محمدتقی شریعتی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمدتقی شریعتی |
| لقب | سقراط خراسان |
| تاریخ تولد | ۱۲۸۶ |
| زادگاه | مزینان، سبزوار، خراسان |
| تاریخ وفات | ۳۱ فروردین ۱۳۶۶ |
| محل دفن | حرم امام رضا، مشهد |
| خویشاوندان سرشناس | علی شریعتی (پدر) |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | حوزه علمیه مشهد |
| سایر | آموزگار، مفسر قرآن، از مبارزان فرهنگی علیه کمونیسم و کسرویگری |
| فعالیتهای اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | کنشگر سیاسی-مذهبی، نامزد انتخابات مجلس هفدهم، از حامیان انقلاب اسلامی |
محمدتقی شریعتی (۱۲۸۶ـ۱۳۶۶ش) زبانزد به «سقراط خراسان»، اسلامشناس، کنشگر سیاسی ـ مذهبی در خراسان و پدر علی شریعتی بود. او با تکیه بر قرآن، رویکردی نوگرایانه و روشنفکرانه به دین داشت. شریعتی با پایهگذاری کانون نشر حقایق اسلامی در گسترش روح متعالی و مترقی اسلام و ستیز با کنشگریهای حزب توده و کسرویستها نقش بارزی داشت.
محمدتقی شریعتی مبارز سیاسی در برابر حکومت پهلوی نبود؛ بلکه مخالفی آرام بود که دغدغۀ دین داشت. او امامخمینی را گرامی میداشت و با انقلاب اسلامی همراه بود. امامخمینی نیز ایشان را ارجمند میشمرد؛ اما روابطشان زیر سایۀ کنشگریهای فرزند محمدتقی، علی شریعتی و مخالفان ایشان بود.
زندگی
محمدتقی مزینانی، پرآوازه به شریعتی فرزند شیخ محمود، به سال ۱۲۸۶ش در روستای مزینان شهر سبزوار استان خراسان زاده شد.[۱] محمدتقی شریعتی از برای کنشگریهایی که در علوم انسانی و شناختن شبه فلسفههای الحادی و انحرافی و پاسخ گفتن به آنها داشت، زبانزد به «سقراط خراسان» گردید.[۲]
محمدتقی خواندن و نوشتن و دورۀ مکتبخانه و ادبیات عرب را نزد پدر و عمویش در مدرسۀ علوم قدیم مزینان سپری کرد.[۳] نزدیک به پانزده سالگی، برای دانشافزایی به مشهد رفت و وارد حوزه علمیه شد.[۴] از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳ش همزمان با یادگیری دانش زمانه، به یاددادن نیز روی آورد و در برخی دبستانهای مشهد کار میکرد.[۵]
شریعتی دورۀ سطح حوزه علمیه را نزد استادان برجستۀ مشهد آموخت و در ادبیات عرب و فارسی بسیار چیرهدست شد. تاآنجاکه به دیگر طلاب نیز آموزش میداد.[۶] وی در کنار دانشهای همگانی آن روزگار، دیگر دانشهای ویژه، همچون تفسیر، اعتقادات، مقامات حریری، خلاصةالحساب شیخ بهائی، الهیات قدیم را میآموخت و آموزش میداد.[۷] تااینکه وضعیت دهۀ ۱۳۲۰ش. شریعتی را واداشت که از پیگیری درسهای حوزوی و اجتهاد دست بکشد و به کار آموزگاری در آموزش و پرورش روی آورد.[۸]
محمدتقی شریعتی از دهۀ ۱۳۲۰ به کنشگریهای اجتماعی ـ سیاسی نیز روی آورد. او با دانش و تواناییهایی که داشت به مبارزه با کمونیسم و حزب توده پرداخت.[۹] و برخی از دوگانهگوییهای کسروی و کسرویگرایان را برای دانشگاهیان و جوانان روشن و نقد میکرد.[۱۰] در همین راستا به تشکیل جلسههای سیار و کانون نشر حقایق اسلامی دست زد.[۱۱]
کنشگریهای اجتماعی ـ سیاسی محمدتقی شریعتی تا سال ۱۳۳۶ش پیوسته بود؛ ولی با رویدادهای سیاسی و اجتماعیای که در این سالها پیش آمد، کانون نشر حقایق اسلامی که در زمینههای دینی و سیاسی بسیار کوشا بهشمار میرفت، از سوی رژیم پهلوی بسته شد و برخی از اعضای آن دستگیر شدند و کانون بهناچار به کارهای پنهانی روی آورد.[۱۲]
