سیدمحمود طالقانی

سیدمحمود طالقانی، روحانی مبارز، رئیس شورای انقلاب، نخستین امام‌جمعه تهران و نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی.

سیدمحمود طالقانی

شناسنامه
نام کامل	سیدمحمود علایی طالقانی
زادروز	پنجم اسفند ۱۲۸۹
شهر تولد	روستای گِلیَرد طالقان
کشور تولد	ایران
تاریخ درگذشت	نوزدهم شهریور ۱۳۵۸
شهر درگذشت	تهران
کشور درگذشت	ایران
آرامگاه	بهشت زهرا(س)
نام همسر	بتول علایی، توران معتضدی
فرزندان	سیدحسین، سیدمجتبی، سیدمهدی، سیده‌بدریه (مریم) و سیده‌وحیده، اعظم‌السادات، سیدابوالحسن، سیدمحمدرضا، طیبه و طاهره
خویشاوند سرشناس	پدر: سیدابوالحسن طالقانی
دین	اسلام
مذهب	شیعه
اطلاعات سیاسی
پست‌ها	روحانی مبارز، رئیس شورای انقلاب، نخستین امام‌جمعه تهران و نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	عبدالکریم حائری یزدی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای، محمدحسین اصفهانی و آقاضیاءالدین عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی
تالیفات	پرتوی از قرآن، اسلام و مالکیت، آینده بشریت از نظر مکتب ما، آزادی و استبداد، مرجعیت و فتوا، مقدمه‌ای بر انجیل برنابا

سیدمحمود طالقانی در سال ۱۲۸۹ در روستای گلیرد طالقان به دنیا آمد و در هفت سالگی به همراه پدرش که از علما بود، به تهران رفت و در مدرسه ملارضا مقدمات علوم حوزوی را فراگرفت. او در سال ۱۳۰۰ به حوزه علمیه قم رفت و تا سال ۱۳۱۵ به تحصیل اشتغال داشت. او در قم، افزون بر شرکت در درس عبدالکریم حائری­ یزدی، از ایشان اجازه اجتهاد و از شیخ ­عباس قمی و مرعشی­ نجفی اجازه نقل حدیث گرفته بود.

طالقانی در سال ۱۳۱۶ به حوزه علمیه نجف رفت و از سیدابوالحسن اصفهانی اجازه اجتهاد گرفت و در سال ۱۳۱۸ به تهران بازگشت. او به خاطر دفاع از زنی با حجاب چند روزی زندانی شد و در سال ۱۳۲۱ مؤسسه کانون اسلام را بنیاد نهاد و مجله دانش آموز را منتشر کرد. او از شهریور ۱۳۲۰ به همراه مهدی بازرگان و یدالله سحابی جنبش نوین اسلامی را راه انداختند. او در سال ۱۳۲۵ به نمایندگی از طرف اتحادیه مسلمین و روحانیت به آذربایجان تحت اشغال فرقه دموکرات رفت و از سال ۱۳۲۵ در رادیو تهران به نشر معارف دینی پرداخت و در قیام ملی شدن صنعت نفت شرکت فعال داشت.

طالقانی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ مبارزه را فعال­‌تر ادامه داد و در سال ۱۳۴۰ به همراه بازرگان و سحابی نهضت آزادی ایران را بنیان گذاری کردند. وی در مخالفت با همه‌پرسی انقلاب سفید به زندان افتاد و پس از آزادی، از نهضت امام­‌خمینی دفاع کرد و پس از مدتی بازداشت و به ده سال زندان محکوم شد که در سال ۱۳۵۷ آزاد شد.

او به سفارش امام­‌خمینی مدتی ریاست شورای انقلاب را بر عهده داشت و در سال ۱۳۵۸ نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان قانون اساسی شد. به دستور امام‌­خمینی نخستین نماز جمعه تهران از مرداد ۱۳۵۸ به امامت طالقانی شروع شد.

