حضرت فاطمه زهرا(س)

حضرت فاطمه زهرا(س)

نام	فاطمه
نقش	برترین بانوی هستی، فرزند پیامبر اکرم (ص) و همسر علی (ع)
کنیه	ام الائمه • ام الحسن • ام الحسین • ام المحسن
زادروز	۲۰ جمادی‌الاخر سال پنجم بعثت
زادگاه	مکه
درگذشت	۳ جمادی‌الثانی، ۱۱ق.
مدفن	ناشناخته
محل زندگی	مکه • مدینه
لقب(ها)	امّ‌ابیها، حوراء انسیه،
پدر	پیامبر اکرم(ص)
مادر	حضرت خدیجه(س)
همسر(ان)	امیرالمؤمنین علی(ع)
فرزند(ان)	حسن(ع)، حسین(ع)، زینب، ام‌کلثوم و محسن
طول عمر	اختلافی: نظر رایج شیعه ۱۸ سال
امامزادگان مشهور
حضرت عباس، زینب کبری، حضرت معصومه(س))، سید محمد، شاهچراغ

حضرت فاطمه زهرا (ع)، برترین بانوی هستی، فرزند پیامبر اکرم(ص) و همسر امیرالمؤمنین علی(ع).

زندگی‌نامه

حضرت فاطمه (ع) آخرین فرزند پیامبر اکرم (ص) از حضرت خدیجه(س) است. ولادت آن حضرت را بیشتر مورخان اهل سنت، پنج سال پیش از بعثت، یعنی سال تجدید بنای کعبه به دست قریش و بیشتر محدثان و مورخان شیعه بیستم ماه جُمادی‌الاخر سال پنجم بعثت دانسته‌اند. بنابر نظر برخی دیگر، آن حضرت در سال دوم بعثت متولد شد.

امام‌صادق(ع)، فاطمه (ع) را نزد خدا دارای نه نام دانسته‌است: فاطمه، صدیقه، مُبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، مُحدّثه و زهرا. و دلیل نام‌گذاری به فاطمه را این دانسته که ایشان از بدی‌ها به دور است و خدای متعال او و شیعیان و دوستدارانش را از آتش جهنم دور کرده‌است. گوهر وجود فاطمه از میوه‌های بهشتی است؛ بدین سبب رسول خدا (ص) ایشان را «حوراء انسیه» نامید و هر وقت مشتاق بوی بهشت می‌شد، او را می‌بویید و کنیه ایشان «امّ‌ابیها» است و به جز علی (ع) که همسر ایشان است، همه امامان شیعه فرزندان اویند.

پیامبر اکرم (ص) در بیان عظمت شخصیت و جایگاه معنوی فاطمه (ع)، ایشان را سرور زنان جهان، از جمله چهار زن برتر دنیا و آخرت و پاره تن خویش معرفی کرده و تأکید کرده‌است هر آنچه فاطمه را ناراحت کند، بیازارد و به خشم آرد، ایشان را ناراحت کرده، آزرده و به خشم آورده‌است. دیدار فاطمه (ع) همواره پیامبر (ص) را خشنود می‌ساخت و هرگاه فاطمه (ع) نزد پیامبر (ص) می‌آمد، ایشان برمی‌خاست، دستش را می‌بوسید و او را جای خود می‌نشاند.