محمدتقی شریعتی با آنکه شخصیتی فرهنگی ـ مذهبی بود؛ امّا دین را از سیاست جدا نمیدانست و بر پایۀ این شناخت، به اندازۀ توان در کارهای سیاسی ـ اجتماعی نیز کوشا بود. تاآنجاکه اردیبهشت ۱۳۳۱ش برای نمایندگی از سوی مردم مشهد در مجلس شورای ملّی ـ دوره هفدهم ـ نامزد گردید. در دور نخست انتخابات، رأی اول را آورد؛ ولی در دور دوم ناسازگاریها و بروز اختلافهای درون گروهی، بهانه به دست رژیم پهلوی داد و انتخابات مشهد را باطل کردند.[۱۳]
میانۀ سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ کنشگریهای شریعتی و هماندیشهایش در چارچوب کانون، و پنهانی بود. رژیم پهلوی این پویای پنهانی را هم برنتافت و شهریور سال ۱۳۳۶ محمدتقی شریعتی و شانزده تن از یاران و شاگردانش ـ بهویژه فرزندش، علی شریعتی ـ را از برای دشمنی با شاه و انجام سخنرانیهای تند و اغواگر در کانون، دستگیر و با هواپیمای ارتشی از مشهد به تهران منتقل و از آنجا به زندان قزل قلعه برده شده، زندانی شدند.[۱۴] شریعتی و دیگر زندانیان گامبهگام آزاد شده و به مشهد برگشتند. بااینکه کانون به دست حکومت بسته شده بود؛ ولی پنهانی در منزل سیدمحمدهادی میلانی کارهای خود را پیگیری کردند.[۱۵]
سال ۱۳۴۱ اجازۀ بازگشایی به کانون داده شد؛ اما به این گرو که کارهای سیاسی نکند و تنها به کارهای فرهنگی ـ مذهبی بپردازند. محمدتقی شریعتی و هماندیشانش از درنگ پیش آمده بهره گرفته و با مراجع و علمای معترض قم و دیگر مبارزان پیوند خورده و کارهای سیاسی و مبارزاتی را به آرامی آغاز کردند.[۱۶]
کانونِ محمدتقی شریعتی پس از پیروزی انقلاب با حضور شخصیتهای سیاسی همچون یاسر عرفات، سیداحمد خمینی، ابوالحسن بنیصدر، حسن حبیبی، و... بهگونۀ رسمی در محل پیشین کانون بار دیگر کار خود را آغاز کرد.[۱۷] سرانجام محمدتقی شریعتی پس از عمری کارهای علمی، فرهنگی و مبارزاتی در ۳۱ فروردین ۱۳۶۶ درگذشت و در حرم علی بن موسی الرضا در مشهد به خاک سپرده شد.[۱۸]
محمدتقی شریعتی و انقلاب اسلامی
شریعتی که دغدغۀ دین و ارزشهای مذهبی داشت و همواره آشکارا و پنهانی پیگیر کارهای فرهنگی و سیاسی بود؛ با آغاز نهضت در دهۀ چهل، همراه با فرزندش علی، نقش پررنگ و بهسزایی بهجای گذاشت. دلیل آن هم دوستی و پیوندی بود که با سیدمحمود طالقانی و مرتضی مطهری داشت.[۱۹] او سال ۱۳۴۵ش که طالقانی در زندان حکومت گرفتار بود، به درخواست مرتضی مطهری به تهران آمد تا در مسجد هدایت و حسینیه ارشاد که در آن روز جایی برای تفسیر قرآن و گردهمآیی مبارزان و انقلابیون دینی بود، تفسیر قرآن بگوید و سخنرانی نماید.[۲۰] با ورود شریعتی به تهران و سخنرانیهای او ساواک واکنش نشان داد و پیگیر پیوند میان کانون نشر حقایق مشهد و حسینیه ارشاد تهران شد.[۲۱]
