حب دنیا

حب دنیا، دل‌بستگی به دنیا و نکوهش آن.

واژه‌شناسی

«حب» به معنای مهر، دوستی و دوست‌داشتن و مقابل آن «بغض» است. «دنیا» از ریشه «دنو» به معنای نزدیک است و به اعتبار نزدیک‌بودن عالم طبیعت به انسان نسبت به آخرت، دنیا نامیده شده است. در اصطلاح فلسفی، دنیا عالم طبیعت است؛ ولی در اصطلاح اخلاقی، دنیا شهوات و لذایذ در عالم طبیعت است و به دو قسم ممدوح و مذموم تقسیم می‌شود. هر مقدار از آن که برای به دست آوردن آخرت به کار می‌رود، ممدوح است و هر مقدار که در راستای بهره نفس باشد، مذموم است. نوع مذموم حب دنیا در اصطلاح اخلاقی و عرفانی به معنای دل‌بستگی، دل‌دادگی و رضایت به زندگی دنیوی است که همراه غفلت از زندگی جاوید اخروی است و به همین سبب همواره نکوهش شده است. امام‌خمینی همانند دیگر علمای اخلاق و عرفان، حب دنیا را در آثار خود به معنای منفی و یک رذیلت اخلاقی به کار برده است.

پیشینه

در ادیان و مکاتب بشری همچون هندوئیسم، تعلق به دنیا و نفس، نکوهش شده و دوری از دنیا، ترک تعلقات نفسانی و تحمل برخی ریاضت‌ها به چشم می‌خورد. در ادیان الهی همچون دین یهود نیز به مواعظ پیامبران(ع) بر ترک حرص، طمع و مال‌اندوزی که از مظاهر حب دنیا به‌شمار می‌آیند، تأکید شده است. اگرچه یهودیان با افراط در دنیاطلبی، قومی دنیاگرا شمرده می‌شوند. دوری از دنیا در قالب رهبانیت، از شاخصه‌های قوم مسیح(ع) به‌شمار می‌آید و از ویژگی‌های حضرت مسیح(ع) نیز دوری از دنیا و مظاهر آن قلمداد شده است؛ چنان‌که در قرآن کریم به آن اشاره شده است.

دین اسلام که بر اساس آیه ۱۴۳ سوره بقره، دینی میانه‌رو است و افراط و تفریط در آن راه ندارد، دربارهٔ دنیا نیز راه اعتدال را معرفی کرده است؛ بدین معنا که از یک‌سو حب دنیا و دل‌بستگی آن را نکوهش کرده و از سوی دیگر به بهره‌مندی از مظاهر دنیا و نعمت‌های آن برای تأمین سعادت بشری اهمیت داده است؛ چنان‌که قرآن کریم استفاده از زینت‌های دنیا را حلال شمرده است. در روایات نیز از یک‌سو محبت دنیا سرآغاز تمام خطاها و سبب هلاکت انسان معرفی شده است؛ در عین حال در روایات دیگری دنیا کشتگاه آخرت، محل تجارت اولیای الهی و مسجد دوستان خداوند شمرده شده است. امام‌خمینی در آثار خود خطر حب دنیا و تعلق به آن را بیان کرده و آن را مانع سلوک و سرچشمه مصیبت‌ها و امراض معرفی می‌کند.

حقیقت حب دنیا و اقسام آن

علمای اخلاق، حب دنیا را علاقه قلبی و انس به دنیا و لذات، شهوات و تعلقات آن و هر چیزی که تا پیش از مرگ برای انسان حاصل می‌شود می‌دانند. امام‌خمینی با گسترش حقیقت دنیا به همه ماسوی‌الله، حتی بهشت، حب دنیا را نه تنها تعلق به این عالم طبیعت، بلکه اشتغال و علاقه به ماسوی‌الله را نیز از مصادیق حب دنیا می‌داند.

علمای اخلاق، دنیا را به مذموم و ممدوح تقسیم کرده و خیربودن بهره‌مندی از دنیا را امری نسبی دانسته‌اند؛ بدین معنا که برای عده‌ای دنیا مذموم است و برای برخی مذموم نیست؛ زیرا اگر بهره از دنیا برای تأمین لذت و شهوت باشد، دنیای مذموم است و اگر وسیله رسیدن به آخرت و اصلاح آن باشد، مذموم نیست. گروهی از علما با استناد به آیات و روایات، دنیای مذموم را مرکب از اموری می‌دانند که انسان را از طاعت خدا، دوستی او و به دست آوردن آخرت بازمی‌دارد؛ بنابراین هر چه به رضای خدا و قرب او بینجامد، از آخرت است؛ هرچند به‌حسب ظاهر از دنیا باشد؛ مانند تجارت و زراعت که مقصود از تأمین معاش، صرف‌کردن آنها در مصارف خیر و کمک به مستمندان باشد (ببینید: دنیا و آخرت).

