دستگیری امام‌خمینی

دستگیری امام‌خمینی، بازداشت و حبس و حصر امام‌خمینی، خرداد ۱۳۴۲.

کلیات

امام‌خمینی به دلیل مبارزه با رژیم پهلوی دو بار دستگیر شد؛ پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ که در اینجا گزارش می‌شود و سیزدهم آبان ۱۳۴۳ که به تبعید ایشان انجامید. (ببینید: تبعید امام‌خمینی) امام‌خمینی از سال ۱۳۴۱ مبارزه علنی با رژیم پهلوی را آغاز کرد و در ۱۳۴۱/۱۲/۲۲ در اعلامیه‌ای خطاب به علما و روحانیان، به علت تلاش رژیم پهلوی برای نابودی احکام ضروری اسلام، عید نوروز سال ۱۳۴۲ را عزای ملی اعلام کرد و از آنان خواست عید را عزا بگیرند تا مردم از مصائب گریبان‌گیر اسلام و مسلمانان آگاه شوند. برخی از علمای دیگر نیز عید را عزا اعلام کردند. (ببینید: انقلاب سفید)

رژیم پهلوی در واکنش به موضع‌گیری روشن امام‌خمینی و برخی دیگر علما و مراجع در برابر کارهای ضد اسلامی رژیم، در واپسین روزهای سال ۱۳۴۱، برای تهدید و ارعاب مردم، نظامیان بسیاری را به قم اعزام کرد. امام‌خمینی در آخرین جلسه درس سال ۱۳۴۱ در مسجد اعظم قم، فضای ترس و خفقان حاکم بر کشور را در هم شکست و آمادگی خود را برای فداکاری در راه اسلام اعلام کرد. رژیم در عصر روز ۲۵ شوال ۱۳۸۲ق/ ۱۳۴۲/۱/۲ش هنگام برگزاری مراسم سوگواری امام‌صادق(ع) در مدرسه فیضیه، به مدرسه حمله کرد و به ضرب و جرح طلاب پرداخت. این کار با واکنش منفی مراجع تقلید، روحانیان و عموم طبقات مردم روبه‌رو شد.

امام‌خمینی تصمیم گرفت با بهره‌گیری از فضای محرم و مجالس عزاداری امام‌حسین(ع) در سراسر کشور، کارهای ضد دینی رژیم پهلوی را افشا و مردم را از نفوذ اسرائیل در ایران آگاه کند. ایشان افزون بر این تصمیم، در چهلمِ رخداد حمله رژیم به مدرسه فیضیه، با انتشار پیامی، شخص محمدرضا پهلوی را در این حادثه مقصر دانست. (ببینید: حمله به مدرسه فیضیه) رژیم پهلوی برای مهار بحران و بی‌اثرساختن اقدامات روحانیان در ماه محرم، ضمن تهدید و ارعاب وعاظ و هیئت‌های مذهبی، از آنان تعهد گرفت در این ماه از سخنان تحریک‌آمیز پرهیز کنند و بر ضد پهلوی و اسرائیل و در مورد درخطربودن اسلام سخنی نگویند.

امام‌خمینی در واکنش به این اقدام رژیم، در اطلاعیه‌ای، چنین تعهداتی را بی‌ارزش خواند و با آن مخالفت کرد و التزام‌گیرندگان را مجرم و قابل تعقیب معرفی کرد. ایشان همچنین به مبلغان و هیئت‌های مذهبی، یادآور شد بر آنان لازم است در ماه محرم فریضه دینی خود را در اجتماعات ادا کنند و از امام‌حسین(ع) فداکاری در راه احیای شریعت را فرا گرفته، از زندان و شکنجه نترسند. ایشان خاطرنشان کرد که خطر رژیم پهلوی برای اسلام کمتر از خطر بنی‌امیه نیست؛ زیرا این رژیم با اسرائیل و عمال آنان همراهی کرده و دستگاه تبلیغات کشور و تمام شغل‌های حساس در ارتش و فرهنگ و دیگر وزارتخانه‌ها را به آنان سپرده‌است.

علت دستگیری

با آغاز ماه محرم سال ۱۳۸۳ق/ ۱۳۴۲ش و شروع مراسم عزاداری امام‌حسین(ع) اعتراض‌های مردم به رژیم پهلوی شدت گرفت. اوج آن، سخنرانی از پیش اعلام‌شده امام‌خمینی در عصر عاشورای این سال برابر با ۱۳۴۲/۳/۱۳ در مدرسه فیضیه بود. شب پیش از آن برخی افراد مرتبط با رژیم به سیداحمد زنجانی خبر دادند که رژیم قصد جدی برای دستگیری امام‌خمینی دارد و همین خبر را صبح عاشورا نیز سیدمحمدرضا گلپایگانی به زنجانی رساند و با توجه به دوستی وی با امام‌خمینی از او خواست مانع سخنرانی ایشان شود و زنجانی خبر را به واسطه فرزند خود سیدموسی زنجانی از طریق شهاب‌الدین اشراقی به ایشان رساند، اما امام‌خمینی آن را تهدید شمرد. امام‌خمینی برای سخنرانی در مدرسه فیضیه با خودرویی روباز در حالتی که یک سر عمامه را رها کرده بود، با حالت عزا و گِل به پیشانی، با وجود تراکم جمعیت در مسیر و میدان آستانه، از خانه به سوی فیضیه حرکت کرد. ایشان در سخنان خود، به شخص محمدرضا پهلوی حمله کرد و حکومت پهلوی را به دستگاه یزید و بنی‌امیه تشبیه کرد و درباره همسویی شاه با اسرائیل هشدار داد و بار دیگر موضوع تهدید وعاظ و تعهد نامشروع از آنان را مطرح کرد.

