امام جعفر صادق(ع)

جعفر بن محمد یا امام‌صادق(ع) یا جعفربن‌محمد، زندگی، جایگاه و نقش امام ششم(ع).

امام جعفر صادق(ع)

نقش	امام ششم(ع)
نام	امام جعفر صادق(ع)
کنیه	ابوعبدالله
زادروز	۱۷ ربیع الاول ۸۰ یا ۸۳ هجری
زادگاه	مدینه
مدت امامت	۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق)
مدفن	قبرستان بقیع
محل زندگی	مدینه
لقب(ها)	صادق
پدر	امام محمد بن علی(ع)
مادر	ام‌فروه
فرزند(ان)	امام موسی کاظم(ع)
طول عمر	۶۵ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)

مقدمه

امام ابوعبدالله، جعفر‌بن‌محمد ملقب به صادق و صادق آل محمد(ع)، در سال ۸۰، یا ۸۳ هجری در مدینه به دنیا آمد. پدر ایشان امام‌محمدباقر(ع) است (ببینید: امام محمد ‌باقر(ع)) و مادر ایشان ام‌فروه دختر قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر از زنان با تقوا و مؤمن و نیکوکار بود. و بدین سبب حضرت را ابن‌المکرمه می‌خواندند. ایشان جد خود امام‌سجاد(ع) را درک و ۳۵ سال در کنار پدر خود زندگی کرد. امام‌صادق(ع) بیشتر زندگی خود را در مدینه گذراند و چندین سفر نیز به عراق داشت. دوره امامتایشان ۳۴ سال بود. که هفده سال آن در خلافت بنی‌امیه و بقیه در دوره خلافت بنی‌عباس سپری شد.

جایگاه و ویژگی‌ها

امام‌صادق(ع) از سوی خداوند و به نص پیامبر اکرم(ص) و نیز وصیت امام‌باقر(ع)، به امامت معرفی گردید. ایشان همانند دیگر امامان معصوم(ع) دارای مقامات و فضایل بسیار بود؛ ازجمله ایشان در شمار اهل بیت(ع) و دارای مقام عصمت بود و آیه تطهیر نیز شامل ایشان می‌شود. (ببینید: اهل بیت(ع))

از ایشان با عنوان ذریه، وصی و وارث پیامبر(ص) و در شمار عترت پیامبر(ص) یادشده است.

آن حضرت همانند دیگر ائمه(ع) دارای ولایت تکوینی و تشریعی بود؛ (ببینید: امامت) و از نظر علمی در جامعه اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار بود؛ چنان‌که بزرگان دیگر مذاهب اسلامی، ایشان را در علم و فضل و پارسایی افضل و بی‌همتا می‌شمردند.

جایگاه علمی

آوازه علم امام‌صادق(ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند. مالک‌بن‌انس از رهبران مذاهب اسلامی و شاگرد امام‌صادق(ع) آن حضرت را معتبرترین و موثق‌ترینِ مردم خواند وی گفته است افضل از جعفربن‌محمد در علم و عبادت و پارسایی، نه چشمی به خود دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده است. ابوحنیفه نیز امام‌صادق(ع) را آگاه‌ترینِ مردم شمرده و با اشاره به دو سال شاگردی خود نزد ایشان اعتراف کرده است اگر آن دو سال نبود، هلاک می‌شد.
منصور خلیفه عباسی نیز با وجود دشمنی با امام‌صادق(ع)، ایشان را وارث پیامبر(ص) می‌خواند و در برابر مردم به ایشان احترام بسیار می‌گذاشت. امام‌صادق(ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار مذهب شیعه شناخته شد و به تعبیر ابان‌بن‌تغلب راویان و فقهای مشهور شیعه، در وقت اختلاف در سخنان پیامبر(ص)، سخنان علی(ع) را معیار و در وقت اختلاف در سخنان علی(ع)، سخنان جعفر‌بن‌محمد(ع) را معیار شمردند. از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند. (ببینید: شیعه)