فاطمه (ع) به سبب جمال ظاهری، جایگاه والای خانوادگی و کمالات شخصی خواستگاران متعددی داشت و پیامبر (ص) به سبب عدم رضایت فاطمه (ع)، پیشنهاد آنان را رد می‌کرد، تا اینکه علی (ع) به خواستگاری ایشان آمد. پیامبر (ص) پس از طرح موضوع با فاطمه (ع)، سکوت ایشان را نشانه رضایت دانست و ازدواج ایشان با علی (ع) دو سال پس از هجرت انجام گرفت. مهریه این ازدواج زره علی (ع) بود و پیامبر (ص) با فروش آن به پانصد درهم جهیزیه فاطمه (ع) را فراهم کرد. فاطمه (ع) در خانه با علی (ع) با تکریم و محبت رفتار می‌کرد و او را بهترین همسر می‌خواند. رفتار فاطمه (ع) چنان بود که علی (ع) خاطرنشان کرده هرگاه به فاطمه (ع) نگاه می‌کرده، همه رنج‌ها و غصه‌های ایشان برطرف می‌شده‌است. به گزارش تاریخ، فاطمه (ع) توصیه پدرش را که از او خواسته بود در هیچ کاری از همسر خود نافرمانی نکند، هیچ‌گاه فراموش نکرد. ایشان کارهای خانه را انجام می‌داد و حتی برای کمک به خانواده گاهی پشم‌ریسی می‌کرد. در نیمه ماه رمضانِ سومین سال هجرت، حسن(ع) و در سوم شعبانِ سال چهارم هجرت، حسین(ع) به دنیا آمد (ببینید: اهل بیت (ع)). دیگر فرزندان فاطمه (ع) زینب، ام‌کلثوم و محسن بودند. طبق نقلی فاطمه (ع) بهترین زنان را کسانی شمرده که کمترین ارتباط را با مردان داشته باشند، اما هنگام ضرورت و لزوم، خود در عرصه اجتماع حضور می‌یافت.

هنگامی که رسول خدا (ص) در بستر مرگ بود، فاطمه (ع) بسیار غمگین و گریان بود؛ اما با این سخن پیامبر اکرم (ص) که فاطمه (ع) نخستین کسی است که به ایشان خواهد پیوست، خوشحال شد.

پس از درگذشت پیامبر (ص)، علی (ع) از منصب امامت و خلافت که پیامبر (ص) به دستور خداوند به ایشان واگذاشته بود، بازداشته شد و حقوق اهل بیت(ع) سلب گشت. ازجمله آنها مزرعه بزرگ فدک بود که خلیفه اول آن را مصادره کرد. این مزرعه طبق آیه ششم و هفتم سوره حشر «فَیء» شمرده می‌شد و ملک شخص پیامبر (ص) بود. پیامبر (ص) آن را در سال هفت هجرت پس از نزول آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه» به فاطمه (ع) بخشید. فدک در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) در دست فاطمه (ع) بود و ایشان هر سال درآمد آن را میان نیازمندان بنی‌هاشم و مهاجران و انصار تقسیم می‌کرد. امام‌علی (ع) در نامه‌ای به عثمان‌بن‌حنیف، به این مطلب تصریح کرده‌است. اعتراض فاطمه (ع) به غصب ظالمانه خلافت و فدک و ایستادگی در برابر عاملان آن موجب شد صدمات روحی و جسمی بسیاری به ایشان وارد شود و جنین ایشان در هجوم به خانه‌اش سقط گردد. در پس این آسیب‌ها بود که فاطمه (ع) تنها چند ماه پس از درگذشت پیامبر (ص) به شهادت رسید.

فاطمه (ع) در روزهای پایانی عمر خود وصایایی کرد، ازجمله ـ در اعتراض به حق‌کشی و قدرناشناسی حاکمان ـ به همسر خود علی (ع) وصیت کرد، مراسم غسل و خاکسپاری ایشان را شبانه، بدون آگاهی کسانی که حضورشان را نمی‌پسندید، انجام دهد. بنابر نظر مشهور، فاطمه (ع) پس از رحلت پیامبر (ص) ۷۵ روز بیشتر زنده نبود؛ ولی سه ماه، چهار ماه و شش ماه نیز نقل شده‌است. به‌رغم گفته‌ها و احتمالاتی که دربارهٔ محل دفن ایشان وجود دارد، محل قبر ایشان به‌درستی شناخته‌شده نیست که در بقیع است یا در خانه ایشان ـ که با توسعه مسجد نبوی در زمان بنی‌امیه جزو مسجد شد ـ یا در روضه نبوی در حد فاصله خانه پیامبر (ص) و منبر.