محمدتقی شریعتی آذر ۱۳۴۷ به تهران کوچ کرد و جلساتِ کانون مشهد را در تهران پیگیر شد.[۲۲] تااینکه سال ۱۳۵۲ش به جرم کارهای سیاسی پسرش، علی شریعتی، به شیوۀ گروگان، دستگیر و بیش از یک سال در زندانهای اوین و قصر زندانی گردید.[۲۳] در سال ۱۳۵۶ با درگذشت ناگهانی پسرش علی شریعتی، در سوگ پسر بار دیگر دست به کار سخنرانیهای پیاپی شد. با پیروزی انقلاب اسلامی، از سال ۱۳۵۸ در حسینیه ارشاد، سخنرانیهایش را پیگیری کرد. میانۀ سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ به مناسبتهای گوناگون در رادیو به سخنرانی پرداخت.[۲۴] با نزدیک شدن روزهای برگزاری انتخابات مجلس خبرگان رهبری، محمدتقی شریعتی از سوی برخی گروهها و احزاب مذهبی و سیاسی نامزد این مجلس گردید؛ ولی چند روز پیش از برگزاری انتخابات، از برای بیماری و نبود توانایی بایسته، کنار کشید.[۲۵]
محمدتقی شریعتی و امامخمینی
آشنایی و رابطۀ میان امامخمینی و محمدتقی شریعی نهچندان گرم و همیشگی، و نهچندان سرد و ناآگاه از هم بود. نامهای میانشان دادوستد نشده است. همانگونه که دیداری هم انجام نگرفته است؛ مگر یک مورد، آن هم پس از پیروزی انقلاب اسلامی در قم که محمدتقی به همراه گروهی از هماندیشان و نوههایش، فرزندان علی شریعتی، با امامخمینی دیدار و گفتگو کردند.[۲۶] در این دیدار امامخمینی به گرمی از محمدتقی استقبال کرده و در برابر ایشان از جا بلند شده است. برخورد احترامآمیزی نیز با ایشان داشته است.[۲۷]
در این دیدار امامخمینی در پاسخ به پرسش کلی محمدتقی دربارۀ فرزندش علی شریعتی، باز ترجیح میدهد موضعگیری روشنی له یا علیه اندیشۀ علی شریعتی نداشته باشد تا راهِ سوءاستفادۀ مغرضان و معاندان بسته شود.[۲۸] احسان، نوۀ محمدتقی نیز از نخستین دیدارش با امامخمینی در پاریس چنین گزارش کرده است که ایشان جویای حال پدربزرگش شده است. همچنین دربارۀ بدگوییهای برخی محفلهای واپسگرا علیه پدرش، علی شریعتی، گفته است: «خیلیها پیش من آمدند که علیه ایشان مطلبی بگیرند و من سکوت کردم».[۲۹]
با اینکه برخی افراد، گروهها و جریانها خواسته و ناخواسته تلاش کردند پیوند و علاقهای میان محمدتقی شریعتی و کانون نشر حقایق اسلامی که محل فعالیت ایشان بود، با امامخمینی ایجاد نشود و ایشان را در برابر انقلاب و رهبری آن قرار دهند؛[۳۰] اما برخی از اعضای کانون در کمیته استقبال از امامخمینی حاضر شدند.[۳۱]
محمدتقی شریعتی از پشتیبانان انقلاب امامخمینی بود. او برای زندهنگاهداشتن آن، بهویژه در دوران تبعید ایشان، تلاشهای بسیاری کرد. بارها در مسجدها و محفلهای مشهد و تهران به منبر رفت و سخنرانی کرد. دوشادوش سخنرانهایی چون: محمدتقی فلسفی، فضلالله محلاتی، نجمالدین اعتمادزاده و... به سخنرانی و آگاه کردن مردم پرداخته و از جنبش دینی و مردمی امامخمینی حمایت کرد.[۳۲]
پانویس
- ↑ «زندگینامه محمدتقی شریعتی به قلم خودش»، وبسایت بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی؛ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۷۷.
- ↑ اسعدی، سقراط خراسان، ص۲۲؛ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۵۷، پاورقی.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۷۷.
- ↑ رهنما، چهرهنگاری سیاسی علی شریعتی: آرمانگرای اسلامی، ص۱۷.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۷۸.
- ↑ «زندگینامه محمدتقی شریعتی به قلم خودش»، وبسایت بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی.
- ↑ شریعتی، «مصاحبه با استاد محمدتقی شریعتی»، کیهان فرهنگی، ش۱۱، ص۱۶.