پس از این سخنرانی، موج جدیدی از اعتراض و انتقاد بر ضد رژیم پهلوی آغاز شد و رژیم در برابر گسترش آن در روز چهاردهم خرداد در تهران و قم، واکنش شدیدی نشان داد و بر اساس گزارش شهربانی تهران، در همان روز در حدود ۱۲۴ نفر از اقشار مختلف مردم در میدان توپخانه دستگیر و عده‌ای نیز شهید شدند. دو روز پس از این سخنرانی در ساعت سه بامداد پانزدهم خرداد برابر با دوازدهم محرم ۱۳۸۳ق، نیروهای امنیتی امام‌خمینی را به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی کشور و تماس با عوامل خارجی با هدف ایجاد اغتشاش در کشور دستگیر کردند. اسدالله عَلَم در جلسه هیئت دولت، عصر ۱۳۴۲/۳/۱۵ اشاره کرد که تصمیم بر این بوده‌است دستگیری روز شنبه باشد؛ ولی به دلیل اتفاقی که رخ داد، زودتر صورت گرفت.

چگونگی دستگیری

در شب پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ش/ دوازدهم محرم ۱۳۸۳ق پس از نیمه‌شب تعداد زیادی کماندو و سرباز گارد، مسلح به سلاح‌های گرم و سرد به قم آمدند و خانه امام‌خمینی را در محلّه یخچال‌قاضی محاصره کردند. مأموران از بام و دیوار وارد خانه شدند؛ ولی ایشان را پیدا نکردند. آنان خادم خانه و چند نفر از کارکنانی را که روزها از میهمانان پذیرایی می‌کردند و شب‌ها آنجا می‌خوابیدند، برای یافتن امام‌خمینی بیدار کردند و کتک زدند. امام‌خمینی به جهت برگزاری مراسم سوگواری امام‌حسین(ع) در دهه محرم در منزل، شب‌ها در خانه فرزند خود سیدمصطفی ـ که در مقابل خانه ایشان بود ـ استراحت می‌کرد. ایشان که هنگام بیداری برای نماز شب، متوجه هیاهو شده بود، فرزندش را بیدار کرد و به او اطلاع داد که برای دستگیری ایشان آمده‌اند؛ سپس با پوشیدن لباس و خروج از خانه و معرفی خود و گفتن این جمله که «روح‌الله خمینی منم، به کسی کاری نداشته باشید» به مأموران اعتراض کرد و کار آنان را وحشیانه و غیر انسانی خواند و با آگاهی از خواست آنان و برداشتن لباس و قرآن همراه آنان حرکت کرد.

مأموران امام‌خمینی را در فولکس واگن سیاه‌رنگی نشاندند و ماشین را به صورت خاموش تا روبه‌روی بیمارستان فاطمی حرکت دادند و از آنجا ایشان را با خودروی سواری دیگری به تهران بردند و سیدمصطفی خمینی که نتوانسته بود از دستگیری پدر جلوگیری کند با فریاد رسا دستگیری ایشان را به گوش همسایه‌ها و مردم رساند. در گزارشی از ساواک آمده‌است که این خودرو از آن یکی از کارمندان ساواک قم و به رانندگی خود وی بوده‌است و چون از در خانه تا خیابان هشت نفر از افراد گارد و در مجموع ده نفر را حمل کرده حدود سه هزار ریال خسارت دیده‌ است و برای وی تقاضای پنج هزار ریال به عنوان پاداش و هزینه تعمیر درخواست شده‌است.

امام‌خمینی در مسیر حرکت به تهران، ضمن دلداری به مأموران وحشت‌زده و مضطرب، از آنان خواست برای انجام نماز صبح توقف کنند؛ ولی آنان نپذیرفتند و تنها اجازه دادند از داخل ماشین روی خاک کنار جاده تیمم کرده، نماز صبح را در حال حرکت و پشت به قبله بخواند. همان روز، اداره دادرسی ارتش قرار بازداشت موقت امام‌خمینی را به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی کشور صادر کرد و ایشان به آن اعتراض کرد. هم‌زمان با دستگیری امام‌خمینی، گروه زیادی از علما و روحانیان مبارز ازجمله سیدحسن قمی، بهاءالدین محلاتی، مرتضی مطهری، ناصر مکارم شیرازی، محمدتقی فلسفی و سیدابراهیم ابطحی‌نژاد نیز در سراسر کشور دستگیر شدند. از این افراد، محلاتی از شیراز و قمی از مشهد، در زندان و حصر همراه امام‌خمینی بودند.