جایگاه معنوی و فضایل

فاطمه (ع) به مقام والایی دست یافته بود و بر اساس دیدگاه شیعه ـ که برگرفته از آیه تطهیر است ـ دارای مقام عصمت بود. پیامبر اکرم (ص) پس از نزول آیه تطهیر تا شش ماه هر روز صبح هنگام رفتن به مسجد، در برابر خانه فاطمه (ع) می‌ایستاد و آیه تطهیر را می‌خواند و با خطاب «اهل البیت»، به اعضای خانواده سلام می‌داد و آنان را به نماز فرا می‌خواند.

در نظر امام‌خمینی

از نگاه امام‌خمینی حضرت زهرا (ع) افتخار خاندان وحی است و همچون خورشید بر تارک اسلام می‌درخشد و تاکنون هیچ‌کس از عهده شناخت و معرفی ایشان برنیامده است. امام‌خمینی خود را از شناخت و معرفی ایشان قاصر و سخن‌گفتن دربارهٔ فاطمه (ع) را تنها از باب ذکر روایت می‌داند و معتقد است احادیثی که دربارهٔ شأن و مقام فاطمه (ع) آمده، به مقدار فهم مستمعان بوده‌است و دیگران نیز از عهده ستایش او برنیامده و هرچه دربارهٔ ایشان گفته‌اند، به مقدار فهم خودشان بوده‌است، نه به اندازه جایگاه آن حضرت.

امام‌خمینی با تفکیک حکومت و قضاوت از مقامات معنوی و ولایت و خلافت تکوینی ـ که به موجب آن جمیع ذرات در برابر «ولی امر» خاضع‌اند ـ می‌گوید این جزو اصول مذهب شیعه است که ائمه (ع) ولایت تکوینی دارند و از ضروریات شیعه است که کسی به مقامات معنوی ائمه (ع) نمی‌رسد و طبق روایات، این مقامات معنوی و ولایت تکوینی برای فاطمه (ع) نیز هست.

انسان کامل به جهت آنکه مظهر همه اسما و صفات الهی است، تجلیگاه همه کمالاتی است که برای انسان متصور است. فاطمه (ع) از مصادیق بارز انسان کامل است؛ از این‌رو امام‌خمینی دربارهٔ مقامات معنوی فاطمه (ع) معتقد است، تمام ابعادی که برای انسان و زن می‌توان تصور کرد، در آن بانو جلوه کرده بود و ایشان تمام حقیقت انسان بود و همه معنویات، جلوه‌های ملکوتی، جلوه‌های الهی، جلوه‌های جبروتی، جلوه‌های مُلکی و ناسوتی در ایشان وجود داشت و همه ویژگی‌های پیامبران را دارا بود. ایشان همچنین بر اساس روایتی از امام‌هفتم موسی‌بن‌جعفر(ع)، شب قدر را به فاطمه (ع) تفسیر می‌کند.

امام‌خمینی، فاطمه (ع) را از معجزات تاریخ و مایه افتخار هستی و افتخار خاندان وحی می‌شمارد که چون خورشیدی بر تارک اسلام می‌درخشد و فضایل ایشان هم‌تراز فضایل بی‌نهایت پیغمبر اکرم (ص) و خاندان عصمت و طهارت است؛ از این‌رو همان‌گونه که در روایات آمده همانند رسول اکرم (ص) و امامان (ع)، پیش از این عالم، نوری در ظل عرش بوده‌است.