طالقانی در شهریور ۱۳۵۸ به علت سکته قلبی در ۶۹ سالگی از دنیا رفت و در بهشت ­زهرا به خاک سپرده شد.

زندگی‌نامه

سیدمحمود علایی طالقانی، پنجم اسفند ۱۲۸۹ در روستای گِلیَرد طالقان به دنیا آمد. پدرش سیدابوالحسن تحصیل‌کرده حوزه علمیه نجف، شاگرد سیداسماعیل صدر و میرزامحمدحسن شیرازی بود که افزون بر فعالیت علمی و آموزشی، در مبارزات سیاسی نیز نقش داشت. سیدابوالحسن با هماهنگی مرجع تقلید وقت، سیدابوالحسن اصفهانی مرکزی در مدرسه مروی تهران دایر کرده بود تا به شبهات مخالفان اسلام پاسخ بگوید. وی یار سیدحسن مدرس و از مخالفان رضاشاه پهلوی به‌شمار می‌رفت. سیدابوالحسن طالقانی برای پرهیز از مصرف اموال شرعی، زندگی خود را از طریق ساعت‌سازی می‌گذراند. او ساعت رضاشاه را نیز تعمیر کرده بود.

سیدابوالحسن در ۶ دی ۱۳۱۰ در تهران درگذشت و با آنکه حکومت پهلوی به دلیل مخالفت با اجتماعات مذهبی، تشییع جنازه وی را ممنوع اعلام کرده بود، باز مردم این ممنوعیت را شکستند و رضاشاه نیز مخالفتی نکرد و در نهایت پیکر او در وادی‌السلام نجف به خاک سپرده شد. امام‌خمینی ضمن طلب رحمت الهی برای وی، او را در رأس پرهیزکاران شمرده‌است. یکی از دختران سیدابوالحسن با مهدی حَکمی معروف به پایین‌شهری قمی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج، علی‌اکبر حکمی‌زاده نویسنده کتاب اسرار هزارساله است که امام‌خمینی کتاب کشف اسرار را در ردّ آن نوشته‌است. (ببینید: کشف اسرار).

سیدمحمود طالقانی تحصیل را از مکتبخانه، در زادگاه خود آغاز کرد و نزد ملاسیدتقی اورازانی، قرآن و برخی متون ادبی را فرا گرفت. او در هفت‌سالگی خواندن و نوشتن را آموخت و سپس همراه پدر به تهران رفت و در مدرسه ملّارضا، مقدمات را فرا گرفت و پس از تأسیس حوزه علمیه قم به دست عبدالکریم حائری یزدی، در سال ۱۳۰۰ به شهر قم رفت و تا ۱۳۱۵ در این شهر اقامت کرد. او به مدت سه سال در مدرسه رضویه بود و سپس در مدرسه فیضیه ساکن شد و پس از مرگ پدر، مادر و برادران خود را نیز به شهر قم برد. طالقانی شرح لمعه را نزد سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و مطول را نزد محمدعلی ادیب تهرانی خواند و در درس فلسفه و حکمت میرزاخلیل کمره‌ای شرکت کرد و در درس خارج فقه عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد؛ همچنین از درس خارج سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای استفاده کرد. او با شرکت در امتحانات علوم دینی که رژیم پهلوی اجبار کرده بود، با گرفتن رتبه ممتاز، تصدیق مدرسی فقه و اصول را دریافت کرد. وی از حائری یزدی اجازه اجتهاد گرفت و شیخ‌عباس قمی و مرعشی نجفی به او اجازه نقل حدیث داده‌اند.

طالقانی در سال ۱۳۱۶ برای ادامه تحصیل به نجف رفت و از درس محمدحسین اصفهانی و آقاضیاءالدین عراقی استفاده کرد و از سیدابوالحسن اصفهانی اجازه اجتهاد دریافت کرد. وی در سال ۱۳۱۸ به اصرار دوستانش به تهران بازگشت و جلساتی برای آموزش اصول عقاید و تفسیر قرآن برای جوانان تشکیل داد.

