فی موضوع علم الاصول (رساله)
فی موضوع علم الاصول رساله‌ای از امام‌خمینی در موضوع علم اصول و وجه تمایز علوم؛ عربی.
ازجمله مسائل مقدماتی در علم اصول، تعیین «موضوع» آن است که از گذشته تاکنون صاحب‌نظران درباره آن به بحث و بررسی پرداخته‌اند.
امام‌خمینی با نگارش رساله «فی موضوع علم الاصول» موضوع علم اصول را «الحجة بما هی حجة» دانسته و به شبهات مطرح‌شده پاسخ داده است؛ اما پس از آشنایی با نظر سیدحسین بروجردی، از این نظر عدول کرده است. ایشان مطالب مورد نظر را ذیل دو عنوان موضوع علم اصول و تمایز علوم سامان داده‌است.
تاریخ نگارش این رساله مشخص نیست. این اثر را نخستین‌بار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۸ش در ضمن مجموعه الرسائل العشره منتشر ساخته است. این رساله در جلد ۲۰ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ش چاپ شده است.
محتوی
ازجمله مسائل مقدماتی در علم اصول، تعیین «موضوع» آن است که از گذشته تاکنون صاحب‌نظران این رشته درباره آن به بحث و بررسی پرداخته‌اند.[۱] دیدگاه صاحب‌نظران متأخر اصولی ابهام داشتن موضوع علم اصول است.[۲]
امام‌خمینی با نگارش رساله «فی موضوع علم الاصول» موضوع علم اصول را «الحجة بما هی حجة» دانسته، به شبهات مطرح‌شده درباره این مسئله اصولی پاسخ داده است؛[۳] اما پس از آشنایی با نظر سیدحسین بروجردی، از این نظر عدول کرده است.[۴] ایشان مطالب مورد نظر خود را ذیل دو عنوان سامان داده است: ۱. موضوع علم اصول؛ ۲. تمایز علوم.
محمدکاظم خراسانی[۵] و به پیروی ایشان، عبدالکریم حائری یزدی،[۶] موضوع علم اصول را عنوانی جامع می‌دانند که بر موضوعات پراکنده مسائل علم اصول منطبق می‌گردد؛ اما امام‌خمینی معتقد است در مسائل علم اصول باید پرسید آیا حجت، خبر واحد یا شهرت یا مانند آن است؟ یعنی «الحجة» موضوع قرار گیرد نه محمول و در واقع این‌گونه سؤال می‌شود آیا حجت، متعین به تعیّن خبر واحد یا شهرت و مانند آنهاست؟ بنابر این «حجت» امری جامع میان موضوعات مسائل اصولی است و اصولیان از تعیّنات آن بحث می‌کنند. وقتی فقیه اصولی می‌داند که خداوند بر بندگانش در مسائل فقهی «حجت» دارد، از تعینات آن جستجو می‌کند؛ در نتیجه موضوع حجت به وصف لابشرطیت است و محمولات نیز همان تعینات آن هستند.[۷]
امام‌خمینی پس از اثبات دیدگاه خود درباره موضوع علم اصول، به مسئله تمایز علوم می‌پردازد و ایشان بر این عقیده است که چون اصولیان درباره چیستی موضوع علم اصول دچار تحیر شده‌اند، اختلاف علوم را به اختلاف اغراض دانسته‌اند؛ تا هر مسئله و یا هر بابی از علوم به صورت علمی جداگانه بحث نشود؛ با اینکه اختلاف اغراض ممکن نیست، مگر با اختلاف علوم؛ زیرا اغراض بر علوم مترتب می‌شوند و از آثار متأخر علوم به شمار می‌آیند؛ از این‌رو باید علوم، پیش از تحقق اغراض از یکدیگر متمایز باشند، وگرنه «دور» پیش خواهد آمد.[۸] ایشان با نقد دیدگاهی که اختلاف علوم را به اختلاف اغراض می‌داند، معتقد است اختلاف علوم به اختلاف خود مسائل علوم است؛ مسائلی که بر حسب تعینات و تشخصات متشتت‌اند، ولی بر حسب موضوع و محمول طبیعی، مشترک هستند؛[۹] چنان‌که موضوع هر علمی میان موضوعات مسائل آن مشترک است، محمولش نیز همین گونه است. ایشان اختلاف علوم را به اختلاف نفس مسائل از جهت محصل غرض بودن آنها می‌داند که در نتیجه، اختلاف آنها به اختلاف جهت محصل غرض است نه به اختلاف خود مسائل.[۱۰]
امام‌خمینی پس از نگارش این رساله، در کتاب انوار الهدایه، موضوع علم اصول را همان «الحجة فی الفقه» می‌داند،[۱۱] اما در کتاب مناهج الوصول، از این نظر خود عدول کرده، بر این باور است که بیان موضوع واحدی برای علوم وجهی ندارد.[۱۲]
انتشار
تاریخ نگارش این رساله مشخص نیست، اما ناشر آن را از نخستین رساله‌های مختصر فقهی‌ـ‌اصولی امام‌خمینی معرفی کرده که نگاشته دوران جوانی ایشان است.[۱۳] این اثر را نخستین بار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی پس از تحقیق در سال ۱۳۷۸ش/ ۱۴۲۰ق به مناسبت یکصدمین سال تولد امام‌خمینی در ضمن مجموعه الرسائل العشره از صفحه ۱۹۱ ـ ۲۰۵ منتشر ساخته است. این رساله در جلد ۲۰ موسوعة الامام‌الخمینی در بخش «الرسالات الفقهیة و الاصولیه» در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق چاپ شده است.
پانویس
- ↑ طوسی، العدة فی اصول الفقه، ۱/۷؛ حلی، نهایة الوصول الی علم الاصول، ۱/۶۸؛ میرزای قمی، القوانین المحکمة فی الاصول (قوانین)، ۱/۳۳ ـ ۳۶؛ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه، ۱۱ ـ ۱۲.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ۷؛ حائری، درر الفوائد، ۳۳؛ عراقی، نهایة الافکار، ۱/۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۱.
- ↑ ← ادامه مقاله.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ۷.
- ↑ حائری، درر الفوائد، ۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۳ ـ ۱۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، ۱/۲۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، مناهج الوصول الی علم الاصول، ۱/۳۹ ـ ۴۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الرسائل العشره تألیف امام‌خمینی ،۲ ـ ۳.
منابع
- آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الرسائل العشره، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۴.
- حائری، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الوصول الی علم الاصول، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، العدة فی اصول الفقه، قم، محمدتقی علاقبندیان، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- عراقی، ضیاءالدین، علی‌بن‌آخوند کزازی، نهایة الافکار، تقریر محمدتقی بروجردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۷ق.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الرسائل العشره، تألیف امام‌خمینی تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، القوانین المحکمة فی الاصول (قوانین)، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
پیوند به بیرون
- فرج‌الله الهی مقدم، فی موضوع علم الاصول، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۶۱-۶۲.