تألیفات و آثار امام‌خمینی

تألیفات و آثار، کتاب‌ها، رساله‌ها و آثار نوشتاری امام‌خمینی، عربی و فارسی.

امام‌خمینی، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه‌نگاری و تقریرنویسی نیز بوده است. تألیفات ایشان را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش تألیفات این دوره بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند و دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش محور تألیفات این دوره، فقهی و اصولی است.

تألیفات امام‌خمینی با تفکیک علوم به شرح ذیل است: در عرفان: شرح دعاء السحر، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، مصباح الهدایة، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، سرّ الصلاة و آداب الصلاة.

در فلسفه و کلام: الطلب و الاراده، کشف اسرار و رسالة الزوراء.

دراخلاق: شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح چهل حدیث.

در فقه استدلالی: کتاب الطهار، المکاسب المحرمه و کتاب البیع، رسالة فی التقیه، فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره، رسالة فی فروع العلم الاجمالی، الخلل فی الصلاة و ولایت فقیه.

در فقه فتوایی: تعلیقة علی وسیلة النجاة، التعلیقة علی العروة الوثقی، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی، نجاة العباد، زبدة الاحکام، مناسک حج، استفتائات و تحریر الوسیله.

در اصول فقه: انوار الهدایة، مناهج الوصول، الرسائل، الفوائد الخمسه، الفوائد و لمحات الأصول.

در تفسیر و حدیث: تفسیر سوره‌های حمد، توحید و قدر، آیات الأحکام و تصحیح جلد غدیر از کتاب عبقات الأنوار.

امام‌خمینی، گفتارها و نوشتارهایی دارد که به صورت کامل‌ در صحیفه امام و در ۲۲جلد منتشر شده‌است.

امام‌خمینی، اداء المفروض من شرح أرجوزة العروض و برخی از اشعار شاعران را با خط خود بازنویسی کرده‌است. چنان‌که کتاب دیوان امام، اشعار به‌جای‌مانده از ایشان است.

مقدمه

امام‌خمینی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه‌نگاری و تقریرنویسی نیز بوده است. تنوع و ابعاد نوشته‌های ایشان نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در علوم اسلامی دارد.

رده‌بندی آثار

آثار امام‌خمینی را به اعتبارات مختلف می‌توان در چند رده ذکر کرد: بخشی از آنها تألیف‌اند مانند کتاب البیع، شماری شرح‌اند مانند شرح حدیث جنود عقل و جهل، پاره‌ای تقریرند مانند لمحات الأصول، برخی تعلیقه و حاشیه‌اند مانند تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم.

ادوار تالیف

امام‌خمینی در علوم مختلف اسلامی اعم از فقه، اصول فقه، عرفان و اخلاق تألیف داشته است که می‌توان آنها را به دو دوره متمایز تقسیم کرد:

1. دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ق. در این دوره تألیفات امام‌خمینی بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند.
2. دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش/ ۱۳۶۴ تا ۱۳۹۷ق. محور تألیفات ایشان در این دوره، فقهی و اصولی است.

ایشان در دوره دوم، به جز رساله الطلب و الاراده که آن را به مناسبت بحث اصول فقه نگاشته است، اثری فلسفی و عرفانی ندارد؛ همان گونه که در دوره نخست به‌جز برخی رساله‌های مختصر، هیچ اثر فقهی یا اصولی ندارد.

آثار به تفکیک علوم

تألیفات امام‌خمینی با تفکیک علوم به شرح ذیل است:

عرفان

«شرح دعاء السحر» که نخستین تألیف امام‌خمینی به‌شمار می‌رود شرحی عرفانی بر دعای سحر است؛ دعایی که از امام‌باقر(ع) نقل شده است. ایشان نگارش این اثر را در سال ۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۷ق و در ۲۷سالگی به پایان رسانده است (ببینید: شرح دعاء السحر).
اثر دیگر ایشان، التعلیقة علی الفوائد الرضویه است که تعلیقه‌ای بر شرح قاضی‌سعید قمی بر حدیث رأس‌الجالوت می‌باشد که از امام‌رضا(ع) روایت شده است. امام‌خمینی این اثر را در سال ۱۳۰۸ش/ ۱۳۴۸ق نوشته است (ببینید: التعلیقة علی الفوائد الرضویه).
ایشان کتاب مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه را در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق تألیف کرده و در آن افزون بر دسته‌بندی و بیان یک دوره از اصلی‌ترین مسایل عرفان نظری، حقیقت خلافت محمدیه(ص) و ولایت علویه(ع) را به بحث گذاشته و تبیین کرده است (ببینید: مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه).
امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ق از ۲۷ تا ۳۴سالگی دو کتاب شرح فصوص الحکم و مصباح الانس را نزد استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی فرا می‌گرفت و هم‌زمان بر این دو کتاب تعلیقاتی نوشته است که با عنوان تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس منتشر شده است. این تعلیقه‌ها، حواشی توضیحی و انتقادی ایشان بر دو کتاب پراهمیت شرح فصوص الحکم از داوودبن‌محمود قیصری و نیز مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود از ابن‌حمزه فناری است. (ببینید: تعلیقات علی شرح فصوص الحکم  و تعلیقات علی مصباح الانس).
سرّ الصلاة یا معراج السالکین و صلاة العارفین نوشته دیگری برای خواص از اهل عرفان و سلوک است که امام‌خمینی آن را در سال ۱۳۱۸ش/ ۱۳۵۸ق نگاشته و در آن به بیان اسرار معنوی نماز پرداخته است (ببینید: سرّ الصلاة). آداب الصلاة نیز کتابی اخلاقی ـ عرفانی دربارهٔ آداب نماز و نمازگزاران است که ایشان در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق تألیف کرده است. (ببینید: آداب الصلاة (کتاب)).