طالقانی در سال ۱۳۱۸ به سبب دفاع از زنی که مأموران رژیم به دلیل داشتن حجاب به او حمله کرده بودند، بازداشت و چند روزی به زندان شهربانی برده شد و رضاشاه وقتی اطلاع پیدا کرد، وی پسر سیدابوالحسن طالقانی است، به سبب علاقه به پدرش، دستور داد آزاد شود.

طالقانی در سال ۱۳۲۱ مؤسسه‌ای علمی ـ فرهنگی را به نام «کانون اسلام» در تهران بنیان نهاد و مجله‌ای به نام «دانش‌آموز» منتشر کرد. این کانون با استفاده از طرح مجله «البلاغ» بود که پدر طالقانی قصد داشت با حمایت سیدابوالحسن اصفهانی منتشر کند؛ ولی با مخالفت تیمورتاش وزیر دربار رضاشاه روبه‌رو شده بود. طالقانی هدف پدر خود را پیگیری کرد و با استفاده از طرح و تجربه پدر، به تأسیس کانون اسلام و سپس نشر مجله «دانش‌آموز» پرداخت. او از شهریور ۱۳۲۰ به همراهی مهدی بازرگان و یدالله سحابی، «جنبش نوین اسلامی» را راه انداختند. طالقانی و بازرگان از کودکی همسایه بودند و با هم رفت و آمد داشتند و پدر طالقانی در جلسات دینی خانه عباسقلی بازرگان، پدر بازرگان شرکت می‌کرد و به پرسش‌های دینی جوانان پاسخ می‌داد. طالقانی از طریق انجمن اسلامی دانشجویان با جوانان ارتباط داشت که در سال ۱۳۲۱ به دست گروهی از دانشجویان ازجمله یدالله سحابی و مهدی بازرگان تأسیس شده بود. او همچنین در «انجمن ماهانه دینی» به روشنگری نسل جوان می‌پرداخت و در جلسات پرشور او، جوانانی ازجمله سیدمجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی، رهبر فداییان اسلام، شرکت می‌کردند.

در سال ۱۳۲۵ هنگامی‌که در منطقه آذربایجان ایران، به دست فرقه دموکرات جمهوری کمونیستی تشکیل شده بود و قصد تجزیه آن خطه و پیوستن آن به اتحاد جماهیر شوروی سابق را داشتند، اتحادیه مسلمین و روحانیت تهران، طالقانی را به نمایندگی خود به آذربایجان فرستاد. او گزارشی از قتل و غارت فرقه دموکرات و تبلیغات ضد دینی آنان تهیه کرد که به آن توجه شد. وی در بهمن ۱۳۲۵ به همکاری با رادیو تهران دعوت شد و از طریق رادیو به نشر معارف دینی پرداخت. در آن زمان، ارتباط با رادیو، در میان بیشتر روحانیان کاری منفی به‌شمار می‌آمد؛ به همین جهت برخی از روحانیان او را سرزنش می‌کردند.

طالقانی در قیام ملی‌شدن صنعت نفت شرکت داشت و در سال ۱۳۳۱ از شهر مازندران، نامزد نمایندگی دوره هفدهم مجلس شورای ملی شد و سیدابوالقاسم کاشانی او را قاطعانه تأیید کرد؛ اما انتخابات آن ناحیه، بر اثر تحریکات مخالفان و برای پرهیز از اغتشاش تعطیل شد. طالقانی نخست در مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری) معارف اسلامی ازجمله نهج البلاغه درس می‌داد و پس از آن، فعالیت‌های تفسیری، آموزشی، تبلیغی و سیاسی خود را به مسجد هدایت منتقل کرد و به مدت سی سال در آنجا به تربیت و تعلیم جوانان متدین و مبارز پرداخت. این مسجد سال‌ها شاهد جلسات پرشوری علیه استبداد بود و بیشترِ حاضران در جلسه طالقانی را جوانان و روشنفکران دانشگاهی تشکیل می‌دادند؛ زیرا عدالت‌طلبی و زیبا مطرح‌کردن درد مردم برای آنان جذاب بود؛ چنان‌که از مسجد هدایت به عنوان پلی میان حوزه و دانشگاه یاد می‌شد. طالقانی با آشناکردن طلاب جوان با مسائل لازم برای نسل جوان، خدمت بزرگی به نهضت اسلامی ایران کرد.

