عوالم هستی

عوالم هستی، مراتب کلی وجود در فلسفه و عرفان.

معنی

عوالم جمع عالَم به معنای جهان و به معنای علامت است و نیز به معنای «ما یُعلم به شیء» است؛ یعنی آن چیزی که به وسیله آن، علم حاصل می‌شود و در اصطلاح فلسفی عالَم به موجود یا موجوداتی گفته می‌شود که از نظر مراتب کلی وجود، درجه خاصی دارند، به ‌گونه‌ای که بر پایین‌تر از خود محیط و نسبت به مافوق خود محاط‌ هستند . در اصطلاح عرفا عالم، ماسوی‌الله ، اعیان علمیه و خارجیه است . امام‌خمینی نیز عالم را در اصطلاح عرفانی ماسوی‌الله می‌داند که همان ظهور حق است .

از واژگان مرتبط با عالم، «حضرت» است. حضرت به معنای قرب، حضور و نزدیکی است و در اصطلاح عرفانی محل و مجلای تعینات الهی است . عرفا عوالم را از جهت اینکه نزد حق‌تعالی حاضرند، حضرت می‌دانند؛ بنابراین به ذات غیب الغیوب از آن جهت که ظهور و حضور در مظهری ندارد، «حضرت» گفته نمی‌شود؛ از این‌رو مراد از «حضرت»، حضور آن در مظاهر یا حضور مظاهر نزد آن است (ببینید: حضرات خمس).

پیشینه

مسئله تفسیر عوالم هستی و تحلیل مراتب آن یکی از دغدغه‌های اساسی فیلسوفان در طول تاریخ بوده است . در متون دینی به‌ویژه قرآن کریم تعبیرهای فراوانی در باب عوالم هستی و معرفی آنها وجود دارد و جامع‌ترین مطالب هستی‌شناسی و نشئات مختلف را به طور بسیار عمیق و حکیمانه ضمن آیات شریفه به دست می‌دهد .

فیلسوفان اسلامی با تحلیل عوالم هستی با مبانی مختلف، اثبات کرده‌اند که ماورای عالم محسوسات، عوالم دیگری نیز وجود دارد که قوی‌تر و وسیع‌تر از عالم ماده است، بلکه عالم ماده را مرتبه پایین و ناچیز هستی برشمرده‌اند . برخی فیلسوفان اسلامی با التزام به نظام فلسفی خود و لوازم برخاسته از آن، به نفی برخی عوالم ازجمله عالم مثال منفصل در قوس نزول پرداخته‌اند . دسته‌ای دیگر از فیلسوفان اسلامی با توجه به اصول حکمت خود به‌ویژه مسئله تشکیک، به تحلیل عوالم هستی پرداخته‌اند و با استناد به پاره‌ای از شواهد و قرائن شهودی و ادله عقلی به توجیه و اثبات عالم مثال همت کرده‌اند . از نظر حکمای اشراق، غیر از عالم عقول مجرده، عالمی دیگر میان عالم عقول و عالم طبیعت، وجود دارد که عالم مجردِ مقداری یا عالم ملکوت نامیده می‌شود . عرفا نیز از آنجاکه همه اشیا را در کل نظام هستی، محضر خداوند می‌دانند و حق‌تعالی در آنها حضور دارد، به بحث حضرات خمس پرداخته‌اند .

ملاصدرا بر مبنای اصول و قواعدی به بررسی و تحلیل عوالم هستی می‌پردازد و نسبت عوالم را با یکدیگر از نوع قشر و لبّ، محیط و محاط و حقیقت و رقیقت می‌داند و با اصول و مبانی چون صرافت، بساطت، تشکیک در وجود و ارجاع علیت به تشأن به اصل تطابق عوالم هستی می‌پردازد . تلاش ملاصدرا در موضوع تطابق عوالم، برهانی‌کردن آن است. از آنجاکه نظر نهایی وی وحدت شخصی وجود است، نتیجه این امر جانشینی تجلی و ظهور به جای معلول و جانشینی تطابق عوالم ظهور به جای تطابق عوالم وجود است . امام‌خمینی نیز در آثار خود عوالم هستی را بررسی کرده و با استناد به برخی شواهد و ادله عقلی به اثبات برخی عوالم هستی پرداخته و بر مبنای حکمت متعالیه به تطابق عوالم، تعداد عوالم، مراتب و رابطه آنها پرداخته است.