واکنش علما و مردم

خبر دستگیری امام‌خمینی و تشکیل پرونده جهت محاکمه ایشان ساعت دو بعد از ظهر روز پانزدهم خرداد از طرف رژیم پهلوی اعلام شد؛ در حالی‌که پیش از آن، این خبر در اکثر شهرهای ایران انتشار یافته بود. مردم قم در واکنش به دستگیری امام‌خمینی، اول صبح پانزدهم خرداد در خانه ایشان جمع شدند و همراه سیدمصطفی خمینی، به رغم ممانعت مأموران پلیس، در صحن حرم فاطمه معصومه(س) اجتماع کردند. علما و روحانیانِ حوزه علمیه قم نیز در صحن به مردم ملحق شدند. این اجتماع به راهپیمایی و درگیری با نیروهای انتظامی و کشته و زخمی‌شدن عده‌ای منجر شد. افزون بر قم، مردم تهران و برخی شهرهای دیگر نیز قیام کردند. وزارت جنگ رژیم مأمور شد با اعلام حکومت‌نظامی، قیام مردم تهران را سرکوب کند. (ببینید: پانزده خرداد و حکومت‌نظامی)

از سوی دیگر، پس از دستگیری امام‌خمینی، مراجع تقلید وقت، مانند سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری برای چاره‌جویی در خانه سیداحمد زنجانی گردهم آمدند؛ چنان‌که علما و مراجعِ قم و دیگر شهرها ازجمله سیداحمد خوانساری از مراجع تهران، سیدمحمدهادی حسینی میلانی از مراجع مشهد و سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع قم با اعلامیه‌ها و تلگرام‌ها به دستگیری امام‌خمینی واکنش نشان دادند. علما و مراجع به اعلامیه و تلگرام بسنده نکردند و برای اعتراض به رژیم پهلوی و در فشارگذاشتن دولت برای آزادی امام‌خمینی و دیگر علما و روحانیان دستگیرشده و تضمین امکان فعالیت‌های سیاسی برای همگان در حد قانونی، در یک حرکت دسته‌جمعی و پس از هماهنگی‌های لازم، در هفدهم خرداد ۱۳۴۲ به تهران مهاجرت کردند.

اسامی ۶۵ نفر از علمای مهاجر از ۲۶ شهرستان در منابع ثبت شده‌است. ازجمله سیدشهاب‌الدین نجفی مرعشی، مرتضی حائری، سیدمحمدحسین طباطبائی و سیدکاظم شریعتمداری از قم؛ سیدمحمدهادی میلانی، مجتبی قزوینی از مشهد، سیدحسین خادمی، سیدمحمد موسوی شمس‌آبادی از اصفهان، حسینعلی منتظری از نجف آباد، ملاعلی همدانی از همدان، سیداحمد خسروشاهی و عبدالله مجتهدی از تبریز، سیدمحمود ضیاءبری و سیدحسین بحرالعلوم از رشت، سیدعزالدین حسینی از زنجان، روح‌الله کمالوند از خرم‌آباد، سیدمهدی یثربی از کاشان، محمد صدوقی و سیدروح‌الله خاتمی از یزد. خواسته‌های علمای مهاجر آزادی بدون قید و شرط امام‌خمینی، مصونیت ایشان به عنوان عالم تراز اول بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، آزادی دیگر زندانیان و دستگیرشدگان و دادن آزادی بیان به آنان و تغییر دولت به دولتی بود که با روحانیت مذاکره کند.

در برابر تهدید رژیم پهلوی به اعدام امام‌خمینی، با پیگیری حسینعلی منتظری و فعالیت ابراهیم امینی، سیدمحمدهادی حسینی میلانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، محمدتقی آملی و سیدکاظم شریعتمداری از مراجع تقلید به صورت کتبی به اجتهاد و مرجعیت امام‌خمینی شهادت دادند. روحانیان، استادان و فضلای حوزه‌های علمیه قم و شهرستان‌ها با صدور اعلامیه و تلگرام‌ها به دستگیری امام‌خمینی اعتراض کردند. جمعی از فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به هیئت دولت به بازداشت غیر قانونی امام‌خمینی و جمعی از علما اعتراض کردند.

حوزه‌های علمیه نجف، کربلا و کاظمین نیز با دریافت خبر بازداشت امام‌خمینی و کشتار پانزده خرداد با تشکیل اجتماعات و طی تلگرام‌هایی به سلاطین و رؤسای جمهوری کشورهای اسلامی و سازمان‌های بین‌المللی، حمایت خود را از امام‌خمینی و تنفر خویش را از اعمال وحشیانه رژیم پهلوی اعلام کردند و خواستار آزادی فوری امام‌خمینی شدند. محمود شلتوت، مفتی و رئیس دانشگاه الازهر مصر، شش روز پس از دستگیری امام‌خمینی در هجدهم محرم ۱۳۸۳ق، اهانت به ساحت مقدس ایشان را داغ ننگی بر پیشانی بشریت معرفی کرد و طی تلگرامی از محمدرضا پهلوی خواست از تجاوز به حریم روحانیت و علمای اسلام که پاسداران قوانین الهی‌اند خودداری کند و علمای بازداشت‌شده را هرچه زودتر آزاد سازد.