- ↑ پژوم، جعفر، چشمه کویر، مجموعه سخنرانیهای استاد شریعتی، ص۱۹.
- ↑ شریعتی، «مصاحبه با استاد محمدتقی شریعتی»، کیهان فرهنگی، ش۱۱، ص۱۶.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۷۸ـ۷۹.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۷۸ـ۹۰.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۱۸۰ـ۲۰۰.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۱۴۷٬۵۷.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۱۹۰ـ۱۹۵.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۰۹ـ۲۱۰.
- ↑ رهنما، چهرهنگاری سیاسی علی شریعتی: آرمانگرای اسلامی، ص۳۲.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۷۱.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۹۱.
- ↑ رکنی، «چراغی که در کانون درخشید»، یادنامه استاد محمّدتقی شریعتی، ص۳۵-۵۸.
- ↑ حسینیه ارشاد بهروایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۶۰.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۶۱.
- ↑ خواجویی، یاد و یادآوران، ۵۰۶–۵۰۷؛ برزگر جلالی، شریعت، شریعتی، ص۲۹۴.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۶۷ـ۲۷۱.
- ↑ «اسامی جدید نمایندگان ائتلاف»، روزنامه اطلاعات، ۴ مرداد ۱۳۵۸، ص۱۲؛ مجله سروش، سال اوّل، ش ۱۴، ص۲۴.
- ↑ «گزارش سه دیدار با آیتالله خمینی؛ احسان شریعتی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف.
- ↑ «استاد شریعتی با انقلاب همراه بود/ امامخمینی ایشان را تکریم کرد»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «گزارش سه دیدار با آیتالله خمینی؛ احسان شریعتی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف.
- ↑ «گزارش سه دیدار با آیتالله خمینی؛ احسان شریعتی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف.
- ↑ «در زندگی و عصر استاد محمدتقی شریعتی»، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص۲۸۰.
- ↑ شجاعی مهر، بازخوانی هویت انقلاب اسلامی با تاکید بر آموزه مهدویت در تفکر شیعی، ص۱۱۵.
منابع
- «اسامی جدید نمایندگان ائتلاف»، روزنامه اطلاعات، ۴ مرداد ۱۳۵۸ش.
- اسعدی، محمود، سقراط خراسان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش
- برزگر جلالی، مسعود، شریعت، شریعتی و بیان ادبی مذهب، تبریز، فروغ آزادی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- پژوم، جعفر، چشمه کویر؛ مجموعه سخنرانیهای استاد شریعتی، تهران، روزنامه اطلاعات، ۱۳۷۵ش.
- حسینیه ارشاد بروایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
- خواجویی، علیرضا، یاد و یادآوران؛ یادی از معلم شهید دکتر علی شریعتی از زبان یادآوران، اصفهان، غزل، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رکنی، محمدمهدی، «چراغی که در کانون درخشید»، یادنامه استاد محمّدتقی شریعتی مزینانی، تهران، خرم، ۱۳۷۰ش.
- رهنما، علی، چهرهنگاری سیاسی علی شریعتی: آرمانگرای اسلامی، ترجمه مجید نکودست، تهران، انتشارات حسینیه ارشاد، ۱۳۸۵ش.
- شجاعی مهر، رضا، بازخوانی هویت انقلاب اسلامی با تاکید بر آموزه مهدویت در تفکر شیعی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۸۹ش.
- شریعت رضوی، پوران، طرحی از یک زندگی، تهران، چاپخش، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.
- شریعتی، محمدتقی، «مصاحبه با استاد محمدتقی شریعتی»، کیهان فرهنگی، شماره ۱۱، بهمن ۱۳۶۳ش.
- کامور، جواد، قصه زندگی و مرگ علی شریعتی، تهران، بهآفرین، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- مجله سروش، سال اوّل، ش ۱۴، ۱۳۵۸ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- «زندگینامه محمدتقی شریعتی به قلم خودش»، وبسایت بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی.
- «گزارش سه دیدار با آیتالله خمینی؛ احسان شریعتی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف،
- «استاد شریعتی با انقلاب همراه بود/ امامخمینی ایشان را تکریم کرد»، خبرگزاری تسنیم،
- «در زندگی و عصر استاد محمدتقی شریعتی»، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
محمد رجائی نژاد