فروع العلم الاجمالی (رساله)

فروع العلم الاجمالی (رساله)

اطلاعات کتاب
عنوان	فروع العلم الإجمالی
نام‌های دیگر	الرسائل العشره
نویسنده	امام‌خمینی
تاریخ نگارش	پایان سال تحصیلی ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش
موضوع	رساله فقهی امام‌خمینی در تبیین هفت مسئله از فروع علم اجمالی
زبان	عربی
به کوشش	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تعداد جلد	یک
تعداد صفحات	۵۸
اطلاعات نشر
قطع	وزیری
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	سال ۱۴۲۰ق/ ۱۳۷۸ش
نوبت چاپ	سوم

فروع العلم الإجمالی، رساله فقهی امام‌خمینی در تبیین هفت مسئله از فروع علم اجمالی؛ عربی.

معرفی

نخستین بار سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی در کتاب العروة الوثقی در پایان مباحث مربوط به شک در نماز، ۶۷ مسئله متفرقه مرتبط را مطرح کرده است. فقهای پس از وی نیز به‌طور معمول، پس از بیان مسائل شک در نماز، مسائلی را با عنوان «فروع علم اجمالی» مطرح کرده‌اند. ویژگی این مسائل آن است که همگی مربوط به شک در نماز و عمدتاً همراه با علم اجمالی هستند؛ به همین سبب این مباحث به «فروع العلم الاجمالی» معروف شده‌اند. این موضوع از مصادیق بحث علم اجمالی در اصول فقه به‌شمار می‌آید و به علت فراوانی صورت‌های مختلف و پیچیدگی مباحث، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ از این‌رو بررسی این مباحث نشان‌دهنده مهارت و قوّت علمی فقیه است.

محتوا

امام‌خمینی در پایان سال تحصیلی ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش و در فاصله یک ماه مانده به تابستان، پس از پایان یافتن مبحث اصول، بحث فروع علم اجمالی را آغاز کرده، هم‌زمان به نوشتن آن پرداخته است؛ ولی برای تکمیل نوشته‌های خود فرصتی به دست نیاورده است. ایشان در این بحث تنها به هفت مسئله اول از مسائل یادشده در این رساله ۵۵ صفحه‌ای پرداخته است. البته ایشان در کتاب تحریر الوسیله نزدیک به چهل مسئله از مسائل فروع علم اجمالی را ذکر کرده است.

مسئله اول و دوم رساله دربارهٔ شک در اصل نمازهای یومیه و تردید در جابه‌جایی آنها است. در این دو مسئله صورت‌های مختلف شک میان نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا بررسی شده است. امام‌خمینی نخست ۳۶ صورت برای این مسئله ترسیم و در ادامه چند فرض مهم را به‌تفصیل بحث و بررسی می‌کند.

مسئله سوم دربارهٔ تکلیف نمازگزاری است که سجده‌های دو رکعت نمازش را انجام نداده است. دو صورت عمده برای این فرع ذکر شده است؛ یکی صورتی که نمازگزار در میانه نماز متوجه ترک دو سجده شود و دیگر پس از نماز. حکم صورت دوم، مبتنی بر تحقیق دربارهٔ سلام نماز است که آیا سلام نماز به منزله انصراف از نماز تلقی می‌شود یا نه؟ امام‌خمینی به همین مناسبت، بحث سلام نماز را به‌تفصیل بررسی کرده است.

مسئله چهارم، وظیفه نمازگزاری را بیان می‌دارد که در حال انجام رکعت احتیاط (به عنوان رکعت چهارم) شک کند که آیا شک قبلی او میان دو و سه، پیش از دو سجده بوده است یا پس از آن. به نظر امام‌خمینی نمازگزار باید رکعت احتیاطی را بخواند و نماز را تمام و نماز خود را اعاده کند. از آنجا که تحقیق این مسئله، مشروط به بررسی بحث «بنای بر اکثر» در موارد شک در رکعت چهارم است، این بحث به صورت مستقل پی‌گیری شده است.

مسئله پنجم، بیان حکم موردی است که نمازگزار شک کند آنچه می‌خواند رکعت آخر نماز ظهر است یا رکعت اول نماز عصر که در دو صورت وقوع شک در وقت مشترک و وقت مختص عصر، بررسی شده است و مسئله ششم، وظیفه نمازگزاری را بیان می‌کند که در نماز عشا، میان سه و چهار شک کند و هم‌زمان متوجه شود نماز مغرب را نخوانده است.

مسئله هفتم نیز بیانگر وظیفه نمازگزار است؛ هنگامی که در نماز عصر متوجه شود یک رکعت از نماز ظهر را نخوانده است. امام‌خمینی با استناد به روایات و مباحث و قواعد فقهی و اصولی، به استخراج احکام فقهی این موارد پرداخته، در ضمن آنها، نظریات برخی فقها، ازجمله: سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی، آقاضیاءالدین عراقی و عبدالکریم حائری یزدی را متعرض شده، بررسی و نقد کرده است.

انتشار

این رساله به همراه چند رساله فقهی و اصولی دیگر، برای نخستین بار در سال ۱۴۲۰ق/ ۱۳۷۸ش با تحقیق و تصحیح مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در مجموعه «الرسائل العشره» و از صفحه ۹۵ تا ۱۵۳ به چاپ رسیده است؛ چنان‌که همراه با چند رساله فقهی و اصولی دیگر در جلد بیستم «موسوعة الامام‌الخمینی» در بخش «الرسالات الفقهیة و الاصولیه» در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق منتشر شده است. نسخه خطی این رساله در کتابخانه پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی موجود است.

پیوند به بیرون

• محمد رحمانی نیشابوری، فروع العلم الإجمالی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۷۴–۵۷۵.