دستگیری امام‌خمینی، چنان‌که خود به نقل از حسن پاکروان، رئیس وقت سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، بازگو کرده، هیچ سودی برای رژیم پهلوی نداشت، اما برای رژیم پیامدهای متعددی داشت، ازجمله قیام پانزده خرداد، تثبیت مرجعیت و رهبری امام‌خمینی و تأیید آن از سوی علما، توجه بیشتر مردم به روحانیت، افشای هرچه بیشتر ماهیت رژیم پهلوی برای مردم ایران و مسلمانان دیگر کشورها؛ نیز برکناری اسدالله علم در ۱۳۴۲/۱۲/۱۷ و جایگزینی حسنعلی منصور به نخست‌وزیری.

مکان‌های بازداشت

امام‌خمینی را پس از دستگیری، ساعت پنج صبح پانزده خرداد ۱۳۴۲ یکسره به باشگاه افسران در تهران بردند و در غروب روز پانزده خرداد ایشان را از باشگاه افسران به پادگان قصر (بی‌سیم) در سه راه زندان منتقل کردند که تا ۱۳۴۲/۴/۴ در این زندان به سر برد. ایشان را پس از آن، به زندان پادگان عشرت‌آباد (پادگان ولی‌عصر) منتقل کردند.

براساس اسناد موجود، در مرداد ۱۳۴۲، ساواک تصمیم گرفت امام‌خمینی را به سنندج تبعید کند. طبق نامه‌نگاری‌هایی که از تاریخ ۱۳۴۲/۵/۳ تا ۱۳۴۲/۵/۱۵ میان مراکز ساواک در تهران، قم و سنندج رد و بدل شده‌است، بحث درباره این تصمیم و چگونگی اجرای آن حتی تا پس از اعلام آزادی ایشان در ۱۳۴۲/۵/۱۱ نیز ادامه داشته‌است. موضوع این نامه‌ها، اعلام و تأیید خبر تبعید به سنندج، اجاره خانه در سنندج با رعایت تمام جهات حفاظتی و امنیتی، پیش‌بینی گنجایش آن برای همه افراد همراه ایشان، تصمیم‌گیری درباره پرداخت اجاره‌بها و آماده‌سازی امنیت خارجی خانه موردنظر، اقدامات و اطلاعات لازم درباره تاریخ حرکت امام‌خمینی و تعداد همراهان، گزارش ساواک سنندج درباره ضرورت تسریع در تصمیم‌گیری برای اجاره و تعداد افراد مورد نیاز برای امنیت داخلی است. در حالی‌که جلسات کمیسیون امنیت اجتماعی قم با موضوع تصمیم‌گیری درباره انطباق جرم اقدامات امام‌خمینی با قوانین جزایی یا مواد مربوط به کمیسیون امنیت اجتماعی در حال برگزاری بود و تردیدها یا مخالفت‌هایی درباره آن وجود داشت، دستور متوقف‌شدن تمام اقدامات و آزادی امام‌خمینی صادر شد. بنابر گزارش کمیسیون امنیت اجتماعی قم در جلسه ۱۳۴۲/۵/۱۵، مقامات امنیتی قم، همچنان اصرار داشتند از بازگشت امام‌خمینی به قم جلوگیری شود؛ زیرا معتقد بودند منشأ ناآرامی‌های چند ماه گذشته، به‌ویژه از بهمن ۱۳۴۱ و حوادثی چون فاجعه فیضیه و پانزده خرداد، اعلامیه‌ها و تحریکات ایشان است و با بازگشت ایشان وقایع گذشته تکرار خواهد شد.

از سوی دیگر، جمعه دوازدهم ربیع‌الاول ۱۳۸۳ق/ ۱۳۴۲/۵/۱۱ حسن پاکروان رئیس ساواک، در پادگان عشرت‌آباد با امام‌خمینی دیدار و آزادی ایشان را اعلام کرد. پس از این دیدار روزنامه‌ها در ۱۳۴۲/۵/۱۳ نوشتند روحانیت دیگر در سیاست دخالت نخواهد کرد. امام‌خمینی واقعیت مطلب را این‌گونه بیان کرد که پاکروان در دیدار با ایشان در حبس، برای بازداشتن ایشان از دخالت در سیاست، سیاست را عبارت از دروغگویی، خدعه، فریب و «پدرسوختگی» معرفی کرد و ایشان در پاسخ گفته‌است که سیاست به این معنا متعلق به «آنان» است. از نظر امام‌خمینی سیاست خدعه و فریب نیست، بلکه سیاست حقیقتی برای اداره کشور است.

