حجاب سلوکی
حجاب سلوکی، به معنای نقش بستن صور عالم ماده در قلب و مانع شدن از تجلیات الهی است. امامخمینی در آثار خویش به بحث از حجابهای سلوکی پرداخته و یکی از بزرگترین موانع سیر و سلوک را حجابهای سلوکی میداند و با تحلیل اقسام حجابهای سلوکی به جایگاه، حقیقت و آثار آنها اشاره کرده است.
اهمیت و جایگاه حجاب سلوکی
حجاب سلوکی در اصطلاح اخلاق و عرفان به معنای نقش بستن صور در قلب است که مانع از تجلیات حق میشود. [۱] حجاب سلوکی در نگاه اخلاقی و عرفانی جایگاه ویژه و مهمی دارد. علمای اخلاق و اهل معرفت در آثار خویش به بحث از موانع درونی، مراتب، حقیقت و اقسام حجابهای سلوکی پرداخته و آثار گوناگونی بر آن مترتب ساختهاند. [۲] امامخمینی نیز در آثار خویش به بحث از حجابهای سلوکی پرداخته و یکی از بزرگترین موانع سیر و سلوک را حجابهای سلوکی میداند و با تحلیل اقسام حجابهای سلوکی به جایگاه، حقیقت و آثار آنها اشاره کرده است. [۳]لی الفوائد الرضویة، ص۱۱۶).
حقیقت و انواع حجاب
اهل معرفت در بیان حقیقت حجاب، آن را در دو قوس نزول و صعود مورد بررسی قرار دادهاند. حجابهای وجودی در قوس نزول، همان حجابهایی هستند که مجالی و مجاری فیضرسانی و تجلیات حق میباشند که بدین وسیله ظهورات ذات به صورت موجودات و عوالم گوناگون رخ مینماید و مایه فیض حق در مراتب مختلف وجودی هستند. اما حجابهای سلوکی در قوس صعود معنای متفاوت با حجاب در قوس نزولی دارد. حجاب قوس صعودی به معنای نقش بستن انطباع و صُور کونی در قلب است که مانع از تجلیات حق میشود. بنابراین، هر آنچه بر قلب و روح نقش ببندد و انسان را از مراتب جمال و تجلیات حق محروم کند، حجاب سلوکی میباشد. (کاشانی، اصطلاحات صوفیه، ص۸۱؛ رازی، مرصاد العباد، ص۳۱۰، قجمی، أشعة اللمعات، ص۷۰؛ هجویری، کشف المحجوب، ص۹؛ مازوجی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ص۱۴-۱۶).
امامخمینی نیز به حقیقت و انواع حجابها اشاره کرده و بر این باور است که سالک در آغاز سیر الی الله، باید حجابهای سلوکی را از خود دور کند. ایشان مراد از هفتاد هزار حجاب در بعضی روایات را همان وجود اشیاء، عوالم و تعینات وجودی میداند؛ زیرا هر یک از اینها انسان را از جمال حق محجوب و بجهت تمایل به دنیا، این حجب بر قلب عارض و انسان را از ساحت الهی و معارف دینی محروم میکند. (امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۰۰-۳۰۱؛ آداب الصلاة، ص۲۷۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۷، ۶۸-۶۹؛مصباح الهدایه، ص۳۹ و ۸۷).
