳۵۸، ۳
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۲۶
- ↑ بشارتی، علل وقوع جنگ تحمیلی، ۷۲
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۳۳
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۷۰–۷۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۷
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۷۰؛ نخعی و یکتا، نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۰
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۶/۱/۱۳۵۸، ۲
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۱۲۵
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۵/۱/۱۳۵۸، ۲؛ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۲/۱/۱۳۵۸، ۱
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۲/۸۴؛ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۶۷–۱۶۸
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹؛ کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ نخعی و یکتا، نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۵
- ↑ کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸، ۷
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۳۴
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۲۹
- ↑ خامنه‌ای، روزنامه جمهوری اسلامی، ۷
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۳۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۹/۱/۱۳۵۸، ۶
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۶۲۵
- ↑ مرکز اسناد، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۰
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۲۴
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۸/۱/۱۳۵۸، ۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۸/۱/۱۳۵۸، ۸
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۸/۱/۱۳۵۸، ۳
- ↑ نخعی و یکتا، نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۲
- ↑ کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۵۸
- ↑ کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۲
- ↑ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، ۱۷
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۴
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۴
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۸۹–۳۹۰ و ۹۶۰
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۴۲۳
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۵/۱۱/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۵۴۷
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷؛ مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۰
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ رضایی، روزنامه کیهان، ۱۰
- ↑ رضایی، روزنامه کیهان، ۱۰
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱۱/۱۳۵۸، ۴
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱۱/۱۳۵۸، ۴
- ↑ رضایی، روزنامه کیهان، ۱۰
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۵۰–۴۵۵
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۸، ۴
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۵۰–۴۵۵
- ↑ رضایی، روزنامه کیهان، ۱۰
- ↑ حسینی بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲
- ↑ مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۰
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۲/۱۲/۱۳۵۸، ۱۱
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۵۰–۴۵۵
- ↑ حسینی بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲
- ↑ مظفری، جریان‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ۱۳۲–۱۳۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۸–۹
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، خ۲۷، ۴۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰–۱۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۳۲–۱۳۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۴۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۱۶–۴۲۰
- ↑ امینی، خاطرات، ۲۷۲–۲۷۵
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۹۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۶۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۶۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۸۷–۲۸۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۸۸–۲۸۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۸۹–۲۹۰
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۴۷–۲۴۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۵۶
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱/۱۲/۱۳۵۸، ۱۴
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۳؛ رفیق‌دوست، برای تاریخ می‌گویم، ۱۴۲
- ↑ جهاد، مجله، ۱۵–۱۶
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۶۴–۶۶
- ↑ نورمفیدی، پایگاه اطلاع‌رسانی امام‌جمعه گرگان
- ↑ بذرافشان، سیمای گرگان، ۸۹
- ↑ نورمفیدی، پایگاه اطلاع‌رسانی امام‌جمعه گرگان
- ↑ حنیف، زندگینامه آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، ۱/۲۳۹–۲۴۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۷۶–۲۷۷
- ↑ احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹
- ↑ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، ۱۷
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۱/۱۲/۱۳۵۸، ۲
- ↑ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، ۱۷
- ↑ ستاد مرکزی، عملکرد هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین، ۱۱–۷۸
- ↑ کنعانی، ایرانیان ترکمن، ۲۲۶
- ↑ جهاد، مجله، ۱۴–۱۵
- ↑ یاقوتی، شقایق‌های صحرا در گلستان انقلاب، ۱/۱۵۹
منابع
- آذینفر، م، دائرةالمعارف مصور، تهران، افق-شرق، ۱۳۴۸ش.
- احمدی فراهانی، علی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، مروری بر زمینه‌ها و پیامدهای سه غائله چپ در تاریخ انقلاب اسلامی، روزنامه جوان، ۵/۱۲/۱۳۹۲ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۳/۱۳۵۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امینی، ابراهیم، خاطرات آیت‌الله ابراهیم حاج‌امینی نجف‌آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱/۱۲/۱۳۵۸ و ۸/۱۲/۱۳۵۸ش.
- بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران (جغرافیای انسانی)، تهران، اقبال، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- بذرافشان، مرتضی، سیمای گرگان، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- بشارتی، علی‌محمد، علل وقوع جنگ تحمیلی و عدم پذیرش آتش‌بس، مجله حضور، شماره ۴۲، ۱۳۸۱ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱۱/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۸ش.
- جهاد، مجله، بازدید برادر زنگنه از منطقه گنبد و ترکمن‌صحرا، شماره ۷۴، ۱۳۶۴ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۷/۱۱/۱۳۵۸ش.
- حنیف، محمد، زندگینامه آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۶/۴/۱۳۵۸ش.
- خلیلی، اکبر، گام‌به‌گام با انقلاب، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- رضایی، محسن، روزنامه کیهان، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸ش.
- رفیق‌دوست، محسن، برای تاریخ می‌گویم، خاطرات محسن رفیق‌دوست، به کوشش سعید علامیان، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.
- ستاد مرکزی و هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین، عملکرد هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- شوقی، عباس، دشت گرگان، خاور ملک الکتاب و پسران، ۱۳۴۴ش.
- عمادی، حسین، خاطرات حجت‌الاسلام شیخ‌حسین عمادی، تدوین ایرج تبریزی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- فاطمی، امیرعلی، عبور از بحران، روزنامه رسالت، ۲۲/۴/۱۳۸۸ش.
- فروتن، اشکان، گنبد کاووس، اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی استان گلستان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- فرید، یدالله، جغرافیا و شهرشناسی، مرکز بهداشت بندرترکمن، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- قزوینی، سیدرضا، کارنامه فداییان خلق در گنبد، ضمیمه روزنامه جام جم، ۱/۴/۱۳۹۰ش.
- کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۳۵۸ش.
- کریمی، عرفان، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، روزنامه رسالت، ۲۳/۱۱/۱۳۹۰ش.
- کنعانی، محمدامین، ایرانیان ترکمن، نگاهی به گذشته و حال، مجله مطالعات ملی، شماره ۴، ۱۳۷۹ش.
- کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۹/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۲/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۵/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۶/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۸/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۲۹/۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۵/۱۱/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۱/۱۲/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۲/۱۲/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۴/۱۲/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۴/۲/۱۳۹۰ش.
- مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.
- مظفری، آیت، جریان‌شناسی سیاسی ایران معاصر، قم، زمزم هدایت، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- مهرشاد، احمد، انقلابی همزاد بحران، مجله امتداد، شماره ۵۵، ۱۳۸۹ش.
- نخعی، هادی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- نورمفیدی، سیدکاظم، پایگاه اطلاع‌رسانی امام‌جمعه گرگان، ۴/۳/۱۳۹۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- یاقوتی، حسین، شقایق‌های صحرا در گلستان انقلاب، زندگی و خاطره شهدای ترکمن، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، بحران در خوزستان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون
- سیدعباس رضوی، غائله ترکمن‌صحرا، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۵–۳۲۴.