به جایگاه علمی فاطمه (ع) در برخی روایات اشاره شده‌است. ایشان افزون بر برخورداری از علم الهی، به کسب دانش و معارف دینی از پدر خود نیز اهتمام داشت. ایشان در زمان پیامبر اکرم(ص) مرجع زنان مدینه در احکام دینی بود. از عمار یاسر نقل شده‌است فاطمه (ع) از آنچه بوده و هست و آنچه تا روز قیامت خواهد بود، آگاه است. امام‌خمینی در معرفی فاطمه (ع) روایتی را که کلینی نقل کرده بازگو می‌کند و می‌گوید طبق این روایت، که سند آن نیز در نگاه ایشان معتبر است، در مدت ۷۵ روزی که فاطمه (ع) پس از رحلت پیامبر (ص) زنده بود و حزن شدیدی داشت، جبرئیل امین خدمت ایشان می‌آمد، با ایشان مراوده داشت و ضمن تعزیت به ایشان، مسائلی را که در آینده قرار بود رخ دهد، به ایشان خبر می‌داد و ایشان آنها را برای علی (ع) بازگو کرده، او می‌نوشت؛ بنابراین، همان‌گونه که علی (ع) کاتب وحی پیامبر بود، کاتب فاطمه (ع) هم بود. به نظر ایشان مراوده و نزول جبرئیل بر فاطمه (ع) نشان از بالاترین شرافت و فضیلت فاطمه (ع) است؛ زیرا جبرئیل، روح اعظم، بر غیر از طبقه اول از انبیای عظام، مانند رسول خدا، موسی، عیسی و ابراهیم، بر دیگری نازل نمی‌شود. استدلال دیگر ایشان این است که باید میان جبرئیل و کسی که بر او نازل می‌شود تناسب باشد و فرقی نمی‌کند تنزل جبرئیل به واسطه روح اعظم ولیّ خدا باشد یا خداوند او را مأمور به نزول کند. به نظر ایشان نزول جبرئیل امین بر فاطمه (ع) شرافت و فضیلتی است که از همه فضایلی که برای ایشان ذکر کرده‌اند ـ با اینکه آنها نیز فضایل بزرگی‌اند ـ بالاتر است.

از فضایل فاطمه (ع)، تسبیح ایشان است که روایات در فضیلت آن بسیار است. طبق گزارش برخی روایات، کار سخت و طاقت‌فرسای خانه، موجب رنجوری فاطمه (ع) شده بود. با پیشنهاد علی (ع) بنا شد فاطمه (ع) از پیامبر (ص) خدمتگزاری درخواست کند. پیامبر (ص) در برابر این خواسته، پیشنهاد کرد تا چیزی به ایشان بیاموزد که بهتر از خدمتکار است و سپس تسبیحی به ایشان آموخت که به تسبیح فاطمه معروف است و بهترین تعقیبات نماز به‌شمار می‌رود.

احکام فقهی مرتبط

امام‌خمینی نیز تسبیحات فاطمه (ع) را در تعقیبات نماز برتر از دیگر تعقیبات می‌داند. این تسبیحات ۳۴ بار «الله اکبر» ۳۳ بار «الحمد لله» و ۳۳ بار «سبحان الله» است. ایشان بنابر احتیاط، بدون وضو مس اسم پیامبر (ص)، امامان (ع) و فاطمه (ع) را حرام دانسته‌است؛ چنان‌که اگر روزه‌دار با گفتن یا نوشتن یا اشاره و مانند اینها به خدا، پیامبر (ص) و امامان (ع) به عمد نسبتِ دروغ بدهد، اگرچه فوراً اقرار به نادرستی آن یا توبه کند، روزه او باطل است و احتیاط واجب آن است که فاطمه (ع) و سایر پیغمبران و جانشینان آنان هم در این حکم فرقی ندارند. امام‌خمینی سبّ‌کننده فاطمه (ع) را همانند سبّ‌کننده پیامبر (ص) و امامان (ع) می‌داند که حکم آن قتل است؛ بر همین اساس در واکنش به مصاحبه پخش‌شده در صدای جمهوری اسلامی ایران که در الگوبودنِ فاطمه (ع) تردید ایجاد کرد و نوعی اهانت تلقی می‌شد، دستور داد فردی که این مطلب را پخش کرده تعزیر و اخراج گردد و دست‌اندرکاران آن تعزیر شوند و در صورتی که ثابت شود قصد توهین در کار بوده، فرد توهین‌کننده محکوم به اعدام است و افزود تکرار چنین کاری تنبیه، توبیخ و مجازات شدید و جدی مسئولان بالای صدا و سیما را در پی خواهد داشت؛ البته ایشان اقدام در این زمینه را به قوه قضاییه محول کرد. امام‌خمینی به عزاداری برای فاطمه (ع) اهتمام می‌ورزید و در مدت اقامت در نجف اشرف، به مناسبت شهادت فاطمه (ع) سه شب در منزلشان سوگواری می‌شد.