دیدگاه امام‌خمینی

امام‌خمینی خود را از وصف و شناساندن جایگاه امام‌صادق(ع) عاجز دیده و تأکید کرده است باید امام‌ معصوم(ع) را پس از معرفی پیامبر(ص)، از گفته‌ها و سیرت خود آن امام شناخت. ایشان آگاهی‌های امام‌صادق(ع) درباره کتاب و سنت پیامبر(ص) را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده است. همچنین از ایشان به عنوان ذریه پیامبر(ص) و مبیّن احکام اسلام و اهداف رسول خدا(ص) حجت خداوند بر مردم و امام‌ هدایت‌شده بیان‌کننده احکام اسلام و تجلی مقاصد پیامبر(ص) ولی‌الله الاعظم، ولی‌الله الاکرم، مظهر تام حق‌تعالی و آگاه به علم تأویل و تنزیل قرآن یاد کرده و ایشان را دارای ولایت مطلق بر مردم شمرده و تأکید کرده است چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) در دوران حکومت ظاهرى خود حاکم و والى و قاضى تعیین می‌‏کرد و عموم مسلمانان موظف به اطاعت از ایشان بودند، امام‌صادق(ع) نیز (ولىّ امر) مطلق بود و بر همه علما، فقها و مردم جهان ولایت داشت و توانایی داشت که براى زمان حیات و نیز برای دوره پس از خود نیز حاکم و قاضى تعیین کند.
ایشان در تعبیری دیگر جایگاه امام‌صادق(ع) را در نزد خداوند عالی و بلند و ولادت و شهادت ایشان را موجب تحکیم و پیشرفت اسلام شمرده است. و در اشعار خود فیض و جوشندگی دانش امام ‌زمان(ع) را مانند جدش امام‌صادق(ع) دانسته است.
امام‌صادق(ع) در همه صفات اخلاقی و علمی سرآمد مردم روزگار خود بود. ایشان در علم و تقوا، اخلاص، عقل و خرد، راستی و درستی، خدمت به مردم، بخشش به نیازمندان، رفع نیاز‌های مردم و پیروی از اوامر و نواهی الهی نمونه بود. ایشان اهل عبادت و تلاوت قرآن و انسانی کامل بود، به گونه‌ای که همه ارزش‌ها وکمالات الهی و انسانی در آن حضرت گرد آمده بود. امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که امام‌صادق(ع) خدا را در همه جا حاضر و ناظر می‌دید. و در مناجات مانند انسانی است که غرق در معصیت بوده و نشانگر مناجات کسی است که خود را چیزی نشمرده و همه چیز را از آنِ خدا دانسته است و خود را در برابر خدا هیچ می‌بیند. ایشان که به نقل از استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی، این‌گونه عبادت را از خواص ائمه(ع) شمرده، این نوع عبادت را از مقامات معمولی آن حضرت دانسته است.
امام‌خمینی تحصیل دستاوردهای معنوی ـ عبادی امام‌صادق(ع) را برای دیگران ممکن ندانسته و افزوده است آن حضرت آیات قرآن را در نماز می‌خواند و از حال می‌رفت؛ زیرا در تکرار آیه‌های قرآن به مرحله‌ای می‌رسید که گویا خدا را مشاهده و آیات قرآن را مستقیم شنیده است. عظمت خداوند سبب از حال رفتن او بود. ایشان به نقل از شهاب‌الدین سهروردی یادآور شده است زبان امام‌صادق(ع) در آن هنگام مانند درخت موسی(ع) بود که خداوند از طریق آن ندای (إِنّی أَنَا اللَّهُ) سر داد.
امام‌صادق(ع) برای پیامبر اسلام(ع) بسیار احترام قائل بود؛ چنان‌که رنگ حضرت از هیبت و عظمت نام پیامبر(ص) تغییر می‌کرد. ایشان ‌برای راستگویی و امانتداری اهمیت بسیاری قائل بود. کار و کوشش را نوعی جهاد در راه خدا می‌شمرد؛ و در معیشت مقتصد و میانه‌رو بود. بدون توجه به ملیت و اصل و نسب به مردم احترام می‌گذاشت. و بینوایان از خوان نعمت ایشان برخوردار بودند و بدون منت و بدون توجه به عقیده و مذهب و در پنهانی میان فقرای مدینه غذا تقسیم می‌کرد.
حضرت به اصلاح رابطه‌ها و ایجاد آشتی میان مؤمنان اهمیت می‌داد و اموالی به این کار اختصاص داده بود. نیز به صله رحم اهتمام داشت و به خویشاوندان کمک می‌کرد. امام‌خمینی صداقت و امانتداری امام‌صادق(ع) را در حدی می‌دانست که اگر کشنده علی(ع) بر شمشیری که حضرت را با آن به قتل رسانده، امین قرار می‌داد و از ایشان خیرخواهی می‌طلبید، امانت را به وی بر می‌گرداند و از خیرخواهی به او دریغ نمی‌کرد.