امام‌خمینی پس از آزادی از زندان در ۱۳۴۲/۵/۱۱ به خانه سیدعباس نجاتی واعظ در داوودیه ـ ۱۲ کیلومتری تهرانِ آن زمان ـ منتقل شد. پس از سه روز به تقاضای غلامحسین روغنی و موافقت ساواک و امام‌خمینی، ایشان به خانه وی در قیطریه منتقل شد. (ببینید: بازداشتگاه‌های امام‌خمینی) آزادی محدود امام‌خمینی و سکونت ایشان در قیطریه موجی از شادی را در مردم پدیدآورد. اسناد ساواک حاکی از برگزاری مجالس جشن در مساجد و حسینیه‌ها می‌باشد. این روزها همچنین هم‌زمان با میلاد پیامبر اکرم(ص) بود که شاعران و سخنرانان در این مجالس درباره امام‌خمینی نیز شعر می‌خواندند و سخنرانی می‌کردند. این اقامت، به‌رغم قولی که از محمدرضا پهلوی نقل شد و در آن اقامت در قیطریه را حداکثر تا دو ماه وعده داده بود، تا فروردین ۱۳۴۳ به درازا انجامید. ساواک در این مدت تلاش می‌کرد امام‌خمینی را از زندگی در قم منصرف کند و از ایشان می‌خواست تا محل دیگری را برای اقامت انتخاب کند.

رخدادهای دوره بازداشت

امام‌خمینی بدون ابراز کمترین ناراحتی از زندان، در مدت چهل روزی که در زندان پادگان عشرت‌آباد بود، افزون بر عبادات روزانه، قرائت قرآن و دعا، به مطالعه کتاب‌هایی درباره انقلاب مشروطیت، استقلال هند و استقلال اندونزی پرداخت. در این مدت تنی چند از علما و روحانیان، ازجمله برادر بزرگ‌شان، سیدمرتضی پسندیده با ایشان دیدار کردند. ایشان در بازداشتگاه هیچ‌یک از پرسش‌های بازجویان ساواک را قابل پاسخگویی ندانست و در جواب بازجویی سکوت کرد و با شجاعت، رژیم پهلوی را به دلیل انحراف از قانون اساسی مشروطه، انقیاد در برابر امریکا و اسرائیل و بی‌اعتنایی به موازین اسلامی محکوم کرد و در مدت بازداشت، رؤسای سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی کشور چه ساواک و چه اداره دوم را به نصیحت‌کردن به محمدرضا پهلوی و بازداشتن او از اطاعتِ برده‌وار از امریکا دعوت می‌کرد. هدف امام‌خمینی مقابله با پهلوی و سقوط رژیم شاهنشاهی بود؛ ولی علمای تراز اول این هدف را به‌خوبی دنبال نکردند و علمای مهاجر به تهران ضمن مذاکره با عوامل دولتی، صلاح را در دخالت در انتخابات مجلس و به دست‌گرفتن مجلس دیدند و برای این کار اعلامیه دادند؛ ولی ایشان پس از انتقال به داوودیه، از آنجا که پهلوی را همه‌کاره کشور می‌دانست، فعالیت پارلمانی را کافی ندانست.

دوره بازداشت و حصر

ارتباط با امام‌خمینی در دوره بازداشت دشوار بود و با اصرار و فشار علما دیدارهای محدودی صورت گرفت. این ملاقات‌ها که منحصر به بستگان و نزدیگان بود، تنها با نظر فرمانداری نظامی صورت می‌گرفت. سیداحمد خوانساری در ۱۳۴۲/۳/۳۰ با ایشان دیدار کرد. این دیدار که در حضور چندین مقام نظامی و امنیتی بود، از محدوده احوال‌پرسی فراتر نرفت. هنگامی که مردم تهران از این دیدار مطلع شدند، به خانه خوانساری هجوم بردند تا خبر سلامتی امام‌خمینی را از زبان ایشان دریافت کنند. در عشرت‌آباد سیدمرتضی پسندیده، به دیدار ایشان رفت و با سؤال‌ها و جواب‌هایی که مطرح کرد، اوضاع سیاسی کشور و واکنش‌های مراجع، علما، حوزه علمیه، بازاریان و مردم را به اطلاع ایشان رساند. با اسم‌بردن از علمایی که از شهرستان‌ها به تهران آمده و قصد دیدار با امام‌خمینی را دارند، ایشان را از حضور علما در تهران مطلع کرد و با طرح درخواست شیخ‌محمدتقی آملی جهت بازگشایی بازار، تعطیل‌شدن بازار را به اطلاع ایشان رساند و با درخواست شروع درس‌های حوزه‌های علمیه، ایشان را از تعطیل‌شدن حوزه‌های علمیه آگاه کرد.

دیدار با امام‌خمینی در این زمان تنها منحصر به نزدیکان و افراد خانواده و با اجازه فرمانداری نظامی و گرفتن برگه ملاقات ممکن بود. با این حال، ایشان در روزهای نخست بازداشت از دوست خود سیدمحمدصادق لواسانی دو کتاب مستدرک الوسائل (ج۳) و تاریخ مشروطیت سیداحمد کسروی را درخواست کرد و در اول مرداد مجموعه‌ای از کتاب‌های فقهی و اصولی خود را دریافت کرد.