اقسام حجاب سلوکی
حجابهای سلوکی به معنای نقش بستن ماسوی الله بر قلب انسان است که در واقع از درک ناقص انسان از حقیقت ناشی میشود. حجابهای سلوکی تشکیکیاند و ویژگی مشترک حجابهای سلوکی مانعیت است. در واقع ما به الامتیاز در آنها، همان ما به الاشتراک است؛ یعنی دربازدارندگی با هم اختلاف دارند و اتفاقاً در همین امر نیز مشترکاند. همگی حجابها به نوعی مانعیت دارند، اما برخی مانعیت شدید دارند و برخی مانعیت ضعیف. اهل معرفت با توجه به این مانعیت، حجابها را بر دو قسم ظلمانی و نورانی تقسیم کردهاند. [۴] ۱- حجابهای ظلمانی: این قسم از حجابها هویت ظلمانی و مانعیت دارند، یعنی به کلی انسان را در عصیان و نافرمانی در برابر حقتعالی نگه میدارند و واجد هیچ کمالی نیستند. [۵] امامخمینی نیز حقیقت حجابهای سلوکی ظلمانی را مانعیت و بازدارندگی از ساحت الهی میداند و معتقد است حجابهای ظلمانی مانع بزرگی بر سر راه سیر و سلوک میباشند، لذا یکی از مهمترین مراحل سلوکی برای سالک الی الله، از بین بردن حجابهای ظلمانی است و تا سالک از این مرحله طهارت پیدا نکند سلوک او معنا نخواهد داشت. از جمله اقسام حجابهای ظلمانی در نگاه امامخمینی عبارتنداز: حجاب خودبینی، که به باور ایشان شرط اول سلوک به سوی خداوند خروج از حجاب ظلمت خودبینی است. یکی دیگر از حجابهای ظلمانی حبّ دنیاست که سبب میشود انسان از معرفت حق و انوار جمال و جلال او محروم و ظلمت بر قلب او مسلط شود. [۶] ۲- حجابهای نورانی: در حجابهای نورانی نقش «مانعیت» که ویژگی مشترک همه حجابهای سلوکی است، شدت و غلظت بسیار کمتری دارد، حجابهای نورانی، مشحون از کمالات معنوی و معارف اسمایی و صفاتی حق هستند. در این حجابها، به خودی خود، هیچ رذیلت و عصیانی یافت نمیشود، اما چون هدف سالک قرب به خدا و انس با اوست، رقیقترین موانع کمالی نیز برای سیر صعودی او، خسران به حساب میآید. [۷] امامخمینی نیز یکی اقسام حجب سلوکی را حجابهای نورانی میداند. این حجابها عبارتند از هر مرحله سیر و سلوک روحانی که از صعود سالک به مرحله بالاتر جلوگیری و سبب مانعیت میباشند. امامخمینی با استناد به فرازی مناجات شعبانیه «حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل إلی معدن العظمة» برخی از حجابهای نورانی را عبارت از حجاب اسماء و صفات و حجاب اسم اعظم میداند و معتقد است، اسما و صفات مانع از شهود ذات حقتعالی میباشند این اسماء در عین اینکه ظهور ذاتاند، حجاب آن نیز به شمار میروند. همچنین اسم اعظم الهی حجاب نوری برای اسما و صفات میباشد؛ زیرا اسماء و صفات به اعتبار تعینات خود نمیتوانند بطور مستقیم به هویت غیبی مرتبط شوند بلکه این امر به واسطه اسم اعظم الله است که خود حجاب نوری و حجاب اکبر است. [۸] در روایت آمده که برای خداوند سبحان هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت است: «انَّ الله سبعین حجاباً من نور و ظلمة لو کشفها عن سبحات وجهه ما ادرکه بصره» [۹] اگر خداوند این حجابها را برافکند سبحات وجهه او تا بدان جا که چشم حق بدان رسد را میسوزاند. «سبحات وجهه» به لحاظ معنای به معنای عظمت و جلال وجه حق است و مراد از «ما ادرکه بصره» همه کثرات خواهند بود؛ زیرا دید و چشم حق بر همه کثرات محیط است. بنابراین، در پس حجابهای نورانی سبحات وجه حق نهفته است که اگر این حجابها برطرف شود، سبحات وجهه او به هر چه بتابد آن را میسوزاند و در خود معدوم میکند. امامخمینی اسما و صفات را حجاب نوری معرفی میکنند و تعینات خلقی و خارج از صقع ربوبی را حجابهای ظالمانی معرفی میکند. [۱۰]
پانویس
- ↑ (کاشانی، اصطلاحات صوفیه، ص۸۱؛ رازی، مرصاد العباد، ص۳۱۰؛ مازوجی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ص۱۶).