دوران امامت

امام‌صادق(ع) پس از شهادت پدر در سال ۱۱۴ق عهده‌دار امامت شد. امامت ایشان در دوره ضعف و انحطاط بنی‌امیه بود. با اوج‌گرفتن درگیری میان بنی‌امیه و بنی‌عباس دعوت شیعی نیز در دنیای اسلام اوج گرفت. پیروان اهل بیت(ع) در مجالس ایشان حاضر می‌شدند. رهبران و پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز ازجمله ابوحنیفه ابن‌جریح، ابن‌عیینه، سفیان ثوری، ابوایوب سجستانی و مالک‌بن‌انس نیز از شاگردان حضرت به ‌شمار می‌رفتند. راویانِ حضرت را حدود چهار هزار تن دانسته‌اند. و به تعبیرِ حسن‌بن‌علی وشاء، در مسجد کوفه نهصد تن از استادان، احادیث جعفربن‌محمد را برای مردم نقل می‌کردند. شیخ طوسی نام ۳۲۲۴ تن از آنان ازجمله دوازده تن از زنان راوی از آن حضرت را ثبت کرده است؛ و عطاردی شمار ۲۱۴۴ تن از راویان امام‌صادق(ع) و منابع حدیثی آنان را در موسوعه خود آورده است.

تربیت شاگردان در علوم گوناگون

در میان شاگردان امام‌صادق(ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه ادبیات و لغت تاریخ، سیره و رجال، کلام و فقه وجود داشت و مناظرات آنان با برجستگان دیگر مذاهب، شاهد آن است. بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق(ع) بودند. و حضرت ‌با استفاده از فضای مناسب برای طرح مسائل عقلانی، مسائل فلسفی را مطرح کرد. احیای بخش‌های دیگر علوم اسلامی و تشویق افراد به کندوکاو در آن، در مدرسه امام‌صادق(ع) پررنگ بوده است ازجمله دانش بهداشت و طب، نجوم و زیست‌شناسی