نقش اجتماعی

حضرت فاطمه (ع) از دوران سخت مکه تا هنگام شهادت نقش اجتماعی خویش را ایفا کرد. ایشان در همه سختی‌ها و آزار و اذیت‌های مشرکان مکه به پیامبر اکرم(ص) و در سال‌های سخت محاصره در شعب ابی‌طالب همراه پیامبر (ص) بود و همه مشکلات و فقدان مادر خود را پیش از هجرت تحمل کرد. ایشان چند روز پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه، همراه چند زن دیگر به همراه علی(ع)، به مدینه هجرت کرد.

از مسائل اجتماعی دوره مدینه جهاد بود و فاطمه (ع) که جهاد را مایه عزت اسلام شمرده‌است، در جنگ احد و به مداوای زخم‌های پیامبر (ص) پرداخت و همچنین ایشان برای کمک به مجاهدان در جنگ خندق (احزاب) و فتح مکه نیز حضور داشت.

از فاطمه (ع) در زندگی کوتاه ایشان روایات، دعاها و خطبه‌هایی بر جای مانده‌است؛ ازجمله آنها سه خطبه است که پس از رحلت پیامبر (ص) ایراد کرده‌است: یکی سخنان ایشان با مهاجمان به خانه‌اش، دوم سخنان ایشان در جمع زنان مهاجر و انصار و سوم خطبه فدک.

امام‌خمینی به ایستادگی فاطمه (ع) در برابر حکومت که به خلافت و نیز فدک دست‌اندازی کرده بود و سخنرانی در حضور مهاجر و انصار در مسجد پیامبر (ص) اشاره کرده‌است. ایشان این سخنرانی را با توجه به محتوای بالای آن به‌ویژه جمله «امامت برای حفظ نظام و تبدیل افتراق مسلمین به اتحاد است» تنها راه تأمین وحدت اسلامی و رهایی کشور از تصرف و نفوذ استعمارگران را سرنگونی حکومت‌های ستمگر و دست‌نشانده و تشکیل حکومت عادلانه اسلامی می‌داند.

ساده‌زیستی

از ویژگی‌های بارز زندگی فاطمه (ع) و علی (ع)، ساده‌زیستی و نداشتن امکانات رفاهی و نازل‌تربودن زندگی ایشان از سطح معمول زندگی دیگران، به‌ویژه در آغاز زندگی مشترک‌شان است. امام‌خمینی این امر را یکی از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری فاطمه (ع) معرفی می‌کند و از نمونه‌های آن، خانه کوچک ایشان است. نمونه دیگر وسایل خانه ایشان است؛ زیراندازی که شب‌ها روی آن استراحت می‌کرد، چنان‌که امام‌خمینی نیز یادآور شده، یک پوست گوسفند بود که روزها بر روی دیگر آن علف شتر را می‌ریخت. سادگی و لباس فاطمه (ع) و بی‌آلایشی ایشان، شگفتی دیگران را برمی‌انگیخت. فاطمه (ع) در پاسخ آنان، سوگند یاد کرد که او و علیّ پنج سال است تنها پوست گوسفندی را بستر خود می‌سازند.

مصحف فاطمه (ع)

مصحف فاطمه(ع) مجموعه مطالبی است که جبرئیل پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) تا شهادت فاطمه (ع) به ایشان می‌گفت و فاطمه (ع) برای علی (ع) املا می‌کرد و ایشان آن را می‌نوشت. در این مصحف سخنی از حلال و حرام نیست، بلکه مشتمل بر حوادث غیبی است که در آینده رخ می‌دهند.