امام‌خمینی بر این باور است که مراد از دنیای مذموم در زبان قرآن و روایات، علاقه و حب به دنیاست. بر این اساس، دنیای مذموم، همان توجه قلب به طبیعت و دل‌بستگی و محبت به آن است؛ چنان‌که وابستگی و دوست‌داشتن مال، مقام و قدرت نیز از شعبه‌های حب دنیا به‌شمار می‌آیند؛ ولی دنیای ممدوح، خود عالم طبیعت است که محل ترقیات معنوی است؛ زیرا هر موجودی دارای دو مقام ظهور و شهود است که مرتبه نازله دنیوی شیء است و مقام بطون، ملکوت و غیب که مرتبه صاعده اخروی آن است. این نشئه نازله دنیوی اگر در ذات خود ناقص است، اما چون محل تربیت نفوس و جایگاه تحصیل مقامات و مزرعه آخرت است، از بهترین عوالم نزد اولیای الهی(ع) است.

اسباب حب دنیا

اصل علاقه به امور دنیوی، سنّت و فطرت الهی است که حرکت و کمال زندگی و حیات انسان بر آن متوقف است و اگر این علاقه از بشر گرفته شود، اجتماع انسانی و زندگی دنیوی و تلاش برای زندگی آخرت؛ زمینه‌ای نخواهد داشت؛ ولی سرگرم‌شدن به این امور دنیوی، قناعت و بسنده‌کردن به آن، مذموم شمرده شده است. البته گروهی معتقدند نفوس افراد بشر در فطرت خود مختلف هستند؛ بعضی نورانی و مایل به امور قدسی و برخی ظلمانی و مایل به امور دنیوی هستند. گروهی سبب حب دنیای مذموم را ضعف ایمان و توجه به مظاهر دنیا و زینت‌های آن دانسته‌اند.

امام‌خمینی ریشه حب دنیا را حب نفس می‌داند و معتقد است انسان مولود همین عالم طبیعت است و به همین سبب محبت این دنیا از همان آغاز در قلبش قرار داده شده و هر چه رشد می‌کند و بیشتر با لذت‌های دنیا آشنا می‌شود، این محبت نیز در دلش بیشتر می‌شود. به باور ایشان از ویژگی‌های فطری قلب انسان، این است که هر چه مطلوب و مقصود قلب باشد، به آن علاقه و محبت می‌یابد. پس نفس انسان هر بهره و استفاده‌ای که از دنیا می‌برد، در قلبش اثر می‌گذارد و سبب تعلق او به دنیا می‌شود و هرچه بهره‌ها و لذت‌های او از دنیا بیشتر باشد، قلب از آن بیشتر تأثر می‌یابد و تعلق و محبتش به دنیا بیشتر می‌شود؛ تا آنجا که تمام توجه قلبش به دنیا می‌شود (ببینید: حب نفس). به باور ایشان، اولیای الهی(ع) به عالم طبیعت تعلق و وابستگی ندارند؛ ولی از همین واقع‌شدن در عالم طبیعت و بهره طبیعی که از آن به دست می‌آید، نوعی کدورت پدیدار می‌شود که علت استغفار آنها بوده است.

آثار حب دنیا

عالمان اخلاق، رذایلی همچون بخل، آرزوهای طولانی حسد و غضب را از آثار حب دنیا معرفی کرده‌اند. برخی سرچشمه تمام گناهان و نقص‌ها و منبع همه فسادها را حب دنیا می‌دانند.

امام‌خمینی حب دنیا را چنان‌که در برخی روایات آمده سرچشمه همه مفاسد دانسته است. به باور ایشان محبت به دنیا ـ هرچند از نوع حلال آن ـ سرآغاز تمام خطاها و بزرگ‌ترین حجاب‌هاست و حب دنیا، مانع انسان در هر مقصد و مقصود دینی است. به باور ایشان در فطرت انسان جز حب حق‌تعالی که کمال مطلق است، چیز دیگری نیست؛ ولی وقتی این محبت با محبت دنیا آمیخته می‌شود، صفحه قلب را زنگار می‌گیرد و در نتیجه قلب، حقایق را آن‌گونه که هست نشان نمی‌دهد؛ از این‌رو تعلقات دنیا سبب حجاب و پرده میان قلب و تجلیات حق‌تعالی می‌شود و هر چه تعلق بیشتر باشد حجاب، غلیظ‌تر و زدودن آن دشوارتر است. در برابر، پیراستن نفس از تعلقات دنیا سرآغاز همه کمالات می‌شود.

امام‌خمینی حب دنیا را ریشه اصلی بیماری‌های قلبی شمرده که گاهی سبب ناخشنودی از خداوند و هلاکت فرد می‌شود. ایشان حتی انگیزه‌های دنیوی در عبادت‌ها، مانند خواندن نماز شب به قصد افزونی روزی و خواندن نماز اول ماه برای سلامتی را نیز سبب نقصان عبادت و یک نوع دنیاگرایی می‌شمارد؛ هرچند از نظر فقهی موجب بطلان نمی‌شود. ازجمله آثار دیگر حب دنیا، هراس از مرگ است؛ زیرا حب بقا در فطرت انسان نهادینه شده و انسان از سویی زندگی و لذت‌های آن را محدود به همین زندگانی دنیا می‌پندارد و از سوی دیگر، مردن را سبب قطع آن لذت‌ها می‌داند؛ از این‌رو از مردن بیزار و گریزان است (ببینید: مرگ).