مبارزه با مذاهب و فرقه‌های الحادی

از سوی دیگر، عصر امام‌صادق(ع) عصر ظهور فرقه‌ها و مذاهب الحادی بود. شبهه‌افکنی علیه اسلام و قرآن رواج یافت مبارزه با انحرافات و شبهه‌افکنی‌ها درباره دیانت و اسلام از عمده فعالیت‌های امام‌صادق(ع) بود. زندیقان و ملحدان در دوره آن حضرت(ع) فعال بودند ایشان با مناظره با رهبران ملحدان و زندیقان، امثال ابن‌ابی‌العوجاء، ابن‌طالوت ابوشاکر دیصانی و ابن‌مقفع مانع از تأثیر افکار این گروه بر جامعه اسلامی شد.
موضوع امامت و ولایت اهل بیت(ع)، از مباحث مهم و پردامنه درکارنامه امام‌صادق(ع) است. ایشان صدها حدیث در تفسیر آیات قرآن مستند به پیامبر(ص) و امامان پیش از خود درباره ضرورت حجت و امام معصوم، اطاعت از امام معصوم، صفات امام، علم امام ویژگی‌های امام ‌زمان فضایل اهل بیت به‌ویژه فضایل امام‌علی(ع) و فاطمه زهرا(س) را برای مردم بیان کرد.
در عصر امام‌صادق(ع) فرقه‌های منشعب از شیعه همچون زیدیه و کیسانیه عرصه ظهور یافتند و به طور گسترده به تبلیغ راه خود مشغول بودند. (ببینید: شیعه) امام‌صادق(ع) توانست عده‌ای از آنان همچون زیدیه و کیسانیه را به راه درست هدایت کند. مبارزه با غالیان و افراطیان منتسب به مذهب شیعه، از دیگر فعالیت‌های حضرت بود که ایشان(ع) با افشای انحراف‌های این گروه، زمینه طرد آنان را از میان شیعیان فراهم ساخت. امام‌خمینی یادآور شده است امام‌صادق(ع) با استفاده از فرصت دوره خود به تبیین و ترویج اسلام و مکتب اهل بیت(ع) پرداخت و آن را به جامعه شناساند.
حضرت در پرتو دانش خود بیشترِ نیازهای مادی و معنوى و فلسفى و عرفانى بشریت را تا روز قیامت تأمین کرد ایشان یادآور شده است امام‌صادق(ع) عزاداری برای امام‌حسین(ع) را در میان پیروان اهل بیت(ع) رواج داد

شاگردان امام صادق(ع) از منظر امام‌خمینی

امام‌خمینی به برخی از اصحاب و شاگردان امام‌صادق(ع) نیز ازجمله ابان‌بن‌تغلب، زراره، محمد‌بن‌مسلم، ابوبصیر، اسماعیل‌بن‌ابی‌زیاد سکونی، هشام‌بن‌حکم هشام‌بن‌سالم، سماعة‌بن‌مهران، جمیل‌بن‌دراج، محمدبن‌حمران، عبدالله‌بن‌بکیر، ابان‌بن‌عثمان و برید‌بن‌معاویه اشاره و استناد کرده است و نیز یادآور شده است برخی از راویان حدیث ازجمله مسعدة‌بن‌صدقه از اهل سنت بودند و به جهت وثاقت، روایات آنان نیز پذیرفته می‌شود.

تبیین و گسترش فقه

تبیین و توسعه فقه اسلام از اولویت‌های علمی امام‌صادق(ع) بود و بخش عمده مسائل فقهی را ایشان بیان کرده است؛ چنان‌که دانش همه فقهای مذاهب اسلامی مدیون ایشان است. و ابوحنیفه گفته است اگر جعفربن‌محمد(ع) نبود مردم به مناسک حج آگاه نمی‌شدند. امام‌خمینی نیز فقه اسلام را متبلور در فقه جعفری می‌داند؛ و تأکید می‌کند آیین و شرایع اسلام و مکتب اهل بیت(ع) به دست امام‌صادق(ع) گسترش پیدا کرد و همه مسائل مورد نیاز بشر از گذشته و مسائل جدید و مسائلی که بعداً مورد نیاز بشر خواهد بود، بدون نیاز به تفسیر و تأویل به وسیله حضرت بیان شده است.