پس از آزادی امام‌خمینی از زندان و انتقال به داوودیه، خبر انتقال ایشان در همان روز در تهران و شهرستان‌ها منتشر شد. در روز اول بسیاری از مردم و روحانیان به دیدار ایشان رفتند. سیدمصطفی خمینی، در مدت حصر امام‌خمینی، به طور مستمر میان قم و تهران دررفت و آمد بود تا ایشان را در جریان امور قرار دهد. پسندیده طی نامه‌ای به امام‌خمینی، خبر آزادی ایشان از حبس، آمدن پاکروان نزد ایشان جهت اعلام خبر آزادی و انتقال به خانه نجاتی ـ که شخص خوشنامی نبود ـ را به ایشان داد و امام‌خمینی در پاسخ نوشت از رفتن به خانه نجاتی چاره‌ای نیست؛ ولی یک شب بیشتر آنجا نخواهد بود.

به گزارش ساواک، امام‌خمینی در این مدت و در یک مذاکره خصوصی، تأکید کرد که هیچ‌گاه برای حفظ مقام خود اقدامی نکرده و آنچه گفته یا می‌گوید تنها برای سعادت و آسایش مردم است. ایشان تصریح کرد عمل حکومت نباید به گونه‌ای باشد که مردم آن را تجاوز به حقوق خود تلقی کنند. دولت باید به احساسات مردم توجه بیشتری نشان داده و برای رفع ناراحتی مردم اقدام کند؛ همچنین در دیدار یکی از مسئولان ساواک به نمایندگی از حسن پاکروان رئیس ساواک با ایشان در مهر ۱۳۴۲ که درباره درخواست یا تقاضای ایشان سوال شد، تأکید کرد هیچ خواسته‌ای برای خودش ندارد و تنها مطالبی درباره مردم وجود دارد که مایل است به نظر محمدرضا پهلوی برسد. ایشان در بیان این مطالب، با شاهدآوردن نامه‌ای از ناپلئون سوم به فتحعلی‌شاه که از روی کتاب تاریخ روابط سیاسی خواند، تأکید کرد روحانیت نیز جز این نمی‌خواهد که سلطنت بر پایه عقاید ملت و مبانی دین و مذهب استوار شود تا تزلزلی در شئون مملکت پدید نیاید و کشور شیعه ایران، در آرامش، استقلال سیاسی و دینی خود را حفظ کند و در ردیف دولت‌های بزرگ دنیا درآید؛ حرف اصلی ایشان همین است و اگر جز این منتقل می‌شود، سوء تفاهم است. ایشان در دیدار یکی از مقامات در ده مهرماه نیز با تأکید بر علاقه‌مندی خود به کشور و انجام وظیفه دینی خود، هر جا که باشد، شرحی از اعتراض خود به قرار بازداشت داد و رفتار با خود را خلاف آن قرار و قوانین شمرد و خاطرنشان کرد اگر این وضع برای ایشان ده سال نیز طول بکشد شکایتی نخواهد کرد؛ ولی این نتیجه را می‌گیرد که در کشوری که با ایشان این‌گونه رفتار می‌شود، با مردم عادی آن چگونه رفتار می‌گردد. به گزارش ساواک، سیدکاظم شریعتمداری در پاییز ۱۳۴۲، پس از نماز جماعت، اعلام کرد که اگر تا ده روز دیگر «آقای (امام)خمینی» آزاد نشود، شخصاً وارد اقدام خواهد شد و از هیچ کاری دریغ نخواهد کرد.

امام‌خمینی در مدت زندان، از فکر مردم محروم نیز غافل نبود و در زمستان سخت سال ۱۳۴۲ ضمن اجازه مصرف نصف سهم امام برای خرید زغال برای فقرا، فرزندشان، سیدمصطفی را به نمایندگی از خود، مأمور کمک به مستمندان کرد و اجازه داد مبلغ شصت هزار تومان از سهم امام را صرف کمک به افراد بی‌بضاعت شهرستان قم و دیگر شهرها کند و از عموم مردم نیز خواست که در این امر خداپسندانه شرکت کنند

دی‌ماه ۱۳۴۲، حسن پاکروان، رئیس ساواک، در دیدار با امام‌خمینی، نظر مساعد محمدرضا پهلوی به روحانیت و درخواست شاه از ایشان برای فراموش‌کردن اتفاقات گذشته و ادامه‌دادن به درس و بحث ساده در قم را به امام‌خمینی رساند. ایشان در پاسخ تأکید کرد او یک روحانی است و به سیاست کاری ندارد؛ اما اگر از حکومت اقدامی برضد مذهب سربزند طبق وظیفه دینی واکنش نشان خواهد داد. در اسفند ۱۳۴۲ نیز محمدصالح حائری از علمای بزرگ مازندران، با کسب اجازه و رضایت امام‌خمینی، برای آزادی ایشان از حصر، اقدام کرد.

