حب دنیا

حب دنیا، دل‌بستگی به دنیا و نکوهش آن.

واژه‌شناسی

«حب» به معنای مهر، دوستی و دوست‌داشتن و مقابل آن «بغض» است . «دنیا» از ریشه «دنو» به معنای نزدیک‌ است و به اعتبار نزدیک‌بودن عالم طبیعت به انسان نسبت به آخرت، دنیا نامیده شده است . در اصطلاح فلسفی، دنیا عالم طبیعت است ؛ ولی در اصطلاح اخلاقی، دنیا شهوات و لذایذ در عالم طبیعت است و به دو قسم ممدوح و مذموم تقسیم می‌شود. هر مقدار از آن که برای به‌ دست ‌آوردن آخرت به کار می‌رود، ممدوح است و هر مقدار که در راستای بهره نفس باشد، مذموم است . نوع مذموم حب دنیا در اصطلاح اخلاقی و عرفانی به معنای دل‌بستگی، دل‌دادگی و رضایت به زندگی دنیوی است که همراه غفلت از زندگی جاوید اخروی است و به همین سبب همواره نکوهش شده است . امام‌خمینی همانند دیگر علمای اخلاق و عرفان، حب دنیا را در آثار خود به معنای منفی و یک رذیلت اخلاقی به کار برده‌ است .

پیشینه

در ادیان و مکاتب بشری همچون هندوئیسم، تعلق به دنیا و نفس، نکوهش شده و دوری از دنیا، ترک تعلقات نفسانی و تحمل برخی ریاضت‌ها به چشم می‌خورد . در ادیان الهی همچون دین یهود نیز به مواعظ پیامبران(ع) بر ترک حرص، طمع و مال‌اندوزی که از مظاهر حب دنیا به‌ شمار می‌آیند، تأکید شده است . اگرچه یهودیان با افراط در دنیاطلبی، قومی دنیاگرا شمرده می‌شوند . دوری از دنیا در قالب رهبانیت، از شاخصه‌های قوم مسیح(ع) به ‌شمار می‌آید و از ویژگی‌های حضرت مسیح(ع) نیز دوری از دنیا و مظاهر آن قلمداد شده است ؛ چنان‌که در قرآن کریم به آن اشاره شده است .

دین اسلام که بر اساس آیه ۱۴۳ سوره بقره، دینی میانه‌رو است و افراط و تفریط در آن راه ندارد ، درباره دنیا نیز راه اعتدال را معرفی کرده است؛ بدین معنا که از یک‌سو حب دنیا و دل‌بستگی آن را نکوهش کرده و از سوی دیگر به بهره‌مندی از مظاهر دنیا و نعمت‌های آن برای تأمین سعادت بشری اهمیت داده است ؛ چنان‌که قرآن کریم استفاده از زینت‌های دنیا را حلال شمرده است . در روایات نیز از یک‌سو محبت دنیا سرآغاز تمام خطاها و سبب هلاکت انسان معرفی شده است ؛ در عین‌ حال در روایات دیگری دنیا کشتگاه آخرت ، محل تجارت اولیای الهی و مسجد دوستان خداوند شمرده شده است. امام‌خمینی در آثار خود خطر حب دنیا و تعلق به آن را بیان کرده و آن را مانع سلوک و سرچشمه مصیبت‌ها و امراض معرفی می‌کند .

حقیقت حب دنیا و اقسام آن

علمای اخلاق، حب دنیا را علاقه قلبی و انس به دنیا و لذات، شهوات و تعلقات آن و هر چیزی که تا پیش از مرگ برای انسان حاصل می‌شود می‌دانند. امام‌خمینی با گسترش حقیقت دنیا به همه ماسوی‌الله، حتی بهشت ، حب دنیا را نه تنها تعلق به این عالم طبیعت ، بلکه اشتغال و علاقه به ماسوی‌الله را نیز از مصادیق حب دنیا می‌داند.

علمای اخلاق، دنیا را به مذموم و ممدوح تقسیم کرده‌ و خیربودن بهره‌مندی از دنیا را امری نسبی دانسته‌اند؛ بدین‌ معنا که برای عده‌ای دنیا مذموم است و برای برخی مذموم نیست؛ زیرا اگر بهره از دنیا برای تأمین لذت و شهوت باشد، دنیای مذموم است و اگر وسیله رسیدن به آخرت و اصلاح آن باشد، مذموم نیست . گروهی از علما با استناد به آیات و روایات ، دنیای مذموم را مرکب از اموری می‌دانند که انسان را از طاعت خدا، دوستی او و به ‌دست ‌آوردن آخرت باز می‌دارد. بنابراین هر چه به رضای خدا و قرب او بینجامد، از آخرت است؛ هرچند به‌حسب ظاهر از دنیا باشد؛ مانند تجارت و زراعت که مقصود از تأمین معاش، صرف‌کردن آنها در مصارف خیر و کمک به مستمندان باشد (ببینید: دنیا و آخرت).