ایشان همچنین خاطرنشان کرده است امام‌صادق(ع) روش فهم پاره‌ای از آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص) را به اصحاب آموزش می‌داد؛ و نیز روش اجتهاد و شیوه استنباط در احکام دین را به یاران می‌آموخت؛ چنان‌که حکم مسح بر جبیره و مرهم زخم در وضو را به عبدالاعلی آموزش داد. از نگاه ایشان نقش پررنگ امام‌ششم(ع) در بیان احکام دینی چنان بود که فقه اهل بیت(ع) به فقه جعفری شهرت پیدا کرد. امام‌خمینی به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این فقه افتخار کرده و از عملکرد حوزه و روحانیت در نگهداشت فقه جعفری با مجاهدت‌های خود قدردانی کرده است. ایشان در کتاب‌های فقهی خود در ابواب گوناگون فقه به احادیث زیادی از امام‌صادق(ع) درباره احکام به‌ویژه مسائل مورد ابتلا استناد؛ و به فلسفه برخی از مسائل شرعی از زبان امام‌صادق(ع) اشاره کرده است.

موضع‌گیری‌های سیاسی

زندگی امام‌صادق(ع) با ده تن از حاکمان بنی‌امیه و بنی‌عباس، عبدالملک‌بن‌مروان (۶۵ـ۸۶ق)، ولید‌بن‌عبدالملک (۸۶ـ۹۶ق)، سلیمان‌بن‌عبدالملک (۹۶ـ۹۹ق)، عمر‌بن‌عبدالعزیز (۹۹ـ۱۰۱ق)، یزید‌بن‌عبدالملک پیش از دوره امامت و با هشام‌بن‌عبدالملک (۱۰۶ـ۱۲۵ق)، ولید‌بن‌یزید بن‌عبدالملک (۱۲۵ـ۱۲۶ق)، یزید‌بن‌ولید بن‌عبدالملک (۱۲۶ق)، ابراهیم‌بن‌ولید بن‌عبدالملک (دو ماه و ده روز)، مروان‌بن‌محمد (۱۲۶ـ۱۳۲ق) همه از بنی‌امیه و نیز ابوالعباس سفاح، عبدالله‌بن‌محمد (۱۳۲ـ۱۳۷ق) و ابوجعفر منصور دوانیقى (۱۳۷ـ۱۴۸ق) از بنی‌عباس، در دوران امامت هم‌زمان بود. آن حضرت حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس را مشروع نمی‌دانست.

بنی‌عباس که در آغاز با نیروی شیعیان و با شعار دعوت مردم برای یاری خاندان پیامبر(ص) به قدرت رسیدند، پس از پیروزی، شیعیان را کنار زدند. امام‌صادق(ع) منصور دوانیقی خلیفه مقتدر عباسی را جبار و مستبد می‌دانست ولی در مجموع سیاست امام‌صادق(ع) با حاکمان ستمگر و خونریز بنی‌امیه و بنی‌عباس، بر اساس تقیه استوار بود. شرایط برای مبارزه آشکار با حاکمان ستمگر در زمان ایشان فراهم نبود و اگر شرایط اجازه می‌داد، ایشان نیرو تهیه می‌کرد و حکومت را نیز در دست می‌گرفت. چنان‌که امام‌صادق(ع) همراهی آشکار با نهضت‌های ضد استبدادی علویان علیه بنی‌امیه و نیز همراهی آشکار با نهضت سادات حسنی در زمان بنی‌عباس را به مصلحت نمی‌دید. ولی از هدایت و همدردی و کمک به آنان نیز خودداری نمی‌کرد.

ایشان به خانواده‌های کسانی که همراه زید‌بن‌علی در مبارزه با امویان کشته شده بودند، کمک می‌کرد و با سادات بنی‌حسن که علیه بنی‌عباس قیام کردند، ابراز همدردی کرد.