حقیقت عوالم

بنابر نظر برخی عرفا آنچه به عنوان غیر حق و ماسوی نامیده می‌شود، ظلّ است و عالم، وجودی تبعی و ظلّی دارد . امام‌خمینی با استناد به کلام برخی عرفا عالم را با تمام حقایقش ظلّی می‌داند، این ظلّ، وجود انتسابی دارد که شخص متوهم خیال می‌کند مربوط به عالم است؛ در حالی‌که عارف آن را ظلّی هستی‌نما می‌داند؛ مانند سایه که هیچ است و گمان می‌شود که چیزی است . به باور امام‌خمینی عالم یک وجود مستقل ندارد و استناد وجود به آن اعتباری است؛ از این‌رو برای مجموع عالم یک گونه وجود اعتباری لحاظ می‌شود که در خیال، وحدتی برای آن به نام عالم متصور می‌شود؛ در حالی‌که عالم خیال در خیال است .

بنابر نظر امام‌خمینی می‌توان به عالم به سه نظر توجه کرد؛ اول نظر به کثرت که در آن ماهیات (مضاف‌الیه) وجود منبسط (اضافه) و ذات حق‌تعالی (مضاف) لحاظ می‌شود. در این نظر سه چیز وجود دارد: «متجلی»، «جلوه» و «متجلی‌به». در نظر دوم تنها جلوه و متجلی هست و ماهیات هیچ‌اند. نظر سوم، نظر وحدت است که جلوه در متجلی فانی است. در این نظر تنها حق‌تعالی است که وجود مطلق است .

اقسام عوالم هستی

درباره تعداد عوالم در آثار حکما آرای مختلفی وجود دارد. در یک نگاه عوالم با وجود کثرتشان، منحصر در دو قسم عالم‌اند: خلق (دنیا) و امر (آخرت) . در نگاه دیگر عالم را به عالم کبیر و صغیر و در تقسیمی دیگر، عوالم به ملک، ملکوت و جبروت تقسیم شده‌اند .

نظام هستی از دیدگاه فیلسوفان مشاء، نظامی طولی است که به ترتیب واجب‌تعالی، عقول طولیه، نفوس، افلاک و عناصر را شامل می‌شود . شیخ اشراق نیز با توجه به مبانی فلسفی خود به تفسیر نظام هستی و عوالم وجود پرداخت و بر این باور بود که همه آفرینش هستی، صدور، اشراق و پرتوی از نورالانوار است که به نفس توجه و اضافه اشراقی حضرت حق تحقق می‌یابند و به ترتیب، انوار طولی، انوار عرضی یا مُثل افلاطونی، عالم مثال منفصل و عالم غواسق و اجسام ایجاد می‌شوند . به اعتقاد شیخ اشراق از نورالانوار طبق قاعده الواحد، نور اقرب و از نور اقرب نور دوم و همین‌طور، از این انوار قاهره طولیه به لحاظ استغنا، مثل افلاطونی و انوار عرضی و به لحاظ فقر آنها برزخ ثوابت به وجود می‌آید و از انوار قاهره عرضیه، افلاک سبعه مادون فلک ثوابت و عالم عناصر و مرکبات به وجود می‌آیند .

در نگاه عرفا و حکمت متعالیه، فیض الهی بر دو گونه است:

1. فیض اقدس که به ظهور اسمای الهی و اعیان ثابته می‌انجامد که بر اساس آن ساحت تعینات حقی مطرح است؛
2. فیض مقدس که به وسیله آن تعینات خلقی ظاهر می‌شود . تجلیات صقع ربوبی (تعینات حقی) همان عالم اسما و صفات است که گاهی از آن به عالم لاهوت، عالم سرمدیت و صقع ربوبی یاد می‌شود . امام‌خمینی، عالم لاهوت را مبدأ سلسله نزولی می‌داند که از وجود ذات باری‌تعالی آغاز می‌شود و جامع جمیع اسمای حسنای خداوند و منبع فیض مقدس و گستره نور و وجود است . نام‌های دیگر این عالم عبارت‌اند از: عالم ربوبی عالم سرمد و عالم اسما . امام‌خمینی این عالم را عالمی محیط بر عالم دهر و آنچه پایین‌تر آن است می‌داند، به‌ گونه‌ای که تمام عوالم مبدعات، مخترعات و کائنات و بر تمام کره وجودی محیط است .