- ↑ (ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۲۴۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۳۰۰؛ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۳۲؛ هجویری، کشف المحجوب، ص۱۰؛ طباطبائی، المیزان، ج۱۳، ص۱۵۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه؛ ج۱۲، ص۱۴۳؛ حقی، تفسیر روح البیان؛ ج۵، ص۱۶۸؛ سلیمانی، اصطلاحات صوفیان، ص۱۸۴).
- ↑ (امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۷۲-۲۵۵؛ آداب الصلاة، ص۷-۸؛ شرح چهل حدیث، ص۳۷۲-۳۷۳؛ صحیفه، ج۱۲، ص۵۰۷؛ شرح دعای سحر، ص۱۰۲-۱۰۴؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الانس، ص۶۸-۷۱؛ التعلیقه ع
- ↑ (حفنی، معجم مصطلاحات الصوفیه، ص۷۵؛ رازی، مرصاد العباد، ص۱۵۴-۱۵۵؛ هجویری، کشف المحجوب، ص۳۰۵؛ سلیمانی، اصطلاحات صوفیان، ص۱۸۴؛ مازوجی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ص۶۳).
- ↑ (بقلی، عبهر العاشقین، ص۱۵۳، قمشهای، مجموعه آثار حکیم صهبا، ص۲۰۹-۲۱۰؛ رازی، مرصاد العباد، ص۱۵۴-۱۵۵؛ مازوجی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ۵۶-۵۷).
- ↑ (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۷۲-۳۷۳، ۴۰۰ و ۵۴۳؛ آداب الصلاة، ص۷-۸، ۱۲۷ و ۱۹۵؛ دیوان امام، ص۲۴۸؛ سرّالصلاة، ص۳۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۳۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۷۸، ۱۷۲ و ۲۵۵؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۲۷۱-۲۷۴).
- ↑ (سلیمانی، اصطلاحات صوفیان، ص۱۸۴؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۲۹۸؛ قمشهای، مجموعه آثار حکیم صهبا، ص۲۰۹؛ رازی، مرصاد العباد، ص۵۴، ۱۵۵، مازوحی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ص۵۹-۶۰).
- ↑ (امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۷ و ۶۸-۶۹؛ مصباح الهدایه، ص۱۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۵۱-۴۵۲).
- ↑ (عوالی اللئالی، ج۴، ص۱۰۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۴۴)
- ↑ (امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۶۸-۶۹؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۱۶، شرح دعای سحر، ص۱۰۰؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۴۷۸-۴۷۹).
منابع
- ابنعربی، محییالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، دیوان امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- بقلی، روزبهان، عبهر العاشقین، تهران، نشر منوچهری، ۱۳۶۶ش.
- جامی، عبدالرحمان، أشعة اللمعات، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- حفنی، عبدالمنعم، معجم مصطلحات الصوفیه، بیروت، دار المسیرة، ۱۹۸۰م.
- حقی، بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- رازی، نجمالدّین، مرصاد العباد، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
- سلیمانی، مرضیه، اصطلاحات صوفیان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۹۰ق.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صدوق، محمدبنعلی، علل الشرایع، انتشارات مکتبة الداوری، قم، بیتا.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- قمشهای، محمدرضا، مجموعه آثار حکیم صهبا، قم، نشر آیت اشراق، ۱۳۹۴ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، تصحیح مجید هادیزاده، انتشارات حکمت، تهران،۱۳۸۱ش.
- مازوجی، حسین، حجابهای ظلمانی و نورانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- هجویری، علیبنعثمان، کشف المحجوب، انتشارات سروش، ۱۴۰۰ش.
نویسنده: باقر صاحبی