فلسفه و کلام

امام‌خمینی در زمان تدریس دوره دوم اصول فقه، رساله «الطلب و الاراده» را که دربردارنده بحث‌های کلامی ـ فلسفی جبر و تفویض است، به صورت مستقل تألیف کرده است (ببینید: الطلب و الاراده (کتاب)).از ایشان تعلیقه‌ای بر دیدگاه ملاصدرا در اسفار دربارهٔ حدیث «ما تردّدتُ فی شیءٍ انا فاعله کتردّدی فی قبض روح عبدی المؤمن» نیز گزارش شده است. این نوشته در دو شماره ۱۱ و ۱۸ مجله کیهان اندیشه در سال ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ به چاپ رسیده است.
کشف اسرار کتابی انتقادی، کلامی و اجتماعی است که در آن امام‌خمینی کوشیده شبهات نویسنده کتاب اسرار هزارساله را دربارهٔ برخی از باورهای شیعه پاسخ دهد. این کتاب در سال ۱۳۲۳ نوشته و بدون ذکر نام نویسنده و ناشر، منتشر شده است (ببینید: کشف اسرار (کتاب)).
«رسالة الزوراء» رساله‌ای است که ایشان آن را استنساخ کرده است. این رساله در مباحث فلسفی و عرفانی است و در چهاردهم ربیع‌الاول ۱۳۴۹ق/ مرداد ۱۳۰۹ به انجام رسیده است.

اخلاق

شرح حدیث جنود عقل و جهل اثری عرفانی ـ اخلاقی و مشتمل بر مباحث عرفان نظری و عملی، مباحث فلسفی و تفسیر احادیث به همراه توصیه‌های اخلاقی است و نگارش آن در دوم ماه رمضان سال ۱۳۶۳ق/ ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ در شهر محلات پایان یافته است (ببینید: شرح حدیث جنود عقل و جهل).
اربعین یا شرح چهل حدیث در تبیین و تفسیر چهل حدیث از معصومان(ع) است که به رسم اربعین‌نویسی نگاشته شده و در سال ۱۳۵۸ق/ ۱۳۱۸ش به پایان رسیده و در آن ضمن توضیح و تبیین امام‌خمینی، چهل حدیث، مباحث عرفانی فلسفی و اخلاقی به بحث گذاشته شده است. (ببینید: شرح چهل حدیث).

فقه

در فقه استدلالی، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از:

1. کتاب الطهاره در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰–۱۳۳۷ است. ایشان در سال‌های ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک‌نویس کرده است. این کتاب از بحث دماء ثلاثه تا پایان مباحث طهارت را دربر می‌گیرد (ببینید: کتاب الطهاره).
2. المکاسب المحرمه و کتاب البیع دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحث‌شان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب شیخ‌مرتضی انصاری است. ایشان این دو اثر را در سال‌های ۱۳۳۸–۱۳۵۵ در حوزه علمیه قم و نجف اشرف تدریس و هم‌زمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بردارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث بیع و خیارات است (ببینید: المکاسب المحرمه (کتاب) و کتاب البیع).
3. «رسالة فی التقیه» نوشته استدلالی دیگر ایشان دربارهٔ تقیه و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است (ببینید: رسالة فی التقیه).
4. «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» می‌باشد که امام‌خمینی آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد (ببینید: طلوع فجر).
5. همچنین «رسالة فی فروع العلم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب العروة الوثقی بررسی شده است (ببینید: فروع العلم الاجمالی (رساله)).
6. الخلل فی الصلاة دربارهٔ خلل‌های واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سال‌های ۱۳۹۶–۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶–۱۳۵۷ش تدریس و هم‌زمان به نگارش درآمده است (ببینید: الخلل فی الصلاة).
7. ولایت فقیه یا حکومت اسلامی نام کتابی در فقه سیاسی و به زبان فارسی است که با استناد به آیات و روایات، به نظریه فقهی ولایت فقیه پرداخته است. امام‌خمینی مطالب این اثر را در نجف تدریس کرده و برخی از شاگردان ایشان آن را گردآوری و تدوین کرده‌اند و پس از تأیید ایشان به چاپ رسیده است (ببینید: ولایت فقیه (کتاب))؛