اما تجلیات خارج از صقع ربوبی (تعینات خلقی) همه در سه تعین کلی و در سه عالم تنظیم و سازمان یافته‌اند این عوالم خلقی عبارت‌اند از:

عالم عقل

عالم عقل با نظر به موجوداتی که در آن‌اند، به دو مرتبه تقسیم می‌شود. مرتبه جبروت که مرتبه فوقانی عالم عقل است، جایگاه «کروبیان» است و مرتبه دیگر که مرتبه نازله عالم عقل است، جایگاه «روحانیان» و «نفوس ناطقه» است. عالم جبروت را عالم ارواح، عالم مفارقات تامه و یا عالم امر و عالم عقول نامیده‌اند. عالم جبروت صریحاً عالم عقول مجرد نامیده می‌شود؛ با این مبنا که عقول کلیه در مرتبه کمال، از عالم اجسام نقائص را جبران می‌کنند . در عالم جبروت، صورت‌های اشیا و حقایق آنها شکل می‌گیرد و هرچه از آغاز عالم تا انتهای آن خلق شده، از عالم جبروت نشئت می‌گیرد؛ از این‌رو جبروت صورت قضای الهی است که «ام‌الکتاب» خوانده می‌شود .

بنابر نظر امام‌خمینی عالم جبروت، عالم عقول و مفارقات است که از ماده و زمان و تعلقات مادی منزه و مبرّاست و حالت انتظار و قوه ندارد .

ایشان در وجه نام‌گذاری عالم جبروت دو احتمال بیان می‌کند:

1. خداوند نقائص آنها را جبران کرده است؛ یعنی نقصان ماهیت‌شان به وسیله وجود سرمدی حق‌تعالی جبران شده است.
2. عالم جبروت، نقائص مرتبه عالم ماده را جبران می‌کند .

ویژگی‌های این عالم از نظر امام‌خمینی عبارت‌اند از:

1. برتری، حسن و جمال عالم جبروت نسبت به عالم ماده و عالم مثال ؛
2. جامعیت عالم جبروت به این معنا که تمام فعلیات در این عالم به صورت بساطت و اجمال موجود است و با خلق عالم عقل، تمام عالم مادون خلق شده است . ایشان در بیان رابطه عالم جبروت با عالم طبیعت معتقد است عالم طبیعت ظهور و تجلی عالم جبروت است ؛
3. تحقق جهات در عالم جبروت به معنای جهاتی که در عالم ماده‌اند نیست، بلکه جهاتی‌اند که هیچ جدایی و تمایز وجودی و هویتی ندارند و همه چیز در همه چیز است ؛
4. ثبوت حدوث زمانی برای عالم جبروت به معنای روح زمان. امام‌خمینی برخلاف حکما که عوالم مجرده را از تدریج زمانی منزه می‌دانند، قائل است روح تدریج در عالم دهر متحقق است و به همین جهت حدوث زمانی به معنای روح زمان برای عوالم مجرده ثابت است، همان‌گونه که بنابر مسلک عرفانی نیز حدوث زمانی برای تمام عوالم ثابت است (ببینید: حدوث و قدم)؛
5. ماهیت‌نداشتن عالم عقول. امام‌خمینی در بیان ماهیت عقول طبق دو مبنا بحث کرده است:
6. بنابر نظر فیلسوفان مشاء، عقول ماهیت دارند، یعنی عقول و مجردات به صورت اطلاق و عدم تحدید صادر نشده و به صرافت و بساطت حق‌تعالی نیستند، بلکه مقید به ماهیت و حد هستند ؛
7. بنابر مشرب حکمت متعالیه عقول، بسائط و مجردات دارای جنس و فصل حقیقی نیستند، بلکه دارای جنس و فصل اعتباری‌اند ؛ زیرا حد و تعین در نظام وجود غیر قابل تصدیق است و ماهیات و حدود از اوهام و خیالات‌اند . در مفارقات و مجردات صرف، امکان ذاتی برای ایجادشان کافی است، بدون اینکه نیازمند به امکان استعدادی باشند؛ زیرا امکان ذاتی همان مقام ذات شیء است که در تمام موجودات ممکن، هست و آنچه از مجردات نفی می‌شود، امکان استعدادی است که حیثیت بالقوه و حیثیت بالفعل است (ببینید: عقل(۲)).