امام‌خمینی بر این باور است که مراد از دنیای مذموم در زبان قرآن و روایات، علاقه و حب به دنیاست. بر این‌ اساس، دنیای مذموم، همان توجه قلب به طبیعت و دل‌بستگی و محبت به آن است؛ چنان‌که وابستگى و دوست‌داشتن مال، مقام و قدرت نیز از شعبه‏هاى حب دنیا به شمار می‌آیند ؛ ولی دنیای ممدوح، خود عالم طبیعت است که محل ترقیات معنوی است؛ زیرا هر موجودی دارای دو مقام ظهور و شهود است که مرتبه نازله دنیوی شیء است و مقام بطون، ملکوت و غیب که مرتبه صاعده اخروی آن است. این نشئه نازله دنیوی اگر در ذات خود ناقص است، اما چون محل تربیت نفوس و جایگاه تحصیل مقامات و مزرعه آخرت است، از بهترین عوالم نزد اولیای الهی(ع) است .

اسباب حب دنیا

اصل علاقه به امور دنیوی، سنّت و فطرت الهی است که حرکت و کمال زندگی و حیات انسان بر آن متوقف است و اگر این علاقه از بشر گرفته شود، اجتماع انسانی و زندگی دنیوی و تلاش برای زندگی آخرت؛ زمینه‌ای نخواهد داشت؛ ولی سرگرم‌شدن به این امور دنیوی، قناعت و بسنده‌کردن به آن، مذموم شمرده شده است . البته گروهی معتقدند نفوس افراد بشر در فطرت خود مختلف هستند؛ بعضی نورانی و مایل به امور قدسی و برخی ظلمانی و مایل به امور دنیوی هستند . گروهی سبب حب دنیای مذموم را ضعف ایمان و توجه به مظاهر دنیا و زینت‌های آن دانسته‌اند.

امام‌خمینی ریشه حب دنیا را حب نفس می‌داند و معتقد است انسان مولود همین عالم طبیعت است و به همین سبب محبت این دنیا از همان آغاز در قلبش قرار داده شده و هر چه رشد می‌کند و بیشتر با لذت‌های دنیا آشنا می‌شود، این محبت نیز در دلش بیشتر می‌شود . به باور ایشان از ویژگی‌های فطری قلب انسان، این است که هر چه مطلوب و مقصود قلب باشد، به آن علاقه و محبت می‌یابد . پس نفس انسان هر بهره و استفاده‌ای که از دنیا می‌برد، در قلبش اثر می‌گذارد و سبب تعلق او به دنیا می‌شود و هرچه بهره‌ها و لذت‌های او از دنیا بیشتر باشد، قلب از آن بیشتر تأثر می‌یابد و تعلق و محبتش به دنیا بیشتر می‌شود؛ تا آنجا که تمام توجه قلبش به دنیا می‌شود (ببینید: حب نفس). به باور ایشان، اولیای الهی(ع) به عالم طبیعت تعلق و وابستگی ندارند؛ ولی از همین واقع‌شدن در عالم طبیعت و بهره طبیعی که از آن به‌ دست می‌آید، نوعی کدورت پدیدار می‌شود که علت استغفار آنها بوده است .

آثار حب دنیا

عالمان اخلاق، رذایلی همچون بخل ، آرزوهای طولانی حسد و غضب را از آثار حب دنیا معرفی کرده‌اند. برخی سرچشمه تمام گناهان و نقص‌ها و منبع همه فسادها را حب دنیا می‌دانند .

امام‌خمینی حب دنیا را چنان‌که در برخی روایات آمده سرچشمه همه مفاسد دانسته است . به باور ایشان محبت به دنیا ـ هر‌چند از نوع حلال آن ـ سرآغاز تمام خطاها و بزرگ‌ترین حجاب‌هاست و حب دنیا، مانع انسان در هر مقصد و مقصود دینی است . به باور ایشان در فطرت انسان جز حب حق‌تعالی که کمال مطلق است، چیز دیگری نیست؛ ولی وقتی این محبت با محبت دنیا آمیخته می‌شود، صفحه قلب را زنگار می‌گیرد و در نتیجه قلب، حقایق را آن‌گونه که هست نشان نمی‌دهد ؛ از این‌رو تعلقات دنیا سبب حجاب و پرده میان قلب و تجلیات حق‌تعالی می‌شود و هر چه تعلق بیشتر باشد حجاب، غلیظ‌تر و زدودن آن دشوارتر است . در برابر، پیراستن نفس از تعلقات دنیا سرآغاز همه کمالات می‌شود .

امام‌خمینی حب دنیا را ریشه اصلی بیماری‌های قلبی شمرده که گاهی سبب ناخشنودی از خداوند و هلاکت فرد می‌شود . ایشان حتی انگیزه‌های دنیوی در عبادت‌ها، مانند خواندن نماز شب به قصد افزونی روزی و خواندن نماز اول ماه برای سلامتی را نیز سبب نقصان عبادت و یک نوع دنیاگرایی می‌شمارد؛ هرچند از نظر فقهی موجب بطلان نمی‌شود . ازجمله آثار دیگر حب دنیا، هراس از مرگ است؛ زیرا حب بقا در فطرت انسان نهادینه شده و انسان از سویی زندگی و لذت‌های آن را محدود به همین زندگانی دنیا می‌پندارد و از سوی دیگر، مردن را سبب قطع آن لذت‌ها می‌داند؛ از این‌رو از مردن بیزار و گریزان است (ببینید: مرگ).