در فقه فتوایی، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از:

1. در فقه فتوایی، تعلیقة علی وسیلة النجاة نخستین اثری است که امام‌خمینی در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی سیدابوالحسن اصفهانی نوشته است. (ببینید: تعلیقة علی وسیلة النجاة).
2. التعلیقة علی العروة الوثقی اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاه‌های فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است. (ببینید: التعلیقة علی العروة الوثقی).
3. حاشیه بر کتاب رساله ارث ملاهاشم خراسانی فتاوای امام‌خمینی در مسائل ارث است که به زبان فارسی و در عبارت‌های کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است (ببینید: حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی).
4. نجاة العباد نخستین رساله عملیه امام‌خمینی به زبان فارسی است که در واقع ترجمه بخش‌هایی از حواشی ایشان بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی و العروة الوثقی سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی است. (ببینید: رساله نجاة العباد).
5. زبدة الاحکام نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز مرجعیت امام‌خمینی در اختیار مقلدان گذاشته شده است. (ببینید: زبدة الاحکام (فارسی)). زبدة الاحکام عربی نیز بر اساس تحریر الوسیله تهیه و منتشر شده است (ببینید: زبدة الاحکام (عربی)).
6. رساله مناسک حج تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق و رساله توضیح المسائل. «حاشیه رساله توضیح المسائل» حواشی امام‌خمینی بر رساله توضیح المسائل سیدحسین بروجردی است که در آغاز مرجعیت امام‌خمینی در اختیار عموم قرار گرفته است. (ببینید: حاشیه بر رساله توضیح المسائل).
7. پاسخ‌های ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن موسوعة الامام‌الخمینی تنظیم شده است؛ البته بخشی از استفتائات امام‌خمینی از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد به چاپ رسیده است. (ببینید: استفتائات امام‌خمینی).
8. تحریر الوسیله کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان تبعید به بورسای ترکیه در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف اشرف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتاب‌ها و فصول و مسائلی را افزون بر کتاب‌ها و فصول وسیلة النجاة آورده است. (ببینید: تحریر الوسیله).
9. امام‌خمینی پاره‌ای از مباحث فقهی استادان خود را نیز تقریر کرده است. از ایشان تقریر مباحث فقهی به‌خصوص درس نکاح عبدالکریم حائری یزدی گزارش شده است.

اصول فقه

کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه دربردارنده دیدگاه‌های امام‌خمینی در علم اصول فقه است. این تعلیقه‌ها نقد و نظرهای ایشان بر مباحث عقلی کتاب کفایة الاصول آخوند خراسانی است که در سال‌های ۱۳۶۴ق تا ۱۳۶۸ق هم‌زمان با تدریس مباحث عقلی و اصول عملی اصول فقه نوشته شده است. (ببینید: انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه).دو جلد کتاب مناهج الوصول الی علم الاصول اثر اصولی دیگر ایشان است که هم‌زمان با تدریس دوره دوم اصول فقه در سال‌های ۱۳۳۰ش/ ۱۳۷۰ق تا ۱۳۳۴ش/ ۱۳۷۴ق و بر اساس مباحث تدریس‌شده در درس خارج اصول به ترتیب کفایة الاصول تألیف شده است. (ببینید: مناهج الوصول الی علم الاصول (کتاب)). کتاب دیگر که به کوشش مجتبی تهرانی یکی از شاگردان ایشان انتشار یافته، الرسائل است که در سال ۱۳۸۴ق به چاپ رسیده و شامل این رساله‌ها می‌شود: «رسالة فی التعادل و الترجیح»، «رسالة فی الاجتهاد و التقلید»، «رسالة فی الاستصحاب» و «رسالة فی قاعدة لا ضرر» و «رسالة فی التقیه». رساله‌های گردآمده در الرسائل تا پیش از ۱۳۷۰ق هم‌زمان با تدریس این مباحث نوشته شده‌اند.
امام‌خمینی همچنین رساله‌های «قاعدة من ملک شیئاً ملک الاقرار به»، «فی تداخل الاسباب»، «قیاس الاوامر التشریعیة بالعلل التکوینیة و ما یترتب علیه»، «فی موضوع علم الاصول»، «فی التکلم فی بعض جهات ما نقل عن رسول‌الله(ص) من قوله علی الید ما اخذت حتّی تؤدی» را در موضوع قواعد فقهی و اصولی در دوران جوانی به نگارش درآورده است و با عنوان الفوائد الخمسه منتشر شده است (ببینید: الرسائل العشره).
تقریر مباحث اصولی عبدالکریم حائری یزدی با نام الفوائد نیز یکی دیگر از تقریرات امام‌خمینی است. کتاب لمحات الأصول حاصل درس‌های اصول فقه سیدحسین بروجردی است که در سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۰ق/ ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ش تدریس شده و امام‌خمینی آن را تقریر کرده است. (ببینید: لمحات الاصول).