امام‌خمینی همسو با برخی حکما از عقول به اسامی و اوصاف دیگری چون عقول کلیه ، انوار قاهره ، عقول مفارقه ، قلم ، عقول مقدسه و سرادقات جمال و از عالم آنها به عالم امر و عالم دهر تعبیر می‌کند. عقول به اعتقاد ایشان کلمات تامات الهی‌اند که هر یک مراتبی دارند که از نقص تعین و کثرت منزه‌اند و ظلمت و ماهیات در آنها راه ندارد . ایشان عقول را موجوداتی مجرد از مواد و صور می‌داند که باقی به بقای الهی‌اند .

عالم مثال

عالم مثال که مرتبه و نشئه‌ای برتر از عالم طبیعت است، دارای صور و ابعاد است؛ اما فاقد حرکت، زمان و تغییر است . این عالم به مرتبه‌ای از وجود گفته می‌شود که واسطه میان عالم عقلی و عالم جسمانی است؛ در واقع موجودات این عالم اگرچه مادی نیستند، اما برخی از آثار ماده مانند کم و کیف را دارند. نام‌های دیگر این عالم، عالم اشباح مجرده عالم صور معلقه ، عالم مُثُل معلقه ، عالم خیال منفصل و اقلیم ثامن است.

یکی از مسائل مهم فلسفه و عرفان مسئله عالم مثال (منفصل) و برزخ نزولی است. در میان حکمای اسلامی برخی وجود این عالم را منکر شده‌اند . شیخ اشراق ضمن اذعان به وجود عالم مثال، با مطرح‌کردن دلیل‌هایی کوشیده است وجود آن را با قاعده امکان اشرف به اثبات برساند .

بحث از عالم مثال از جهات متعددی دارای اهمیت است؛ از جهت هستی‌شناسی، بیانگر حلقه اتصال میان عالم مجردات تام و عالم طبیعت است و از جهت معرفت‌شناسی بیانگر منبع الهام حقایق و افاضه معارف به قوه خیال انسانی است. همچنین راه را برای مباحثی همچون رؤیا، اطلاع بر غیب و تمثل فرشتگان هموار می‌کند . حکمای اشراق و اهل تصوف بر وجود این عالم دلیل اقامه کرده‌اند؛ اما به صورت کامل از عهده آن بر نیامده‌اند. در این میان ملاصدرا براهین بسیاری در این زمینه اقامه کرده است (ببینید: برزخ).

امام‌خمینی به تبع عرفا و حکما عالم ملکوت را به دو قسم اعلی و اسفل تقسیم کرده و قائل شده است ملکوت اعلی عالم نفوس کلیه و عالم بهشت است که نفوس سعیده در آنجا هستند . هر نفس در ارتباطی که با عالم ملکوت اعلی و فرشتگان مقرب پیدا می‌کند، علوم حقیقی به آنها القا و افاضه می‌شود . این عالم، مظهر تفصیلی عالم ارواح (عقول) و محل اخذ عهد و میثاق ربوبیت است . عالم ملکوت اسفل همان مُثل معلقه و عالم قبر، عالم جن، شیطان و جهنم است که نفوس شقیه به سوی آن مسافرت می‌کنند و هر یک از نفوس که ارتباط با این عالم (اسفل) و عالم جن و شیطان و نفوس خبیثه پیدا می‌کند، القائات آن شیطانی است .