امام‌خمینی اموری مانند ستم، غارت، فساد و گرایش به مذاهب باطل را از آثار حب دنیا می‌داند و معتقد است فضیلت‌هایی چون عدالت، شجاعت، عزت نفس، آزادگی، عفت و سخاوت با حبّ دنیا جمع نمی‌شود. ایشان به پیروی از روایت، باطن دنیا را مردار دانسته و گاهی از آن به چراگاه حیوانات و محل اعتکاف ستمگران تعبیر کرده و اشتغال به آن را سبب خواری انسان می‌داند. افزون بر این همه، اهل دنیا همواره در رنج و زحمت به سر می‌برند و ترس ازدست‌دادن آن نیز سبب اندوه دوچندان آنان می‌شود. همچنین ایشان علاقه رسیدن به ریاست و مقامی را که همراه با حب دنیاست موجب آشوب قلبی انسان می‌داند و بر این باور است که هر چه مقام بالاتر باشد، آشوب قلبی بیشتری را در پی خواهد داشت.

امام‌خمینی به برخی آثار و مفاسد دیگر حب دنیا نیز اشاره کرده است. ازجمله:

1. تقویت جنبه‌های حیوانی و طبیعی در وجود انسان؛
2. خروج قوای نفس از حالت اعتدال؛
3. غفلت از خداوند؛
4. بازداشتن انسان از عبادت؛
5. ضعف اراده؛
6. بسته‌شدن چشم و گوش از درک حقایق؛
7. کشیده‌شدن به سوی محرمات و منصرف‌شدن از واجبات؛
8. دشمنی‌ورزی با خدا، پیامبران، اولیای الهی، فرشتگان و بندگان خدا؛
9. محروم‌شدن از لذت مناجات؛
10. حضور قلب نداشتن در نماز؛
11. قساوت قلب؛
12. بازداشتن از معرفت خداوند؛
13. پریشانی و سلب آرامش؛
14. فقر و ذلت درونی؛
15. طولانی‌شدن عالم قبر و برزخ؛
16. موفق‌نشدن به کارهای بزرگ.

امام‌خمینی آثار سوء دنیاطلبی در اهل علم و دولت‌مردان را شدیدتر و سبب بدبینی مردم و فساد جامعه می‌دانست و دولت‌مردان را به تزکیه نفس و روی‌گردانی از دنیا سفارش می‌کرد و حب دنیا و حب نفس را خطری جدی برای آنان می‌شمرد. در برابر آن، بی‌اعتنایی دولت‌مردان به فریبندگی‌های دنیا را مایه قدرت و قوت دولت می‌دانست و آنان را به مطالعه صدر اسلام و حکومت امام‌علی(ع) و ساده‌زیستی ایشان دعوت می‌کرد (ببینید: زهد).

درمان حب دنیا

ازجمله مواردی که در روایات، موجب خلاصی انسان از حب دنیا می‌شود، محبت به خداوند، تقوا و یادآوری مرگ است. علمای اخلاق نیز شناخت مفاسد و آفات دنیا و یقین به آخرت و ثواب‌های عظیم آن را از سویی و زهد و پرهیز عملی از تعلق به دنیا را از سوی دیگر، راه رهایی از حب دنیا دانسته‌اند. اهل معرفت نیز راه درمان حب دنیا را پیروی از قرآن و سنّت می‌دانند. امام‌خمینی در آثار خود به ترک حب دنیای مذموم و زهد در آن سفارش کرده است. ایشان درمان همه بیماری‌ها و مفسده‌های روحی را در درمان‌کردن حب دنیا و حب نفس می‌داند و معتقد است با درمان آن، نفس دارای ملکه اطمینان می‌شود، قلب آرامش می‌یابد و تمام محاسن اخلاقی در سرزمین روح وارد می‌شود. ایشان از میان‌بردن حب دنیا را به‌یکباره برای انسان سالک امکان‌پذیر نمی‌داند؛ ولی باور دارد انسان با تفکر و ریاضت می‌تواند به‌تدریج با قطع ریشه‌های بیماری‌های روحی، حب دنیا را از دل خارج کند.

امام‌خمینی راه درمان حب دنیا را مجهزشدن به علم و عمل می‌داند؛ از این‌رو درمان عملی را در «معامله به ضد» معرفی می‌کند؛ بدین‌گونه که اگر به مال دنیا علاقه‌مند است، با صدقه‌دادن، ریشه آن را از دل بکَند؛ چنان‌که اموری همچون ریاضت شرعی و دل‌دادن به خداوند را نیز درمان عملی به‌شمار می‌آورد و درمان علمی را اندیشیدن در آیات، اخبار و حالت‌های اولیای الهی می‌داند.

پیوند به بیرون

• حسین صالحی، «حب دنیا»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۵۴.