امام‌خمینی در دیدار با حسین لنکرانی، نماینده حائری، شرط قبول این وساطت را آزادی آبرومندانه و بدون تبلیغات دانست. ساواک در گزارش خود تأکید کرده‌است درخواست حائری، تا پیش از پایان سال به نظر پهلوی برسد. امام‌خمینی در خرداد ۱۳۴۳، از این دیدارها به عنوان پیشنهاد سازش پیش از آزادی، یاد کرد و پاسخ خود به ساواک را برای تحقق سازش، تغییر خط مشی سیاست دولت، لغو قوانین ضد اسلامی، طرد اسرائیل و قطع رابطه با این دولت و صرف‌نکردن مالیات مردم برای خرید سلاح عنوان کرد. ایشان همچنین با تأکید بر راسخ‌بودن بر عقیده گذشته خود، در شرایط روز جامعه، اولویت را در حفظ وحدت عقیده در میان روحانیت و پیشبرد درست مبارزه برای برخورداری از آزادی بیان بیشتر در منابر دانست.

آزادی امام‌خمینی

دولت حسنعلی منصور که پس از برکناری علم در ۱۳۴۲/۱۲/۱۷ از نخست‌وزیری، روی کار آمده بود، با توجه به جایگاه مذهبی و اجتماعی امام‌خمینی سعی کرد رضایت ایشان را به دست آورد؛ بنابراین سیداحمد صدر، فرزند صدر الاشراف، وزیر کشور خود را ـ که امام‌خمینی با پدر او آشنا بود ـ به همراه سرهنگ علی‌اکبر مولوی در قیطریه به ملاقات امام‌خمینی فرستاد و اعلام کرد ایشان بدون قید و شرط آزاد است. آزادی امام‌خمینی به شکلی کاملاً غیر معمول و بدون اطلاع قبلی حتی به خانواده ایشان انجام شد. بنابر مشهور، آزادی ایشان در شب سه‌شنبه ۱۳۴۳/۱/۱۸ صورت گرفت؛ ولی بنابر اسناد ساواک تاریخ آزادی ایشان ۱۳۴۳/۱/۱۵ است؛ به این شرح که در ساعت ده شب، دو خودرو ساواک از تهران وارد قم شد و علی‌اکبر مولوی، امام‌خمینی را تا نزدیک خانه ایشان همراهی کرد. با انتشار خبر آزادی ایشان، در همان شب جمعیت زیادی اطراف خانه ایشان جمع شدند و به شادمانی پرداختند.

اسناد موجود در پرونده امام‌خمینی در شهربانی پس از آزادی و بازگشت ایشان به قم گزارش‌های بسیاری را دربردارد و بخش زیادی از آن مربوط به برگزاری جشن‌ها به مناسبت آزادی ایشان می‌باشد. علی‌اکبر مولوی معاون ساواک که همراه ایشان در اعزام به قم بود، درباره اتفاقات احتمالی مسئولیت کامل داشت و از نظر مسائل امنیتی تمهیداتی در محدوده شهر قم نیز در نظر گرفته شده بود. در ۱۳۴۳/۱/۱۵ شهربانی گزارش داده‌است که به محض انتشار خبر ورود امام‌خمینی به قم طلاب و مردم دسته‌دسته به دیدار ایشان شتافتند و تا نیمه‌شب این دیدارها ادامه داشت. روز بعد نیز این دیدارها از ساعت چهار و نیم صبح آغاز شد و تا ساعت ۸ صبح در حدود پنج هزار نفر به دیدار ایشان آمدند.

با حضور امام‌خمینی در قم، در ۱۳۴۳/۱/۱۹ شهر چراغانی شد و جشن و سرور همه قم را فرا گرفت. مدرسه فیضیه مرکز جنب‌وجوش شد و مردم از نقاط مختلف کشور ازجمله شهرهای کاشان، خمین، تهران، اصفهان، محلات، زنجان، گرمسار، قزوین، کرمان، جهرم، کرمانشاه، رفسنجان، ساوه، همدان، مشهد، نائین، نجف آباد، دلیجان، خرم آباد و شیراز و تعدادی از علمای شهرستان‌ها برای دیدار با ایشان و اعلام وفاداری و شرکت در شادمانی عمومی وارد قم شدند و مقالات، اشعار و اعلامیه‌های بسیاری در حمایت از ایشان و اعلام آمادگی برای تداوم مبارزه منتشر شد. علما و روحانیان و دیگر اقشار مردم در شهرستان‌ها از آزادی امام‌خمینی اظهار خوشحالی می‌کردند و در مواردی از برگزاری مراسم از سوی ساواک جلوگیری می‌شد. تعداد و حجم مراسم استقبال و برپایی جشن در قم و شهرهای دیگر و جنبه مردمی این موضوع چنان فراگیر بود که حسن پاکروان رئیس ساواک طی بخشنامه‌ای در ۴۳/۱/۲۰ به همه ساواک‌های مراکز استان دستور داد برای اینکه تصور نشود که برگزاری جشن زیاد اهمیت دارد، مصلحت در این است که دخالت نشود.