امام‌خمینی در اثبات عالم مثال با استناد به قاعده امکان اشرف قائل است چون میان عالم نور و عقل و عالم طبیعت ظلمانی هیچ تناسب و ارتباطی نیست، از این‌رو عالم متوسطی باید میان آنها باشد که عالم مثال و برزخ است و از یک طرف به عالم طبیعت متصل است که با آخرین مرتبه از عالم طبیعت هم‌افق است و از طرف دیگر آخرین مرتبه‌اش با نازلترین مرتبه عقل هم‌افق است .

عالم ماده

حکما در اصطلاحات خود آن‌گاه که این عالم را در مقابل دیگر عوالم هستی نام می‌برند، کلمه ناسوت بر آن می‌گذارند . عالم ناسوت یا طبیعت را می‌توان عالم شهادت، عالم ماده، عالم اجسام، عالم ملک ، عالم عناصر و عالم کون و فساد نامید . پایین‌تر از عالم طبیعت عالم دیگری نیست؛ زیرا وجود عالمی پایین‌تر از عالم طبیعت مستلزم این است که ماده طبیعی قادر بر ایجاد یک شیء از عدم باشد؛ افزون بر اینکه عالم طبیعت، عالم قوه و فعل، حرکت، زمان و مکان است و موجودی ضعیف‌تر از قوه، هیولی و زمان قابل تصور نیست . عالم طبیعت عالم حس و حضور است که فلک‌الافلاک محیط آن است. این عالم آخرین مرتبه عوالم در قوس نزول و ظلّ‌الاظلال و حاشیه عدم و آخرین مرتبه نور وجود است و آخرین درجه آن، هیولی است که صرف‌القوه و وجود ضعیف است ؛ از این‌رو عالم ناسوت محاط با عوالم بالاتر است و قوس نزول عوالم هستی به عالم ناسوت ختم می‌شود . عالم طبیعت عالم فرق بلکه فرق‌الفرق و کثرت است . از ویژگی‌های این عالم بنابر نظر امام‌خمینی آن است که این عالم برخلاف دیگر عوالم هستی، در حال حرکت، تغییر و تبدیل است و به حرکت جوهری، وجودی بعد از عدم دارد و بلکه عین حرکت است ؛ همچنین مجموع عالم طبیعت دارای مکان نیست؛ زیرا تمام عالم طبیعت در خارج از خود، یک شیء هم‌عرض ندارد و دارای جهت و مشرق و مغرب نیست تا قابل اشاره حسی باشد (ببینید: دنیا و آخرت و جسم).

رابطه حضرات خمس و عوالم

یکی از اصطلاحات مهم در عرفان اسلامی حضرات خمس است. از نگاه عرفانی هر موجودی به قدر سعه و ضیق هویت خویش، مظهر حق‌تعالی است و خداوند در او ظهور کرده است و صفات و کمالات حق و به تبع آنها ذات مقدسش در آن حضور خواهد داشت؛ بنابراین همه اشیا در کل نظام هستی، محضر خداوندند و حق‌تعالی در آنها حضور دارد. تعینات کلی الهی به دو قسم تقسیم می‌شوند: تعین حقی و خلقی. تعین‌های حقی یعنی تعین اول و تعین ثانی که دو مرحله از ظهور در صقع ربوبی‌اند، درمجموع یک حضرت به شمار می‌آیند و در پی آن هر یک از عوالم سه‌گانه که تعین‌های خلقی را تشکیل می‌دهند، حضرت‌های دوم (عالم عقول)، سوم (عالم مثال) و چهارم (عالم طبیعت) را سامان می‌دهند. حضرت پنجم نیز که جامع همه حضرات پیشین است و از جهتی تمام قوس صعود در آن معنا می‌یابد، کون جامع یا انسان کامل نام دارد .