امام‌خمینی در وصیت‌نامه خود، یکی از افتخارات شیعه را «صحیفه فاطمیه» می‌داند و از این‌رو آن را از نظر جایگاه در ردیف مناجات شعبانیه، دعای عرفه و صحیفه سجادیه ذکر می‌کند. ایشان در شکل‌گیری «صحیفه فاطمیه» به روایتی معتبر از کتاب کافی اشاره می‌کند. در این روایت چگونگی شکل‌گیری این صحیفه آمده‌است. این کتاب در دست امامان دست‌به‌دست می‌گشته و اکنون نزد حضرت مهدی(ع) است که هنگام ظهور آن را آشکار می‌سازد. ایشان محتوای صحیفه فاطمه (ع) را حوادثی می‌داند که در آینده رخ خواهد داد که ازجمله آنها حوادثی است که در آینده برای ذریه فاطمه (ع) پیش خواهد آمد و آنچه در زمان امام‌مهدی (ع) رخ خواهد داد. ایشان احتمال می‌دهد مسائل مربوط به ایران نیز در آن باشد.

فرزندان روحانی فاطمه (ع)

امام‌خمینی فرزندان فاطمه (ع) را به فرزندان جسمانی و روحانی تقسیم می‌کند و پیروان ایشان همچون عمار یاسر و میثم تمار را فرزندان روحانی ایشان می‌داند. ایشان تأکید کرده‌است فرزندان فاطمه (ع) در طول تاریخ اسلام در برابر حاکمان ستمکار ایستادند و از اسلام دفاع کردند و در این راه، زجرها و ناسزاها را تحمل کردند؛ حتی گاهی دسته‌جمعی قتل‌عام شدند؛ ولی با مقاومتشان نگذاشتند بدخواهانْ اسلام را از میان ببرند و احکام خدا را نابود کنند. بر این اساس امام‌خمینی در سخنرانی خود در ۲۹ اسفند ۱۳۴۱/ ۲۳ شوال ۱۳۸۲ در مسجد اعظم قم، از فاطمیین می‌خواهد به داد اسلام برسند و معتقد است با وجود فرزندان روحانی فاطمه (ع)، دولت‌ها نمی‌توانند هر خیانتی که می‌خواهند انجام دهند، احکام قرآن را پایمال کنند و مقدرات مسلمانان را به دست اسرائیل بسپارند.

الگوی زنان

با توجه به نیاز انسان‌ها به الگو، قرآن کریم پیامبر اکرم (ص) را الگوی نیکو معرفی می‌کند. در روایات آمده‌است امام زمان(ع)، فاطمه (ع) را الگوی نیکوی خود دانسته‌است. با توجه به این آموزه‌ها، امام‌خمینی از پیامبر اکرم(ص) و فاطمه (ع) به عنوان الگو یاد می‌کند و همه مردان و زنان را به الگوگیری و اقتدا به این خاندان تشویق می‌کند و به زنان یادآور می‌شود در زهد، تقوا، عفاف و مقابله با حکومت‌های طاغوت و جهاد در راه خدا به ایشان اقتدا کنند. ایشان بر این نکته تأکید می‌کند که ایستادگی ملت ایران در برابر مستکبران و مقاومت در جنگ تحمیلی هشت‌ساله ناشی از الگوپذیری از فاطمه (ع) و خاندان ایشان است.

پس از انقلاب اسلامی روز ولادت فاطمه (ع)، بیستم جمادی‌الاخر که بنا بر معروف روز ولادت امام‌خمینی نیز است، روز زن نام‌گذاری شد (ببینید: زن) و امام‌خمینی روز ولادت فاطمه (ع) را والاترین روز برای انتخاب روز زن می‌داند.

پیوند به بیرون

• سیدعلی هاشمی نشلجی، حضرت فاطمه زهرا(ع)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۳۵–۵۴۲.