هم‌زمان با آزادی امام‌خمینی روزنامه اطلاعات در ۱۳۴۳/۱/۱۸ در مقاله‌ای ضمن تکرار صحبت‌های نخست‌وزیر منصور در چند روز گذشته و انتظار همکاری و مشارکت مردم در اجرای برنامه‌های دولت، از همگامی جامعه روحانیت با مردم در اجرای برنامه‌های انقلاب شاه و مردم اظهار خوشبختی کرد. این مقاله به گونه‌ای تنظیم شده بود که گویا امام‌خمینی از راه خود بازگشته، سوء تفاهماتی بوده که برطرف شده و اکنون همه روحانیت پشتیبان کامل حکومت‌اند. رژیم پهلوی با این کار در صدد بود امام‌خمینی را در عمل انجام‌شده قرار دهد؛ ولی ایشان پس از اطلاع، در واکنش به آن، از سخنرانان در ۱۳۴۳/۱/۲۱ در جشن مدرسه فیضیه خواست که این خبر دروغ را تکذیب کنند. افزون بر این، ایشان در نطق عمومی ۱۳۴۳/۱/۲۱ در حضور گروهی از دانشجویان دانشگاه که برای دیدار ایشان به قم رفته بودند، مطالب سرمقاله روزنامه اطلاعات را تکذیب و از مسئول این روزنامه خواست که به صراحت دلیل انتشار آن مقاله و منبع آن را بنویسد و چون مشخص شد که ساواک مقاله یادشده را تنظیم کرده، ایشان بیشتر در برابر آن ایستاد، تا اینکه دولت نماینده‌ای به قم فرستاد و تعهد کرد دیگر چنین اتهاماتی را متوجه روحانیت نکند.

امام‌خمینی همچنین در تلگرام‌هایی که به علمای شهرستان‌ها فرستاد، مطالب سرمقاله روزنامه اطلاعات را تکذیب کرد. ایشان افزون بر این در ۱۳۴۳/۱/۲۶ در حضور هزاران تن از علما، روحانیان، کسبه، دانشجویان و گروه‌های مختلف مردم، در مسجد اعظم قم، در نطقی حماسی به تجزیه و تحلیل مستدل خواست‌های مردم و رفتار رژیم پهلوی پرداخت و بدین‌گونه از تبلیغات دروغین سازمان‌های تبلیغاتی رژیم پرده برداشت و همگان را به ادامه راه شهدای پانزده خرداد فراخواند. (ببینید: پانزده خرداد) این سخنرانی که نخستین سخنرانی عمومی پس از آزادی ایشان است توسط شهربانی قم به مرکز گزارش شده‌است.

دستگیری دوم

امام‌خمینی پس از آزادی از زندان و حصر به مبارزه ادامه داد و در خرداد سال ۱۳۴۳ به‌مناسبت سالگرد پانزده خرداد ۱۳۴۲ اعلامیه‌ای را که به امضای دیگر مراجع (سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدمحمدهادی میلانی و سیدحسن قمی) هم رسیده بود، صادر کرد. ایشان با تأکید بر اینکه ریشه اقدامات و مخالفت‌هایش مذهبی است و نه سیاسیِ صرف، در ادامه مبارزه با رژیم پهلوی، در آغاز درس در ۱۳۴۳/۶/۱۸ به تشریح اوضاع کشور پرداخت و هدف رژیم از تصمیم سوگند نیروهای ارتش را به «کتاب آسمانی که به آن اعتقاد دارم» به جای سوگند به قرآن، افشا کرد و آن را برنامه‌ای برای ورود بهاییان به ارتش دانست. هنگامی که امام‌خمینی به متن لایحه مصونیت مستشاران و دیگر تبعه امریکا موسوم به لایحه کاپیتولاسیون دست یافت، در ۱۳۴۳/۸/۴ زادروز حضرت زهرا(س) ـ که مصادف با تاریخ تولّد محمدرضا پهلوی شده بود ـ در یک سخنرانی عمومی در خانه درباره تصویب این قانون دست به افشاگری زد؛ افزون بر آن، اعلامیه‌ای نیز بر ضد آن صادر کرد. (ببینید: کاپیتولاسیون)

رژیم پهلوی که نمی‌توانست افشاگری‌های امام‌خمینی و مقابله ایشان را با سلطه امریکا بپذیرد، با دستور امریکا با برنامه‌ای از پیش طراحی‌شده، نیمه‌شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ مأموران زیادی را بار دیگر به قم اعزام کرد و امام‌خمینی را دستگیر و با سرعت به فرودگاه تهران منتقل و همراه دو مأمور امنیتی ایشان را به ترکیه تبعید کرد. (ببینید: تبعید امام‌خمینی و بورسا)

پیوند به بیرون

• سیدعلی هاشمی نشلجی، دستگیری امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۷۹–۳۹۱.