طالقانی در سال ۱۳۳۱ در کنگره شعوب‌المسلمین در کراچی پاکستان به نمایندگی از سیدابوالقاسم کاشانی شرکت کرد و در سال ۱۳۳۸ در کنگره دارالتقریب مصر و در تشکیل «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» نیز سهم داشت و در رأس هیئتی از طرف سیدحسین بروجردی، مرجع تقلید وقت شرکت کرد. او در این سفر پیام بروجردی را به محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر رساند که برای قدردانی از فتوای وحدت‌بخش شلتوت دربارهٔ مذهب شیعه بود. وی که در سال ۱۳۴۰ در کنگره اسلامی قدس، ریاست نمایندگی ایران را بر عهده داشت، دفاع از حق فلسطین را از اهداف حضور خود در کنفرانس‌های یادشده برشمرده است. طالقانی از انقلابیان کشورهای مصر، کوبا، الجزایر، فلسطین و دیگر ملت‌ها غافل نبود و در همین راستا «جمعیت امداد الجزایر» را همراه با میرزاخلیل کمره‌ای و برخی شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی تشکیل دادند.

طالقانی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مبارزه را فعال‌تر ادامه داد و در اقدامات سیاسی پیشگام بود. او روحانی مطرح در جبهه ملی و عضو فعال آن بود. وی در سال ۱۳۳۴ در پی ترور حسین علاء، نخست‌وزیر وقت به دست افراد فداییان اسلام، به سبب پناه‌دادن به نواب صفوی و همفکران او، مدتی بازداشت شد. او در سال ۱۳۳۴ با تصحیح و افزودن پاورقی‌های توضیحی بر کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله اثر میرزامحمدحسین نایینی و نشر آن در بیداری و آگاهی روشنفکران و دانشجویان به دیدگاه اسلام دربارهٔ حکومت و نفی استبداد، نقش زیادی ایفا کرد. طالقانی با مهدی بازرگان و یدالله سحابی در سال ۱۳۴۰ نهضت آزادی ایران را بنیان‌گذاری کردند.

طالقانی در بهمن ۱۳۴۱ به همراه اعضای نهضت آزادی به جهت مخالفت با همه‌پرسی انقلاب سفید پهلوی، بازداشت شد و تا خرداد ۱۳۴۲ در زندان بود. او پس از آزادی که هم‌زمان با ماه محرم بود، در سخنرانی‌های خود از قیام مردم به رهبری امام‌خمینی دفاع کرد و اعلامیه‌ای خطاب به افسران ارتش با عنوان «دیکتاتور خون می‌ریزد» نوشت. او پس از مدتی کوتاه دوباره بازداشت و به همراه دوستان خود محاکمه و به ده سال زندان محکوم شد و امام‌خمینی در پیام هجدهم فروردین ۱۳۴۳ این حکم ظالمانه را به‌شدت محکوم کرد. طالقانی در زندان نیز از هر فرصتی برای بیداری زندانیان استفاده می‌کرد. او در سال ۱۳۴۶ آزاد شد و مجلس درس و تفسیر خود را پی گرفت؛ ولی مأموران رژیم پهلوی، آن را تعطیل کردند. وی در سال ۱۳۴۸ در مراسم نماز عید فطر، فطریه حاضران را برای کمک به مردم فلسطین جمع‌آوری کرد. وی در پایان دهه چهل در سفری که برای شرکت در کنگره اسلامی به مصر رفته بود، با جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور وقت مصر دیدار کرد و در این دیدار مصطفی چمران را به جمال عبدالناصر برای فراگرفتن فنون نظامی معرفی کرد.