امام‌خمینی اموری مانند ستم، غارت، فساد و گرایش به مذاهب باطل را از آثار حب دنیا می‌داند و معتقد است فضیلت‌هایی چون عدالت، شجاعت، عزت نفس، آزادگی، عفت و سخاوت با حبّ دنیا جمع نمی‌شود . ایشان به پیروی از روایت ، باطن دنیا را مردار دانسته و گاهی از آن به چراگاه حیوانات و محل اعتکاف ستمگران تعبیر کرده و اشتغال به آن را سبب خوارى انسان می‌داند . افزون بر این همه، اهل دنیا همواره در رنج و زحمت به سر می‌برند و ترس ازدست‌دادن آن نیز سبب اندوه دوچندان آنان می‌شود . همچنین ایشان علاقه رسیدن به ریاست و مقامی را که همراه با حب دنیاست موجب آشوب قلبى انسان مى‌داند و بر این باور است که هر چه مقام بالاتر باشد، آشوب قلبى بیشتری را در پى خواهد داشت .

امام‌خمینی به برخی آثار و مفاسد دیگر حب دنیا نیز اشاره کرده‌ است. ازجمله:

1. تقویت جنبه‏هاى حیوانى و طبیعى در وجود انسان؛
2. خروج قوای نفس از حالت اعتدال ؛
3. غفلت از خداوند ؛
4. بازداشتن انسان از عبادت؛
5. ضعف اراده ؛
6. بسته‌شدن چشم و گوش از درک حقایق ؛
7. کشیده‌شدن به سوی محرمات و منصرف‌شدن از واجبات ؛
8. دشمنی‌ورزی با خدا، پیامبران، اولیای الهی، فرشتگان و بندگان خدا ؛
9. محروم‌شدن از لذت مناجات ؛
10. حضور قلب نداشتن در نماز ؛
11. قساوت قلب ؛
12. بازداشتن از معرفت خداوند؛
13. پریشانی و سلب آرامش ؛
14. فقر و ذلت درونی ؛
15. طولانی‌شدن عالم قبر و برزخ ؛
16. موفق‌نشدن به کارهای بزرگ .

امام‌خمینی آثار سوء دنیاطلبی در اهل علم و دولت‌مردان را شدیدتر و سبب بدبینی مردم و فساد جامعه می‌دانست و دولت‌مردان را به تزکیه نفس و روی‌گردانی از دنیا سفارش می‌کرد و حب دنیا و حب نفس را خطری جدى برای آنان می‌شمرد . در برابر آن، بی‌اعتنایى دولت‌مردان به فریبندگی‌های دنیا را مایه قدرت و قوت دولت مى‏دانست و آنان را به مطالعه صدر اسلام و حکومت امام‌علی(ع) و ساده‌زیستى ایشان دعوت می‌کرد (ببینید: زهد).

درمان حب دنیا

ازجمله مواردی که در روایات، موجب خلاصی انسان از حب دنیا می‌شود، محبت به خداوند ، تقوا و یادآوری مرگ است. علمای اخلاق نیز شناخت مفاسد و آفات دنیا و یقین به آخرت و ثواب‌های عظیم آن را از سویی و زهد و پرهیز عملی از تعلق به دنیا را از سوی دیگر ، راه رهایی از حب دنیا دانسته‌اند. اهل معرفت نیز راه درمان حب دنیا را پیروی از قرآن و سنّت می‌دانند . امام‌خمینی در آثار خود به ترک حب دنیای مذموم و زهد در آن سفارش کرده است. ایشان درمان همه بیماری‌ها و مفسده‌های روحی را در درمان‌کردن حب دنیا و حب نفس می‌داند و معتقد است با درمان آن، نفس دارای ملکه اطمینان می‌شود، قلب آرامش می‌یابد و تمام محاسن اخلاقی در سرزمین روح وارد می‌شود . ایشان از میان‌بردن حب دنیا را به‌یکباره برای انسان سالک امکان‌پذیر نمی‌داند؛ ولی باور دارد انسان با تفکر و ریاضت می‌تواند به‌تدریج با قطع ریشه‌های بیماری‌های روحی، حب دنیا را از دل خارج کند .

امام‌خمینی راه درمان حب دنیا را مجهزشدن به علم و عمل می‌داند ؛ از این‌رو درمان عملی را در «معامله به ضد» معرفی می‌کند؛ بدین‌گونه که اگر به مال دنیا علاقه‌مند است، با صدقه‌دادن، ریشه آن را از دل بکَند ؛ چنان‌که اموری همچون ریاضت شرعى و دل‌دادن به خداوند را نیز درمان عملی به ‌شمار می‌آورد و درمان علمی را اندیشیدن در آیات، اخبار و حالت‌های اولیای الهی می‌داند .

منابع

حسین صالحی، «حب دنیا»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۵۴.