منصور دوانیقی که امام‌صادق(ع) را رقیب خود برای خلافت می‌شمرد. جایگاه ایشان در میان مردم و رجوع مردم به ایشان و عمل حضرت در گرفتن خمس را نمی‌توانست تحمل کند؛ از این‌رو ایشان را بسیار آزار می‌داد؛ ازجمله یک بار خانه حضرت را آتش زدند؛ و بارها نیز منصور ایشان ‌را احضار کرد و حضرت تا آستانه کشته‌شدن پیش رفت. در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق(ع) خلافت را حق اهل بیت پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار را مشروع نمی‌شمرد. به نظر ایشان آن حضرت با استفاده از اختیارات ولایی برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد. ایشان به‌صراحت یادآور شده است تعبیر (حَکَم) به کار رفته در روایات برای فقها عام است و قضاوت و همه امور حکومتی را دربر می‌گیرد و امام‌صادق(ع) با نصب قاضی و حاکم شرعی و ارجاع مردم به آنان در حقیقت با حاکمان غاصب و ستمگر زمان خود مبارزه کرد و مردم را به مخالفت با آنان فرا خواند. امام‌خمینی با استناد به منابع روایی یادآور شده است امام‌صادق(ع) به ابوخدیجه از اصحاب مورد اعتماد خود سفارش کرد تا به پیروان اهل بیت(ع) یادآور شود برای حل اختلافات میان خود به حاکمان ستمکار و فاسق مراجعه نکنند و به جای آن افراد آشنای با حلال وحرام از میان شیعیان را به عنوان حَکَم و قاضی برگزینند و برای حل منازعات خود به آنان مراجعه کنند. به نظر ایشان مراد از ستمکاران و فاسقان در روایت ابی‌خدیجه فرمانروایان وقت بوده و همه کارگزاران حکومت‌های ستمگر و قاضیان و قانون‌گذاران و مجریان را دربر می‌گیرد.

ایشان افزوده است تعیین قاضی و حاکم از سوی حضرت آن هم در شرایط تقیه و به‌دوربودن از منصب قدرت و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا مردان بزرگ و آینده‌نگر هیچ‌گاه در مبارزه با دشمن مأیوس نمی‌شوند و به وضع فعلی خود از زندان و اسارت رضایت نمی‌دهند و برای پیشبرد هدف و به‌کرسی‌نشاندن مقاصد خود هرچند به کمک آیندگان، برنامه دارند. امام‌صادق(ع) نیز در اندیشه آینده جامعه اسلامی، بلکه در اندیشه اصلاح همه بشریت و اجرای قانون عدالت برای همه انسان‌ها بود. ایشان خود را موظف می‌دید که هزار و چند صد سال پیش طرح و برنامه تهیه کند و برای مردم قاضی و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام ملت اسلام برای اجرای اسلام و عدالت متحیر نمانند و شیوه تشکیل حکومت اسلامى و رئیس اسلام بر مردم روشن باشد. با این حال، امام‌صادق(ع) در مواردی که مصلحت بود همکاری با حاکمان جور را جایز می‌شمرد. (ببینید: ولایت فقیه(۱)، حکومت اسلامی، و ولایت جائر)