تفسیر و حدیث

امام‌خمینی در کتاب سرّ الصلاة با اشاره‌هایی اجمالی سوره‌های حمد و توحید را به مشرب عرفانی تفسیر کرده و در کتاب آداب الصلاة علاوه بر این دو سوره، به تفسیر سوره قدر پرداخته است.
تفسیر گفتاری آیات اول سوره حمد نیز از ایشان است که در سال ۱۳۵۸ از برنامه «با قرآن در صحنه» تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شده است (ببینید: تفسیر سوره حمد). همچنین تفسیر و توضیح سوره‌ها و آیاتی که در آثار امام‌خمینی وجود دارد، حتی سوره حمد، در اثری با عنوان تفسیر و شواهد قرآنی گردآوری، تدوین و منتشر شده است. (ببینید: تفسیر و شواهد قرآنی).

آیات الأحکام نیز کتابی است که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در آن مباحث و توضیحات مربوط به آیات فقهی موجود در آثار فقهی و اصولی ایشان را گردآوری کرده است (ببینید: آیات الاحکام فی تراث الامام‌الخمینی). تصحیح و چاپ و انتشار جلد غدیر از کتاب عبقات الأنوار، نوشته میرحامد حسین هندی نیز ازجمله کارهای امام‌خمینی است.

پیام‌ها و نامه‌ها

امام‌خمینی علاوه بر آنچه یاد شد، گفتارها و نوشتارهایی در زمینه‌های گوناگون در حوزه اندیشه اسلامی، همچون عرفان، اخلاق، فقه، اصول فقه، تفسیر و سیاست دارد که دربردارنده دیدگاه‌های ایشان در این زمینه‌ها است. این مطالب که به صورت نامه، بیانیه، سخنرانی و اظهارنظر است، علاوه بر عرضه در شکل‌ها و قالب‌های مستقل، مانند آوای توحید، منشور روحانیت، منشور برادری، منشور استقامت، نخست در مجموعه ۲۲ جلدی صحیفه نور از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سپس به صورت کامل‌تر در مجموعه صحیفه امام گردآوری و در ۲۲جلد توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده است.
امام‌خمینی افزون بر آنچه در پایان وصیت‌نامه سیاسی‌الهی خود دربارهٔ ملاک درستی و نادرستی انتساب مطالب به ایشان نوشته است در سال ۱۳۶۱، در پاسخ به پرسش فرزند خود سیداحمد خمینی با اظهار تاسف از نادرستی بسیاری از مطالبی که اشخاص یا گروه‌ها به ایشان نسبت می‌دهند، آن هم در زمان حیات ایشان و با توجه‌دادن به اینکه کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی چاپ شده یا در دست چاپ است که به‌عمد یا به اشتباه به هدف دروغ‌پردازی و تاریخ‌سازی بنا شده است، ملاک در صحت نسبت را نوشته و گفته خود ایشان که در زمان حیاتشان ضبط شده یا گفته‌های ایشان که در روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر شده یا بر پایه شهادت دو نفر عادل خالی از گرایش به احزاب و گروه‌های سیاسی شمرده است و قید گرایش‌نداشتن را به این دلیل افزوده که برخی افراد سیاسی هرچند در ظاهر موصوف به دیانت، برای اهداف خود دروغ را توجیه می‌کنند.
یکی از آثاری که امام‌خمینی با خط خود بازنویسی (استنساخ) کرده، اداء المفروض من شرح أرجوزة العروض، در علم عروض تألیف محمدرضا نجفی اصفهانی است. نسخه اصلی آن نزد جعفر سبحانی، یکی از شاگردان ایشان موجود است و تصویری از آن در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نگهداری می‌شود. استنساخ این اثر با خط خوش نستعلیق در تاریخ بیست و پنجم بهمن ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۶ق به پایان رسیده است.
گزینش و نسخه‌برداری برخی از اشعار و غزلیات دیوان‌های شاعران نیز از امام‌خمینی گزارش شده است، چنان‌که ایشان با قریحه و توان شعری خود، اشعاری سروده است و از اشعار به‌جای‌مانده از ایشان کتاب دیوان امام است.

پیوند به بیرون

• فرج‌الله الهی مقدم، تألیفات و آثار، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص ۱۹۵–۱۹۹.