امام‌خمینی رابطه عوالم را با حضرات خمس رابطه ظل و ذی‌الظل و عوالم کلیه را ظل حضرات خمس می‌داند و بر این باور است که انسان کامل، ظل حضرت جامع الهی است و عالم اعیان، ظل حضرت غیب مطلق و عالم عقول و نفوس، ظل حضرت غیب مضاف و عالم خیال و مثال مطلق، ظل حضرت شهادت مضاف و عالم ملک، ظل حضرت شهادت مطلق است . ایشان در تقریری دیگر با استناد به آیه «أَلَمْ تَرَ إِلی‏ رَبِّکَ کَیفَ‏ مَدَّ الظِّلَّ» دو حضرت اسمائی و اعیانی را ظل فیض اقدس و دو حضرت ملکوت و شهادت را ظل فیض مقدس می‌شمارد (ببینید: حضرات خمس).

تطابق عوالم

از دیدگاه حکمت متعالیه عوالم هستی از هم متباین و بی‌ارتباط با هم نیستند، بلکه نوعی ارتباط و پیوستگی میان عوالم برقرار است . تطابق عوالم به این معناست که هرچه در عوالم پایین‌تر است، در عوالم بالاتر به صورت کامل‌تر وجود دارد و موجودات عوالم پایین، تنزل و مظهر موجودات عالم بالایند ؛ بنابراین تطابق عوالم به این معناست که حقیقت واحد وجود، دارای مراتب و نشئات بسیاری است که مراتب و نشئات پایین‌تر رقیقه و تضعیف‌شده و صورت ناقص مراتب بالایند و مراتب بالا، صورت شدید و کمال و حقیقت صورت مادون‌اند؛ در نتیجه عوالم وجود اگرچه به‌شدت و ضعف و کمال و نقصان متغایرند، اما همگی عین یک حقیقت‌اند .

امام‌خمینی نیز با اصول و مبانی چون بساطت وجود، تشکیک در وجود و اصل علیت به تبیین تطابق عوالم پرداخته است و از آنجاکه با توجه به مبانی عرفانی، علیت به تشأّن و تشکیک در مراتب وجود، جای خود را به تشکیک در مراتب ظهور می‌دهد، عوالم ظهور به جای عوالم وجود می‌نشیند؛ یعنی تجلی و ظهور حق‌تعالی دارای مراتبی است که اختلاف و اشتراکشان در شدت و ضعف ظهور است. عالم پایین‌تر تنزل‌یافته و رقیقه عالم بالاتر است و در ظرف تجلی، عالم بالا به صورت اعلا و اشرف موجود است و همه فعلیت‌های عالم پایین در عالم بالا به صورت بساطت و اجمال موجود است ؛ از این‌رو هر مرتبه بالاتر، دارای کمالات مرتبه پایین‌تر به صورت اعلی و اشدّ است و هر مرتبه پایین‌تر هم دارای کمالات مرتبه بالاتر به صورت ضعیف‌تر و ناقص‌تر است و هر آنچه در معلول از حیث کمال هست، به صورت کامل‌تر در مبدأ آن (علت) نیز هست؛ پس تمام کمالات و حیثیات وجودی عالم شهادت در عالم غیب هست و هیچ کمالی در عالم پایین‌تر نیست که از حیطه وجود عالم بالا خارج باشد و از آنجاکه خداوند قیوم بالذات و صرف‌الوجود است و مرتبه صرف، تمام علت مراتب نازله و دارای کمالات آنهاست ؛ از این‌رو از جهت فلسفی پس از ذات باری‌تعالی، عوالم هستی از حیث وجودی از سلسله‌ای طولی برخوردارند که در آنها یک عالم، علت عالم پس از خود است و رابطه‌ای علّی و معلولی بر عوالم هستی حاکم است؛ به این صورت که در عالم جبروت، عقل اول ـ که معلول حقیقی مبدأ اعلی است ـ علت عقل ثانی است تا آخر عالم عقل و پس از آن نوبت به عالم ملکوت می‌رسد که معلول وجودی عالم جبروت است و عالم طبیعت نیز معلول عالم ملکوت به شمار می‌آید، تا نوبت به آخرین مرتبه وجود، یعنی هیولای اولی برسد .

پیوند به بیرون

• باقر صاحبی، عوالم هستی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۴۷۱-۴۷۸.