لزوم دفاع از مکتب جعفری

امام‌خمینی دفاع از مکتب جعفری(ع) را از اولویت‌های حوزه علمیه می‌داند. هنگامی که سیداحمد کسروی، یکی از نویسندگان، در دهه بیست، با بهره جستن از فضای ناآرام و اشغال ایران به دست قوای متفقین با ادعای روشنفکری به مقدسات مذهبی ازجمله به امام‌صادق(ع) توهین می‌کرد و مردم را به اسلام و روحانیت بدبین می‌ساخت. امام‌خمینی در ۱۵/۲/۱۳۲۳ در نامه‌ای به علمای حوزه توصیه کرد از مقدسات دینی بیشتر دفاع کنند و از سکوت برخی از روحانیون در برابر توهین افراد به مقام شامخ امام‌صادق(ع) و امام ‌زمان(ع) شِکوه کرد. ایشان خود در ضمن کتاب کشف اسرار که در رد شبهه‌های علی‌اکبر حکمی‌زاده نوشت، به شبهه‌های کسروی نیز پاسخ داد (ببینید: کشف اسرار) امام‌خمینی در برابر تلاش استعمارگران و عوامل آنان ازجمله رژیم پهلوی برای تحریف و دگرگون‌کردن آیین و احکام اسلام، اسلام و مذهب جعفری را سدی در برابر توطئه‌های آنان شمرد. ایشان با تأکید بر اینکه نباید مذهب جعفری در ایران از رسمیت بیفتد رژیم پهلوی را متهم کرد به نام امام‌صادق(ع) در صدد است تا مکتب آن حضرت را از میان ببرد و قرآن را مهجور کند. ایشان شهر قم را مرکز مذهب امام‌صادق(ع) و طلاب حوزه را فرزندان جسمی و معنوی آن حضرت خواند و مأموران رژیم پهلوی را به دلیل هجوم به طلاب فیضیه در سالروز شهادت امام‌صادق(ع) سخت نکوهش کرد. چنان‌که در سخنرانی تیر ۱۳۵۰ در نجف با یادکرد از جسارت مأموران رژیم به امام‌صادق(ع) با حمله به مدرسه فیضیه جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی را بی‌معنا خواند (ببینید: مدرسه فیضیه) امام‌خمینی ایران را کشور امام‌صادق(ع) می‌خواند و در مقابله با توطئه‌ها و مفاسد رژیم پهلوی به مردم سفارش می‌کرد با حفظ شعائر و دفاع از حریم قرآن و اسلام مانع از توطئه‌های مخالفان مملکت امام‌صادق(ع) شوند.

ایشان در سالروز ولادت پیامبر اکرم(ص) و امام‌صادق(ع) با اشاره به ماجرای مک فارلین و ذلت رئیس‌جمهور امریکا در برابر ملت ایران (ببینید: مک فارلین) تأکید کرد ایران کشور امام‌صادق(ع) است و همه برکت‌های حاصل برای پیروان اهل بیت(ع) که چشم دنیا را خیره کرده است و همچنین عزت مردم ایران در جهان، از برکت رسول اکرم(ع) و امام‌صادق(ع) است. ایشان در وصیت‌نامه خود نیز مردم ایران را متعهد به پیروی از آیین فقه جعفری دانسته است. برابر اصل ۱۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است و این اصل غیر قابل تغییر است؛ اما مذاهب دیگر اسلامی، اعم از حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی دارای احترام کامل هستند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند و در تعلیم و تربیت دینی و احول شخصیه (ازدواج، طلاق، ارث و وصیت) و دعاوی مربوط به آن در دادگاه‌ها رسمیت دارند و در هر منطقه‌ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت داشته باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات شوراها با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب، بر طبق آن مذهب خواهد بود.