رژیم پهلوی در عید فطر ۱۳۵۰ طالقانی را از رفتن به مسجد محروم و سپس وی را به زابل تبعید کرد که پس از یک سال‌ونیم به بافت کرمان انتقال یافت و در سال ۱۳۵۲ از تبعید بازگشت و مبارزه را از سر گرفت و در سال ۱۳۵۴ دوباره به اتهام حمایت از مبارزان و براندازی رژیم پهلوی، بازداشت و به ده سال زندان محکوم شد. درخواست آزادی طالقانی و حسینعلی منتظری همواره در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در اعلامیه‌های مبارزان مطرح می‌شد. طالقانی در مهر ۱۳۵۷ آزاد شد و مردم از او استقبال گسترده‌ای کردند.

طالقانی در راستای مبارزه با رژیم پهلوی، بیش از پنجاه مورد اعلامیه و پیام صادر کرده‌است که در جلدهای مختلف اسناد انقلاب اسلامی، آمده‌است؛ ازجمله اعلامیه وی برای برپایی راهپیمایی تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ که به همه‌پرسی علیه محمدرضا پهلوی مشهور شد. وی در بهمن ۱۳۵۷ در پی بسته‌شدن فرودگاه به دستور شاپور بختیار، اعلامیه مفصلی صادر کرد و ضمن اصرار بر ورود امام‌خمینی، ایشان را رهبر عالیقدر، عزیز ملت و پیشوای بزرگ خواند. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، با اعلام تشکیل شورای انقلاب، طالقانی از سوی امام‌خمینی، به عضویت در آن برگزیده و به سفارش امام‌خمینی، رئیس این شورا شد و از آن پس مدتی جلسات شورای انقلاب در محل اقامت وی تشکیل می‌شد. او تا زمان درگذشت، ریاست این شورا را بر عهده داشت (ببینید: شورای انقلاب اسلامی). پس از فرمان امام‌خمینی به نادیده‌گرفتن دستور حکومت‌نظامی، از ساعت ۱۶:۳۰ روز ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ طالقانی با ایشان تلفنی تماس گرفت و دربارهٔ احتمال خونریزی شدید هشدار داد؛ ولی امام‌خمینی او را قانع کرد.

طالقانی روحیه وحدت‌طلبانه داشت؛ ازجمله وحدت حوزه و دانشگاه از دغدغه‌های اساسی وی بود. او تلاش می‌کرد میان کاشانی، محمد مصدق و نواب صفوی وحدت و آشتی ایجاد کند. وی با جلال و شمس آل‌احمد رابطه فامیلی داشت و پسرعموی پدر آن دو بود. طالقانی گفته‌است کتاب خسی در میقات اثر جلال آل‌احمد را دو بار خوانده و دوست دارد بار دیگر نیز بخواند. همچنین آل‌احمد، طالقانی را مایه امید خود می‌دانست. طالقانی به جهت همفکری با محمدتقی شریعتی، با فرزند او، علی شریعتی نیز رابطه دیرینه داشت و سال‌هایی که طالقانی در زندان بود، مسجد هدایت را محمدتقی شریعتی اداره می‌کرد. پس از سقوط دولت مصدق، علی شریعتی به شاخه مشهد نهضت مقاومت ملی که طالقانی دبیر آن بود پیوست. در بهار ۱۳۵۸ حسینیه ارشاد با سخنرانی طالقانی بازگشایی شد و پس از آن نیز مراسم مناسبتی برای علی شریعتی با حضور یا پیام طالقانی آغاز می‌شد. علی شریعتی در کتاب کویر به تک‌مناره‌ای در کویر اشاره کرده و منظورش از این تعبیر را مسجد هدایت برشمرده که در اوج خفقان، آوای آزادی از آن بلند بود. همچنین وی احیای کتاب تنبیه الامة و تنزیه المله به قلم طالقانی را ستایش و نیز نقد کرده‌است.

شیوه شورایی، تشکل‌سازی و انقلابی‌بودن، از ویژگی‌ها و دغدغه‌های طالقانی بود و او تحقق عدالت و آزادی را بر محور نهاد شورا جستجو می‌کرد؛ چنان‌که با استبداد، خیانت، نیرنگ و چیرگی بیگانگان مخالف بود.

طالقانی در آغاز فعالیتِ سازمان مجاهدین خلق با آنان همکاری می‌کرد و آنان نیز او را پدر طالقانی می‌خواندند و ستایش می‌کردند؛ زیرا محمد حنیف‌نژاد، سعید محسن و اصغر بدیع‌زادگان، از بنیان‌گذاران این سازمان، از شاگردان و حاضران جلسات طالقانی در مسجد هدایت تهران بودند. وی برای آزادی اعضای این سازمان که به سبب هواپیماربایی در بغداد زندانی شده بودند، در نامه‌ای به امام‌خمینی در نجف، درخواست همکاری کرد و امام‌خمینی به سیدمحمود دعایی اجازه داد مسائل آنان را پیگیری کند. پس از اعدام بنیان‌گذاران سازمان مجاهدین خلق و تغییر ایدئولوژی در آن سازمان (ببینید: سازمان مجاهدین خلق ایران)، طالقانی سعی در هدایت آنان کرد؛ اما نتیجه نگرفت و در نهایت از آنان دوری کرد؛ ولی اعضای سازمان همواره تلاش کردند از نام و وجهه وی بهره‌برداری سیاسی بکنند. طالقانی همراه با جمعی از روحانیان در زندان رژیم پهلوی، به تحریم مارکسیست‌ها فتوا داد.

طالقانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در همه جا حضور فعال داشت؛ ازجمله در حل اختلاف کردستان نقش اساسی ایفا کرد. او در تیرماه ۱۳۵۸ نماینده اول مردم تهران شد و به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت. گفته شده پس از تشکیل جمهوری اسلامی وی لزوم برگزاری نماز جمعه را به امام‌خمینی پیشنهاد کرد که ایشان استقبال کرد. به دستور امام‌خمینی، نخستین نماز جمعه تهران در پنج مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران، به امامت طالقانی برگزار شد و آخرین نماز جمعه وی در روز جمعه شانزدهم شهریور ۱۳۵۸ در محل مزار شهدای هفده شهریور در بهشت زهرا(س) برگزار شد.

طالقانی پس از بازداشت فرزندانش به دست سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بهار ۱۳۵۸ به اتهام همکاری با سازمان مجاهدین خلق، نخست در اعتراض، تهران را ترک کرد؛ ولی با وساطت سیداحمد خمینی به شهر قم رفت و در ۳۱ فروردین ۱۳۵۸، با امام‌خمینی دیدار کرد. پس از این دیدار، طالقانی در مدرسه فیضیه حاضر شد و در سخنرانی عمومی متذکر شد وی رهبری قاطع امام‌خمینی را پذیرفته و همیشه سعی کرده‌است از مشی این شخصیت بزرگ و افتخار اسلام خارج نشود (ببینید: سیداحمد خمینی).

طالقانی آشنایی خود با امام‌خمینی را از دوران طلبگی برشمرده و خاطرنشان کرده‌است افکار و نظریات و سابقه نیکوی امام‌خمینی برای همه روشن است و ایشان از همان آغاز دارای وجهه خاص و از هر جهت ممتاز بوده‌است. وی از اینکه مردم در سایه رهبری ایشان، راه خود را بازیافته‌اند، اظهار خوشحالی و اعلام آمادگی کرده‌است تا با هدایت ایشان، تا آنجاکه در توان دارد راه مبارزه را ادامه دهد. ندای ایشان را مایه قدرت‌بخشیدن به ملت و باعث زدودن تیرگی‌ها و فساد و تبعیض و انحراف و نفاق‌ها دانسته و مردم را به وحدت در سایه رهبریِ ایشان توصیه کرده‌است؛ چنان‌که امام‌خمینی را شخصیت علمی و دینی و مرجع مصمم و قاطع خوانده که با نشانه‌گرفتن غیرقانونی‌بودن رژیم پهلوی انگشت بر روی درد اصلی ملت گذاشت و رهبری ایشان را فراتر از موازین رهبری در دنیا شمرده و منشأ آن را ایمان، تقوا، وارستگی و صمیمیت و قاطعیت در راه دانسته‌است. او از تأیید همیشگی مبارزات امام‌خمینی از سوی خود خبر داده و بر عدم جدایی خود از ایشان تأکید کرده‌است. وی مخالفت با امام‌خمینی را به منزله مخالفت با اسلام و راز موفقیت رهبری ایشان را اجتهاد به‌روز و در صحنه می‌دانست و پیوند ایشان با مردم را می‌ستود.

امام‌خمینی نیز از گذشته علاقه زیادی به طالقانی داشت، و حتی برخی را به شرکت در درس تفسیر طالقانی سفارش می‌کرد. ایشان با اشاره به کتاب تفسیری طالقانی خاطرنشان کرده‌است اگر بنا بود تقریظی بنویسد حتماً بر این کتاب می‌نوشت و به فرزند خود، سیدمصطفی که آن زمان مشغول نگارش تفسیر قرآن بود، استفاده از تفسیر طالقانی را سفارش کرده‌است. ایشان که طالقانی را مورد اعتماد خود و مجاز در دریافت وجوه شرعی از سوی ایشان شمرده‌است، در آبان ۱۳۵۷ پس از آزادی طالقانی از زندان، در پیامی خطاب به وی، حبس و شکنجه شخصیت‌هایی چون وی را مایه تأسف دانست و از او به عنوان کسی که عمر گرانمایه خود را در راه آزادی و استقلال و مخالفت بی‌امان با استعمار و دستگاه زورگو سپری کرده، ستایش کرد؛ چنان‌که وی را شخصیت متعهّد به اسلام خوانده و راه او را از راه گروه‌های محارب و انحرافی جدا شمرده‌است. ایشان در نامه‌ای به طالقانی در ۱۹ اسفند ۱۳۵۷ درگذشت همسرش را به وی تسلیت گفته‌است.

طالقانی در نوزدهم شهریور ۱۳۵۸ به علت سکته قلبی در ۶۹سالگی درگذشت و پیکرش پس از تشییع باشکوه در بهشت زهرا(س) دفن شد. امام‌خمینی در پیامی از درگذشت وی اظهار تأثر شدید کرد و افزود او یک عمر در جهاد و روشنگری و ارشاد گذراند. ایشان طالقانی را شخصیتی دانست که همواره از زندانی، به زندان دیگر و از رنجی به رنج دیگر دررفت و آمد بود و هیچ‌گاه در جهاد بزرگ خود، سستی و سردی نشان نداد. ایشان افزود که انتظار نداشته‌است که زنده بماند و دوستان عزیز و پرارج خود را یکی پس از دیگری از دست بدهد. به باور ایشان طالقانی برای اسلام به‌منزله حضرت ابوذر بود و زبان گویای او چون شمشیر مالک اشتر بُرنده و کوبنده و او بازوی توانای اسلام بود. ایشان مرگ طالقانی را زودهنگام و عمر او را بابرکت برشمرد.

امام‌خمینی در دیدار با خانواده طالقانی نیز خاطرنشان کرد آنان پدرِ بزرگی، ایشان برادر عزیزی و ملت ایران، خدمتگزار و اسلام، یک مجاهد را از دست داده‌است. به باور ایشان طالقانی کسی بود که در فکر و عمل در راه مستقیم اسلام بود و انحراف به چپ و راست و تمایل به غرب و شرق نداشت و دنبال تعلیمات اسلامی و برای ملت مفید بود. همچنین در پاسخ به پیام تسلیت حافظ اسد، رئیس‌جمهور سوریه و نیز یاسر عرفات رئیس سازمان آزادی‌بخش فلسطین خاطرنشان کرد نام طالقانی با توجه به خدمات ارزنده به اسلام و مسلمین، مبارزات مستمر علیه استبداد و استعمار شرق و غرب در تاریخ آزادی‌خواهان و طالبان حق و عدالت ثبت خواهد شد. نیز در دیدار با هیئت فلسطینی اشاره کرد که گرچه این مصیبت ناگوار و سنگین بود، اما باید مقاوم بود.

امام‌خمینی پس از درگذشت طالقانی در سخنرانی مدرسه فیضیه خود نیز وی را برادر خود و پدر ملت معرفی کرد و او را مجاهد راه اسلام خواند و حضور پرشور مردم در مراسم تشییع او را انقلاب و انفجار در ایران و دیگر کشورها برشمرد و در پاسخ به اشکالِ برخی جریان‌های غیر اسلامی، علاقه شدید مردم به طالقانی را به جهت جنبه مذهبی و روحانی‌بودن او خواند و اظهار علاقه شدید مردم به ایشان و زیارت قبر او را همانند زیارت ضریح معصومان (ع) و زیارت حجرالاسود برشمرد که مردم برای احترام به معنویت صاحب آن، چنین اظهار عشق و محبت می‌کنند. ایشان علت محبوبیت طالقانی نزد مردم را عالم دینی‌بودن او دانست و با اشاره به شعار مردم که می‌گفتند «ای نایب پیغمبر ما، جای تو خالی»، او را در جهات معنوی و مقابله با ستم و استبداد، نایب پیغمبر (ص) برشمرد. ایشان همچنین در جای دیگر ضمن نقد روشنفکران غرب‌زده، جایگاه دینی و خدمات مردمی طالقانی و محبوبیت او به دلیل مذهبی‌بودن وی را ستود.

امام‌خمینی در پیامی به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت طالقانی نیز، گفتار و رفتار وی را آرام‌بخش اعصابِ ناآرام روزهای پرالتهاب شمرد و او را مجاهد بزرگوار و عالم هوشیاری دانست که از جوانی تا آخرین لحظات زندگی، در خدمت به اسلام و کشورهای اسلامی متحمل رنج‌ها، حبس‌ها و فشارها بود و هیچ‌گاه از این زحمات کناره‌گیری نکرد.

طالقانی در سال ۱۳۱۶ با بتول علایی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج پنج فرزند به نام‌های سیدحسین، سیدمجتبی، سیدمهدی، سیده‌بدریه (مریم) و سیده‌وحیده بود. وی همچنین با توران معتضدی ازدواج کرد و از او نیز پنج فرزند به نام‌های اعظم‌السادات، سیدابوالحسن، سیدمحمدرضا، طیبه و طاهره داشت.

اعظم‌السادات طالقانی به دست رژیم پهلوی هم‌زمان با زندانی‌شدن پدر، در زندان قصر تهران زندانی شد. او که از فعالان سیاسی و فرهنگی بوده‌است، در دوره اول به نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای اسلامی انتخاب شد. همچنین از فعالان مدرسه رفاه و از بنیان‌گذاران مدرسه راهنمایی در بنیاد علایی بود که فرزندان مبارزان در آنجا تحصیل می‌کردند. وی که تا پایان عمر مسئولیت دبیر کلی جامعه زنان انقلاب اسلامی را بر عهده داشت، در ۸ آبان ۱۳۹۸ درپی عارضه قلبی در تهران درگذشت و در کنار قبر پدر خود در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

از سیدمحمود طالقانی آثار چندی بر جای مانده‌است، ازجمله تفسیر پرتوی از قرآن در ۶ جلد، اسلام و مالکیت، آینده بشریت از نظر مکتب ما، آزادی و استبداد، مرجعیت و فتوا، درسی از قرآن، ترجمه جلد اول کتاب الامام‌علی (ع) نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود، مقدمه‌ای بر انجیل برنابا، با ترجمه سردار کابلی.

پیوند به بیرون

• حسین صالحی، سیدمحمود طالقانی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۶۶–۷۶.