توصیه به شیعیان

امام‌خمینی با اشاره به وصایای امام‌صادق(ع) به شیعیان توصیه کرده است در پارسایی سرآمد مردم باشند و یک شیعه در میان صد هزار نفر از غیر شیعیان باید از همه پارساتر باشد و همچنین شیعیان را به مکارم اخلاق به‌ویژه راستگویی و ادای امانت فرا خوانده است و نام شیعه را شایسته افراد پاکدامن و تلاشگر در راه خدا و افرادی که برای خدا عمل کرده و از او امید ثواب و ترس از عقاب داشته باشند، دانسته است. ایشان این سخن امام‌صادق(ع) را در مهم‌ترین کتاب فتوایی خود آورده است که به شیعیان سفارش کرده مراقب رفتار همدیگر باشند و افراد بزرگ‌تر و خردمند مراقب رفتار افراد نادان و ریاست‌طلب باشند و آنان را امر به معروف و نهی از منکر کنند وگرنه مشمول لعنت حضرت خواهند بود. همچنین در جای دیگر از ایشان نقل کرده که به شیعیان سفارش کرده است پشت سر غیر شیعیان نماز گزارند، از بیماران آنان عیادت و در تشییع جنازه مردگان آنان شرکت کنند. نیز حقوق غیر شیعیان را پاس دارند و از ضایع‌کردن اموال آنان بپرهیزند و همین توصیه‌ها موجب شد بعضی از اهل سنت نیز به امام‌صادق(ع) علاقه‌مند شوند امام‌خمینی به جوانان نیز توصیه می‌کرد پیروانی شایسته برای پیامبر(ص) و امام‌صادق(ع) و بر راه راست استوار باشند در نگاه ایشان رفتار نیک و بد ایرانیان در گسترش یا رکود مکتب امام‌صادق(ع) در جهان مؤثر است؛ از این‌رو به حاجیان ایرانی سفارش می‌کرد اخلاق انسانى ـ اسلامى را پاس دارند و با همه زائران از هر طایفه و هر رنگ و هر زبان با رفتار اسلامی برخورد کنند و برای نشان‌دادن کشور امام‌صادق(ع) و خدمت شایان به اسلام و جمهوری اسلامی و مردم ایران در برابر درشتی‌ها، نرمی نشان دهند و در برابر بدرفتاری‌ها، خوبى و محبت کنند و براى رضاى خداوند تعالی در برابر دشواری‌ها با روى گشاده و سعه صدر روبه‌رو شوند. ایشان به شیعیان سفارش کرده است روز ولادت امام‌صادق(ع) را عید بگیرند و گویندگان و نویسندگان، برکت‌های آن حضرت را برای امت اسلامی شرح دهند.

شهادت و آثار

امام‌صادق(ع) بنا به مشهور به دست منصور دوانیقی مسموم شد و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به شهادت رسید. گفته‌های دیگری نیز درباره سال شهادت و سن ایشان وجود دارد ایشان پس از شهادت در بقیع و درکنار پدر و جد خود به خاک سپرده شد شیخ مفید برای امام‌صادق(ع) چند همسر و ده فرزند ازجمله امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) نوشته است. (ببینید: امام‌ موسی کاظم(ع))

امام‌خمینی روایتی از امام‌صادق(ع) نقل کرده است که در بیماری منجر به شهادت، فرزندان و بستگان را گرد آورد و به آنان یادآور شد با عمل در درگاه خدا حاضر شوند؛ زیرا حسب و نسب برای آنان کارساز نخواهد بود و در قیامت فرزندی یا همسری یا برادری سودی به حالشان نخواهد داشت. از امام‌صادق(ع) روایات بسیاری در عرصه‌های گوناگون عقاید، اخلاق و فقه و تفسیر و تاریخ و سیره به یادگار مانده است؛ ازجمله عزیزالله عطاردی مجموعه‌ای از سخنان و سیره آن حضرت را در ۲۲ جلد تدوین و منتشر کرده است و نیز سیدمحمدکاظم قزوینی موسوعة الامام‌الصادق‌(ع) را در حدود شصت مجلد تدوین کرده که تاکنون، بیش از نیمی از آن منتشر شده است. کتاب توحید المفضل و نیز رساله اهلیجیه از کتاب‌های منسوب به امام‌صادق(ع) است. کتاب مصباح الشریعه نیز منسوب به امام‌صادق(ع) است. برخی از علما چون سید‌بن‌طاووس، شهید ثانی و دیگران به این کتاب استناد و اعتماد کرده‌اند و برخی مانند محمدباقر مجلسی و محمدحسن حر عاملی آن را معتبر ندانسته‌اند. امام‌خمینی در مباحث فقهی استناد به آن را درست نمی‌داند و این کتاب را کتاب روایی نمی‌شمرد و آن را برداشت عالمانی که گرایش‌های عرفانی داشته‌اند، از سخنان ائمه معصوم(ع) دانسته است. ولی در عین حال در آثار عرفانی و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن به عنوان روایت استفاده و خواندن آن را در خودسازی و مهیاکردن دل‌ها برای رسیدن به محبوب مؤثر دانسته است. (ببینید: حدیث)

پیوند به بیرون

سیدعباس رضوی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص ...