امام جعفر صادق(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{ جعبه اطلاعات امام شیعه
{{جعبه اطلاعات امام شیعه
| عنوان =
| عنوان =
| نام =امام جعفر صادق(ع)
| نام =امام جعفر صادق (ع)
| عرض =
| عرض =
| تصویر = قبر-ائمه-بقیع.jpg
| تصویر = قبر-ائمه-بقیع.jpg
خط ۷: خط ۷:
| عنوان تصویر =
| عنوان تصویر =
| سرشناسی =
| سرشناسی =
| نقش = امام ششم(ع)
| نقش = امام ششم (ع)
| کنیه =ابوعبدالله
| کنیه =ابوعبدالله
| زادروز = ۱۷ ربیع الاول ۸۰ یا ۸۳ هجری
| زادروز = ۱۷ ربیع الاول ۸۰ یا ۸۳ هجری
خط ۱۶: خط ۱۶:
| محل زندگی =مدینه
| محل زندگی =مدینه
| القاب = صادق
| القاب = صادق
| پدر =[[امام محمد بن علی(ع)]]
| پدر =[[امام باقر(ع)]]
| مادر =ام‌فروه  
| مادر =ام‌فروه
| همسران =
| همسران =
| فرزندان = [[امام موسی کاظم(ع)]]
| فرزندان = [[امام موسی کاظم(ع)]]
| طول عمر = ۶۵ سال
| طول عمر = ۶۵ سال
}}
}}
'''جعفر بن محمد''' یا '''امام‌صادق(ع)''' یا جعفربن‌محمد، زندگی، جایگاه و نقش امام ششم(ع).
'''جعفر بن محمد''' یا '''امام‌صادق (ع)''' یا جعفربن‌محمد، زندگی، جایگاه و نقش امام ششم(ع).
==مقدمه==
امام ابوعبدالله، جعفر‌بن‌محمد ملقب به صادق<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۱.</ref> و صادق آل محمد(ع)، در سال ۸۰،<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۸؛ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، ۱/۳۲۷.</ref> یا ۸۳ هجری در [[مدینه]]<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹.</ref> به دنیا آمد. پدر ایشان [[امام‌محمدباقر(ع)]] است{{ببینید|متن=ببینید|امام محمد ‌باقر(ع)}} و مادر ایشان [[ام‌فروه]] دختر [[قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر]] از زنان با [[تقوا]] و [[مؤمن]] و [[نیکوکار]] بود.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲.</ref> و بدین سبب حضرت را [[ابن‌المکرمه]] می‌خواندند.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۵۱.</ref> ایشان جد خود [[امام‌سجاد(ع)]] را درک<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۹.</ref> و ۳۵ سال در کنار پدر خود زندگی کرد. امام‌صادق(ع) بیشتر زندگی خود را در مدینه گذراند و چندین سفر نیز به [[عراق]] داشت.<ref>ابن‌طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۸۸ـ۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۳۲۷؛ قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۵۵۷ـ۵۶۴.</ref> دوره [[امامت]]ایشان ۳۴ سال بود.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.</ref> که هفده سال آن در [[خلافت]] [[بنی‌امیه]] و بقیه در دوره خلافت [[بنی‌عباس]] سپری شد.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۷.</ref>
==جایگاه و ویژگی‌ها==
امام‌صادق(ع) از سوی [[خداوند]] و به نص [[پیامبر اکرم(ص)]]<ref>نعمانی، الغیبه، ۵۲ـ۵۳.</ref> و نیز وصیت امام‌باقر(ع)، به امامت معرفی گردید.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۰۶ـ۳۰۷؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰ـ۱۸۲؛ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۹.</ref> ایشان همانند دیگر [[امامان معصوم(ع)]] دارای مقامات و فضایل بسیار بود؛ ازجمله ایشان در شمار [[اهل بیت(ع)]] و دارای [[مقام عصمت]] بود و [[آیه تطهیر]] نیز شامل ایشان می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|اهل بیت(ع)}}


از ایشان با عنوان ذریه، [[وصی]] و [[وارث]] پیامبر(ص) و در شمار عترت پیامبر(ص) یادشده است.<ref>مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۳۶۸ـ۴۶۶.</ref>
امام‌صادق، امام ششم [[شیعه|شیعیان]] فرزند [[امام محمد باقر(ع)|امام‌باقر]] و ام‌فروه دختر قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر، در سال ۸۰ یا ۸۳ هجری در مدینه به دنیا آمد و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به دست منصور دوانیقی مسموم شد و به [[شهادت]] رسید.


آن حضرت همانند دیگر ائمه(ع) دارای [[ولایت تکوینی]] و [[ولایت تشریعی|تشریعی]] بود؛<ref>نعمانی، الغیبه، ۸۰ـ۸۱؛ صدوق، من ‌لایحضره الفقیه، ۲/۶۱۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|امامت}} و از نظر علمی در [[جامعه اسلامی]] از جایگاه رفیعی برخوردار بود؛ چنان‌که بزرگان دیگر [[مذاهب اسلامی]]، ایشان را در [[علم]] و [[فضل]] و پارسایی افضل و بی‌همتا می‌شمردند.<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷.</ref>
آوازه علم امام‌صادق(ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند. همچنین امام‌صادق(ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار مذهب شیعه شناخته شد و از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند.
===جایگاه علمی===
آوازه علم امام‌صادق(ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۴.</ref> [[مالک‌بن‌انس]] از رهبران مذاهب اسلامی و شاگرد امام‌صادق(ع)<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.</ref> آن حضرت را معتبرترین و موثق‌ترینِ مردم خواند<ref>جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۳ـ۳۰۴.</ref> وی گفته است افضل از جعفربن‌محمد در علم و عبادت و پارسایی، نه چشمی به خود دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده است.<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.</ref> [[ابوحنیفه]] نیز امام‌صادق(ع) را آگاه‌ترینِ مردم شمرده<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷ـ۲۵۸.</ref> و با اشاره به دو سال شاگردی خود نزد ایشان اعتراف کرده است اگر آن دو سال نبود، هلاک می‌شد.<ref>مرعشی، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ۲۸/۴۴۳ و ۴۶۷؛ مظفر، الامام‌الصادق(ع)، ۱/۱۴۷ و ۲/۱۳۳.</ref><br>
[[منصور خلیفه عباسی]] نیز با وجود دشمنی با امام‌صادق(ع)، ایشان را وارث پیامبر(ص) می‌خواند و در برابر مردم به ایشان احترام بسیار می‌گذاشت.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۶۲ـ۱۶۸.</ref> امام‌صادق(ع) در میان [[شیعیان]] نیز به عنوان معیار [[مذهب شیعه]] شناخته شد و به تعبیر [[ابان‌بن‌تغلب]] راویان و فقهای مشهور شیعه، در وقت اختلاف در سخنان پیامبر(ص)، سخنان علی(ع) را معیار و در وقت اختلاف در سخنان علی(ع)، سخنان جعفر‌بن‌محمد(ع) را معیار شمردند.<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۱۲.</ref> از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند.<ref>مفید، الاختصاص، ۲۰۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شیعه}}


===دیدگاه امام‌خمینی===
[[امام‌خمینی]] آگاهی‌های امام‌صادق(ع) درباره [[قرآن|کتاب]] و [[سنت|سنت پیامبر(ص)]] را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده‌است، و به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این [[فقه]] افتخار کرده‌است.
[[امام‌خمینی]] خود را از وصف و شناساندن جایگاه امام‌صادق(ع) عاجز دیده و تأکید کرده است باید امام‌ معصوم(ع) را پس از معرفی پیامبر(ص)، از گفته‌ها و سیرت خود آن امام شناخت. ایشان آگاهی‌های امام‌صادق(ع) درباره [[کتاب]] و [[سنت پیامبر(ص)]] را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹ـ۴۱۰.</ref> همچنین از ایشان به عنوان ذریه پیامبر(ص) و مبیّن [[احکام اسلام]] و اهداف رسول خدا(ص)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.</ref> حجت خداوند بر مردم و امام‌ هدایت‌شده<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۹۸.</ref> بیان‌کننده احکام اسلام و تجلی مقاصد پیامبر(ص)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.</ref> ولی‌الله الاعظم، ولی‌الله الاکرم، مظهر تام حق‌تعالی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۸.</ref> و آگاه به [[علم تأویل قرآن|علم تأویل]] و [[علم تنزیل قرآن|تنزیل قرآن]]<ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۰.</ref> یاد کرده و ایشان را دارای [[ولایت مطلق]] بر مردم شمرده و تأکید کرده است چنان‌که [[امیرالمؤمنین(ع)]] در دوران حکومت ظاهرى خود [[حاکم]] و والى و [[قاضى]] تعیین می‌‏کرد و عموم [[مسلمانان]] موظف به اطاعت از ایشان بودند، امام‌صادق(ع) نیز (ولىّ امر) مطلق بود و بر همه علما، فقها و مردم جهان [[ولایت]] داشت و توانایی داشت که براى زمان حیات و نیز برای دوره پس از خود نیز حاکم و قاضى تعیین کند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref><br>
ایشان در تعبیری دیگر جایگاه امام‌صادق(ع) را در نزد [[خداوند]] عالی و بلند و ولادت و [[شهادت]] ایشان را موجب تحکیم و پیشرفت [[اسلام]] شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۷.</ref> و در [[شعر|اشعار]] خود فیض و جوشندگی [[دانش امام ‌زمان(ع)]] را مانند جدش امام‌صادق(ع) دانسته است.<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۷۶.</ref><br>
امام‌صادق(ع) در همه صفات اخلاقی و علمی سرآمد مردم روزگار خود بود. ایشان در علم و تقوا، [[اخلاص]]، [[عقل و خرد]]، راستی و درستی، خدمت به مردم، [[بخشش]] به [[نیازمندان]]، رفع نیاز‌های مردم و پیروی از [[اوامر و نواهی الهی]] نمونه بود.<ref>مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۴۵۰ـ۴۹۸.</ref> ایشان اهل [[عبادت]] و [[تلاوت قرآن]] و انسانی کامل بود، به گونه‌ای که همه ارزش‌ها وکمالات الهی و انسانی در آن حضرت گرد آمده بود.<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۷ـ۳۶۸.</ref> امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که امام‌صادق(ع) خدا را در همه جا حاضر و ناظر می‌دید.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸۲.</ref> و در مناجات مانند انسانی است که غرق در [[معصیت]] بوده و نشانگر مناجات کسی است که خود را چیزی نشمرده و همه چیز را از آنِ خدا دانسته است و خود را در برابر خدا هیچ می‌بیند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵۳.</ref> ایشان که به نقل از استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، این‌گونه عبادت را از خواص ائمه(ع) شمرده، این نوع عبادت را از مقامات معمولی آن حضرت دانسته است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۴.</ref><br>
امام‌خمینی تحصیل دستاوردهای معنوی ـ عبادی امام‌صادق(ع) را برای دیگران ممکن ندانسته و افزوده است آن حضرت [[آیات قرآن]] را در [[نماز]] می‌خواند و از حال می‌رفت؛ زیرا در تکرار آیه‌های قرآن به مرحله‌ای می‌رسید که گویا خدا را مشاهده و آیات قرآن را مستقیم شنیده است. [[عظمت خداوند]] سبب از حال رفتن او بود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۶ـ۴۳۷.</ref> ایشان به نقل از [[شهاب‌الدین سهروردی]] یادآور شده است زبان امام‌صادق(ع) در آن هنگام مانند [[درخت موسی(ع)]] بود که خداوند از طریق آن ندای (إِنّی أَنَا اللَّهُ)<ref>قصص، ۳۰.</ref> سر داد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۵.</ref><br>
امام‌صادق(ع) برای پیامبر اسلام(ع) بسیار احترام قائل بود؛ چنان‌که رنگ حضرت از هیبت و عظمت نام پیامبر(ص) تغییر می‌کرد.<ref>ابوزهره، الامام‌‌الصادق(ع) حیاته و عصره، ۷۶ـ۷۷.</ref> ایشان ‌برای راستگویی و [[امانتداری]] اهمیت بسیاری قائل بود.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۰۴.</ref> کار و کوشش را نوعی [[جهاد]] در راه خدا می‌شمرد؛<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۸.</ref> و در معیشت مقتصد و میانه‌رو بود.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۷.</ref> بدون توجه به ملیت و اصل و نسب به مردم احترام می‌گذاشت.<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۶.</ref> و بینوایان از خوان نعمت ایشان برخوردار بودند<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۹/۴۰۸.</ref> و بدون [[منت]] و بدون توجه به عقیده و مذهب و در پنهانی میان فقرای مدینه غذا تقسیم می‌کرد.<ref>کلینی، الکافی، ۴/۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۲۳ و ۳۳.</ref><br>
حضرت به اصلاح رابطه‌ها و ایجاد آشتی میان مؤمنان اهمیت می‌داد و اموالی به این کار اختصاص داده بود.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۰۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۵۷.</ref> نیز به [[صله رحم]] اهتمام داشت و به خویشاوندان کمک می‌کرد.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۶۰.</ref> امام‌خمینی [[صداقت]] و امانتداری امام‌صادق(ع) را در حدی می‌دانست که اگر کشنده علی(ع) بر شمشیری که حضرت را با آن به قتل رسانده، امین قرار می‌داد و از ایشان خیرخواهی می‌طلبید، امانت را به وی بر می‌گرداند و از خیرخواهی به او دریغ نمی‌کرد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۸.</ref>


==دوران امامت==
در میان شاگردان امام‌صادق (ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه [[کلام]] و فقه وجود داشت و بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق(ع) بودند.
امام‌صادق(ع) پس از شهادت پدر در سال ۱۱۴ق عهده‌دار امامت شد.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۳ـ۱۸۴.</ref> امامت ایشان در دوره ضعف و انحطاط بنی‌امیه بود. با اوج‌گرفتن درگیری میان بنی‌امیه و بنی‌عباس دعوت شیعی نیز در دنیای اسلام اوج گرفت.<ref>خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۴.</ref> پیروان اهل بیت(ع) در مجالس ایشان حاضر می‌شدند.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹؛ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲/۱۳۲.</ref> رهبران و پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز ازجمله ابوحنیفه<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۵؛ دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ۲/۱۴۱.</ref> [[ابن‌جریح]]، [[ابن‌عیینه]]، [[سفیان ثوری]]، [[ابوایوب سجستانی]] و مالک‌بن‌انس نیز از شاگردان حضرت به ‌شمار می‌رفتند.<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۸ـ۹۰۹.</ref> راویانِ حضرت را حدود چهار هزار تن دانسته‌اند.<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۱/۶۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۶.</ref> و به تعبیرِ [[حسن‌بن‌علی وشاء]]، در [[مسجد کوفه]] نهصد تن از استادان، احادیث جعفربن‌محمد را برای مردم نقل می‌کردند.<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۳۹ـ۴۰.</ref> [[شیخ طوسی]] نام ۳۲۲۴ تن از آنان ازجمله دوازده تن از زنان راوی از آن حضرت را ثبت کرده است؛<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۵۵ـ۳۳۰.</ref> و [[عطاردی]] شمار ۲۱۴۴ تن از راویان امام‌صادق(ع) و منابع حدیثی آنان را در موسوعه خود آورده است.<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲۲/۳ـ۶۴۷.</ref>
===تربیت شاگردان در علوم گوناگون===
در میان شاگردان امام‌صادق(ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه ادبیات و لغت<ref>صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۶۱ـ۶۴ و ۱۴۰.</ref> [[تاریخ]]، [[سیره]] و [[رجال]]،<ref>صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۲۳۵ و ۲۳۸.</ref> [[علم کلام|کلام]] و [[علم فقه|فقه]] وجود داشت و مناظرات آنان با برجستگان دیگر مذاهب، شاهد آن است.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۴ـ۱۹۹.</ref> بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق(ع) بودند.<ref>آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۷ و ۲۷۱.</ref> و حضرت ‌با استفاده از فضای مناسب برای طرح مسائل عقلانی، مسائل فلسفی را مطرح کرد.<ref>علی، مختصر تاریخ العرب، ۱۹۳.</ref> احیای بخش‌های دیگر [[علم اسلامی|علوم اسلامی]] و تشویق افراد به کندوکاو در آن، در مدرسه امام‌صادق(ع) پررنگ بوده است ازجمله دانش بهداشت و [[طب اسلامی|طب]]،<ref>مظفر، الامام‌الصادق(ع)، ۱/۱۷۹ـ۱۸۱؛ شهیدی، ۲۵۴.</ref> [[نجوم]]<ref>کلینی، الکافی، ۸/۱۹۵.</ref> و زیست‌شناسی<ref>مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، ۱۳۸ و ۱۶۳.</ref>
===مبارزه با مذاهب و فرقه‌های الحادی===
از سوی دیگر، عصر امام‌صادق(ع) عصر ظهور فرقه‌ها و مذاهب الحادی بود. شبهه‌افکنی علیه اسلام و قرآن رواج یافت<ref>مظفر، الامام‌الصادق(ع)، ۱/۶۳.</ref> مبارزه با انحرافات و شبهه‌افکنی‌ها درباره دیانت و اسلام از عمده فعالیت‌های امام‌صادق(ع) بود. زندیقان و ملحدان در دوره آن حضرت(ع) فعال بودند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷؛ ابوزهره، الامام‌‌الصادق(ع) حیاته و عصره، ۹۶ـ۱۰۰.</ref> ایشان با مناظره با رهبران ملحدان و زندیقان، امثال ابن‌ابی‌العوجاء، ابن‌طالوت<ref>کلینی، الکافی، ۱/۷۴ـ۷۵؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۶۸.</ref> ابوشاکر دیصانی و ابن‌مقفع<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹ـ۲۰۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷.</ref> مانع از تأثیر افکار این گروه بر جامعه اسلامی شد.<br>
موضوع امامت و ولایت اهل بیت(ع)، از مباحث مهم و پردامنه درکارنامه امام‌صادق(ع) است. ایشان صدها حدیث در تفسیر آیات قرآن مستند به پیامبر(ص) و امامان پیش از خود درباره ضرورت حجت و امام معصوم، اطاعت از امام معصوم، صفات امام، علم امام<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲/۴۳۷ـ۵۵۱ و ۳/۳ـ۲۸۴.</ref> ویژگی‌های [[امام ‌زمان(ع)|امام ‌زمان]]<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۳/۳۵۴ـ۴۹۲.</ref> فضایل اهل بیت به‌ویژه فضایل امام‌علی(ع) و [[فاطمه زهرا(س)]]<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۴/۳ـ۲۷۴.</ref> را برای مردم بیان کرد.<br>
در عصر امام‌صادق(ع) فرقه‌های منشعب از شیعه همچون [[زیدیه]] و [[کیسانیه]] عرصه ظهور یافتند و به طور گسترده به تبلیغ راه خود مشغول بودند.<ref>مظفر، الامام‌الصادق(ع)، ۱/۴۵ـ۵۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شیعه}} امام‌صادق(ع) توانست عده‌ای از آنان همچون زیدیه<ref>جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۰.</ref> و کیسانیه<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۳۱۴ـ۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۷.</ref> را به راه درست هدایت کند. مبارزه با [[غالیان]] و افراطیان منتسب به مذهب شیعه، از دیگر فعالیت‌های حضرت بود که ایشان(ع) با افشای انحراف‌های این گروه، زمینه طرد آنان را از میان شیعیان فراهم ساخت.<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۹۷ و ۳۰۰؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۲/۳۱۴ـ۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۳ـ۳۱۴.</ref> امام‌خمینی یادآور شده است امام‌صادق(ع) با استفاده از فرصت دوره خود به تبیین و ترویج اسلام و مکتب اهل بیت(ع) پرداخت و آن را به جامعه شناساند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.</ref><br>
حضرت در پرتو دانش خود بیشترِ نیازهای مادی و معنوى و فلسفى و عرفانى بشریت را تا روز [[قیامت]] تأمین کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.</ref> ایشان یادآور شده است امام‌صادق(ع) عزاداری برای امام‌حسین(ع) را در میان پیروان اهل بیت(ع) رواج داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۱۴.</ref>


===شاگردان امام صادق(ع) از منظر امام‌خمینی===
امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است امام‌صادق(ع) روش [[فهم قرآن|فهم آیات قرآن]] و سخنان [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر(ص)]]، همچنین روش [[اجتهاد]] و شیوه استنباط در احکام دین را به یاران می‌آموخت.
امام‌خمینی به برخی از اصحاب و شاگردان امام‌صادق(ع) نیز ازجمله [[ابان‌بن‌تغلب]]،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۷.</ref> [[زراره]]، [[محمد‌بن‌مسلم]]، [[ابوبصیر]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۶۸.</ref> [[اسماعیل‌بن‌ابی‌زیاد سکونی]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴.</ref> [[هشام‌بن‌حکم]]<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۲۴۱.</ref> [[هشام‌بن‌سالم]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۰.</ref> [[سماعة‌بن‌مهران]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۱۵.</ref> [[جمیل‌بن‌دراج]]،<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۳۰۱.</ref> [[محمدبن‌حمران]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۱۶۲.</ref> [[عبدالله‌بن‌بکیر]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۲۲۳.</ref> [[ابان‌بن‌عثمان]]<ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۳۰۹.</ref> و [[برید‌بن‌معاویه]]<ref>امام‌خمینی، البیع، ۳/۴۲۹.</ref> اشاره و استناد کرده است و نیز یادآور شده است برخی از راویان حدیث ازجمله [[مسعدة‌بن‌صدقه]]<ref>امام‌خمینی، الاستصحاب، ۲۷۸.</ref> از [[اهل سنت]] بودند و به جهت [[وثاقت]]، [[روایات]] آنان نیز پذیرفته می‌شود.<ref>امام‌خمینی، الطهاره، تقریر فاضل لنکرانی، ۵۳۶.</ref>
===تبیین و گسترش فقه===
تبیین و توسعه فقه اسلام از اولویت‌های علمی امام‌صادق(ع) بود و بخش عمده مسائل فقهی را ایشان بیان کرده است؛ چنان‌که دانش همه فقهای مذاهب اسلامی مدیون ایشان است.<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۳۸ و ۳۷۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸.</ref> و ابوحنیفه گفته است اگر جعفربن‌محمد(ع) نبود مردم به [[مناسک حج]] آگاه نمی‌شدند.<ref>صدوق، من ‌لایحضره الفقیه، ۲/۵۱۹.</ref>
امام‌خمینی نیز فقه اسلام را متبلور در [[فقه جعفری]] می‌داند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱ و ۲۱/۳۹۷.</ref> و تأکید می‌کند آیین و شرایع اسلام و مکتب اهل بیت(ع) به دست امام‌صادق(ع) گسترش پیدا کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۷۳ و ۱۹/۸، ۱۱۸.</ref> و همه مسائل مورد نیاز بشر از گذشته و مسائل جدید و مسائلی که بعداً مورد نیاز بشر خواهد بود، بدون نیاز به تفسیر و تأویل به وسیله حضرت بیان شده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.</ref>


ایشان همچنین خاطرنشان کرده است امام‌صادق(ع) روش فهم پاره‌ای از آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص) را به اصحاب آموزش می‌داد؛<ref>امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۳/۶۱۵ـ۶۱۶.</ref> و نیز روش [[اجتهاد]] و شیوه استنباط در [[احکام دین]] را به یاران می‌آموخت؛ چنان‌که [[حکم مسح بر جبیره]] و مرهم زخم در [[وضو]] را به [[عبدالاعلی]] آموزش داد.<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۷.</ref> از نگاه ایشان نقش پررنگ امام‌ششم(ع) در بیان احکام دینی چنان بود که فقه اهل بیت(ع) به فقه جعفری شهرت پیدا کرد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، ۱۰.</ref>
در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق(ع) خلافت را حق [[اهل بیت(ع)|اهل بیت پیامبر(ص)]] می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار را مشروع نمی‌شمرد. به نظر ایشان آن حضرت برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد و افزوده‌است تعیین قاضی و حاکم از سوی امام‌صادق(ع) آن هم در شرایط [[تقیه]] و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا امام‌صادق(ع) در اندیشه آینده جامعه اسلامی بود و خود را موظف می‌دید که برای مردم [[قضات|قاضی]] و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام، شیوه تشکیل [[حکومت اسلامی]] بر مردم روشن باشد.  
امام‌خمینی به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این فقه افتخار کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ ۱۹/۱۹۱ و ۲۱/۳۹۷.</ref> و از عملکرد [[حوزه علمیه|حوزه]] و [[روحانیت]] در نگهداشت فقه جعفری با مجاهدت‌های خود قدردانی کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱.</ref> ایشان در کتاب‌های فقهی خود در ابواب گوناگون فقه به احادیث زیادی از امام‌صادق(ع) درباره احکام به‌ویژه مسائل مورد ابتلا استناد؛<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۳۸؛ امام‌خمینی، البیع، ۳/۳۳۲ و ۴/۲۹۹؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۶۸.</ref> و به فلسفه برخی از مسائل شرعی از زبان امام‌صادق(ع) اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۴۷.</ref>
==موضع‌گیری‌های سیاسی==
زندگی امام‌صادق(ع) با ده تن از حاکمان بنی‌امیه و بنی‌عباس، [[عبدالملک‌بن‌مروان]] (۶۵ـ۸۶ق)، [[ولید‌بن‌عبدالملک]] (۸۶ـ۹۶ق)، [[سلیمان‌بن‌عبدالملک]] (۹۶ـ۹۹ق)، [[عمر‌بن‌عبدالعزیز]] (۹۹ـ۱۰۱ق)، [[یزید‌بن‌عبدالملک]] (۱۰۱ـ۱۰۶ق) پیش از دوره امامت و با [[هشام‌بن‌عبدالملک]] (۱۰۶ـ۱۲۵ق)، [[ولید‌بن‌یزید بن‌عبدالملک]] (۱۲۵ـ۱۲۶ق)، [[یزید‌بن‌ولید بن‌عبدالملک]] (۱۲۶ق)، [[ابراهیم‌بن‌ولید بن‌عبدالملک]] (دو ماه و ده روز)، [[مروان‌بن‌محمد]] (۱۲۶ـ۱۳۲ق) همه از بنی‌امیه و نیز [[ابوالعباس سفاح]]، [[عبدالله‌بن‌محمد]] (۱۳۲ـ۱۳۷ق) و [[ابوجعفر منصور دوانیقى]] (۱۳۷ـ۱۴۸ق)<ref>قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۴۸۱ـ۵۳۳ و ۵۶۵.</ref> از بنی‌عباس، در دوران امامت هم‌زمان بود. آن حضرت حکومت‌های بنی‌امیه<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۰۶؛ قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۴۷۲ـ۴۷۷.</ref> و بنی‌عباس<ref>قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۵۴۱ـ۵۴۲.</ref> را مشروع نمی‌دانست.


بنی‌عباس که در آغاز با نیروی شیعیان و با شعار دعوت مردم برای یاری خاندان پیامبر(ص) به قدرت رسیدند، پس از پیروزی، شیعیان را کنار زدند.<ref>مدرسی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ۱۳۸ـ۱۴۳؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۴ـ۳۰۵.</ref>
== مقدمه ==
امام‌صادق(ع) منصور دوانیقی خلیفه مقتدر عباسی را جبار و [[مستبد]] می‌دانست<ref>ابن‌صباغ ۲/۹۱۵ـ۹۱۷؛ مجلسی، ۴۷/۱۶۶ و ۱۸۵.</ref> ولی در مجموع سیاست امام‌صادق(ع) با حاکمان ستمگر و خونریز بنی‌امیه و بنی‌عباس، بر اساس [[تقیه]] استوار بود.<ref>خامنه‌ای، پیشوای صادق، ۷۰.</ref> شرایط برای مبارزه آشکار با حاکمان ستمگر در زمان ایشان فراهم نبود و اگر شرایط اجازه می‌داد، ایشان نیرو تهیه می‌کرد و حکومت را نیز در دست می‌گرفت.<ref>خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۰ـ۳۱۲.</ref> چنان‌که امام‌صادق(ع) همراهی آشکار با نهضت‌های ضد استبدادی علویان علیه بنی‌امیه و نیز همراهی آشکار با [[نهضت سادات حسنی]] در زمان بنی‌عباس را به [[مصلحت]] نمی‌دید.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۰ـ۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷/۲۷۷ـ۲۷۸.</ref> ولی از هدایت و همدردی و کمک به آنان نیز خودداری نمی‌کرد.<ref>قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۵۱۵ـ۵۲۱.</ref>
امام ابوعبدالله، جعفربن‌محمد ملقب به صادق<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۱.</ref> و صادق آل محمد (ع)، در سال ۸۰،<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۸؛ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، ۱/۳۲۷.</ref> یا ۸۳ هجری در [[مدینه]]<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹.</ref> به دنیا آمد. پدر ایشان [[امام‌محمدباقر(ع)]] است و مادر ایشان [[ام‌فروه مادر امام صادق(ع)|ام‌فروه دختر قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر]] از زنان با [[تقوا]] و مؤمن و نیکوکار بود.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲.</ref> و بدین سبب حضرت را ابن‌المکرمه می‌خواندند.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۵۱.</ref> ایشان جد خود [[امام‌سجاد(ع)]] را درک<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۹.</ref> و ۳۵ سال در کنار پدر خود زندگی کرد. امام‌صادق (ع) بیشتر زندگی خود را در مدینه گذراند و چندین سفر نیز به [[عراق]] داشت.<ref>ابن‌طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۸۸–۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۳۲۷؛ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۵۷–۵۶۴.</ref> دوره امامتایشان ۳۴ سال بود.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.</ref> که هفده سال آن در [[خلافت]] [[بنی‌امیه]] و بقیه در دوره خلافت [[بنی‌عباس]] سپری شد.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۷.</ref>


ایشان به خانواده‌های کسانی که همراه [[زید‌بن‌علی]] در مبارزه با امویان کشته شده بودند، کمک می‌کرد<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۷۳.</ref> و با سادات بنی‌حسن که علیه بنی‌عباس قیام کردند، ابراز همدردی کرد.<ref>قزوینی، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، ۶۲۴ـ۶۲۶.</ref>
== جایگاه و ویژگی‌ها ==
امام‌صادق (ع) از سوی [[خداوند]] و به نص [[پیامبر اکرم(ص)]]<ref>نعمانی، الغیبه، ۵۲–۵۳.</ref> و نیز وصیت امام‌باقر (ع)، به [[امامت]] معرفی گردید.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۰۶–۳۰۷؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰–۱۸۲؛ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۹.</ref> ایشان همانند دیگر [[امامان معصوم(ع)]] دارای مقامات و فضایل بسیار بود؛ ازجمله ایشان در شمار [[اهل بیت(ع)]] و دارای [[عصمت|مقام عصمت]] بود و [[آیه تطهیر]] نیز شامل ایشان می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|اهل بیت (ع)}}


منصور دوانیقی که امام‌صادق(ع) را رقیب خود برای خلافت می‌شمرد.<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۷۱ـ۳۷۲.</ref> جایگاه ایشان در میان مردم<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۸۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۸۰.</ref> و رجوع مردم به ایشان و عمل حضرت در گرفتن [[خمس]]<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۹۳/۱۸۶.</ref> را نمی‌توانست تحمل کند؛ از این‌رو ایشان را بسیار آزار می‌داد؛ ازجمله یک بار خانه حضرت را آتش زدند؛<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۳.</ref> و بارها نیز منصور ایشان ‌را احضار کرد و حضرت تا آستانه کشته‌شدن پیش رفت.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۲ـ۱۸۳؛ ابن‌صباغ ۲/۹۱۵ـ۹۱۷.</ref>
از ایشان با عنوان ذریه، وصی و وارث پیامبر (ص) و در شمار عترت پیامبر (ص) یادشده است.<ref>مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۳۶۸–۴۶۶.</ref>
در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق(ع) خلافت را حق اهل بیت پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار (بنی‌امیه و بنی‌عباس) را مشروع نمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.</ref> به نظر ایشان آن حضرت با استفاده از اختیارات ولایی برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref> ایشان به‌صراحت یادآور شده است تعبیر (حَکَم) به کار رفته در روایات برای فقها عام است و [[قضاوت]] و همه امور حکومتی را دربر می‌گیرد<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref> و امام‌صادق(ع) با نصب [[قاضی]] و حاکم شرعی و ارجاع مردم به آنان در حقیقت با حاکمان غاصب و ستمگر زمان خود مبارزه کرد و مردم را به مخالفت با آنان فرا خواند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref>
امام‌خمینی با استناد به منابع روایی<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۲۱۹.</ref> یادآور شده است امام‌صادق(ع) به [[ابوخدیجه]] از اصحاب مورد اعتماد خود سفارش کرد تا به پیروان اهل بیت(ع) یادآور شود برای حل اختلافات میان خود به حاکمان ستمکار و [[فاسق]] مراجعه نکنند و به جای آن افراد آشنای با [[حلال]] و[[حرام]] از میان شیعیان را به عنوان [[حکم|حَکَم]] و قاضی برگزینند و برای حل منازعات خود به آنان مراجعه کنند. به نظر ایشان مراد از ستمکاران و فاسقان در روایت ابی‌خدیجه<ref>کلینی، الکافی، ۷/۴۱۲.</ref> فرمانروایان وقت بوده و همه کارگزاران حکومت‌های ستمگر و قاضیان و قانون‌گذاران و مجریان را دربر می‌گیرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.</ref>


ایشان افزوده است تعیین قاضی و حاکم از سوی حضرت آن هم در شرایط تقیه و به‌دوربودن از منصب قدرت و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا مردان بزرگ و آینده‌نگر هیچ‌گاه در مبارزه با دشمن مأیوس نمی‌شوند و به وضع فعلی خود از [[زندان]] و [[اسارت]] رضایت نمی‌دهند و برای پیشبرد هدف و به‌کرسی‌نشاندن مقاصد خود هرچند به کمک آیندگان، برنامه دارند. امام‌صادق(ع) نیز در اندیشه آینده جامعه اسلامی، بلکه در اندیشه اصلاح همه بشریت و اجرای قانون [[عدالت]] برای همه انسان‌ها بود. ایشان خود را موظف می‌دید که هزار و چند صد سال پیش طرح و برنامه تهیه کند و برای مردم قاضی و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام ملت اسلام برای اجرای اسلام و عدالت متحیر نمانند و شیوه تشکیل حکومت اسلامى و رئیس اسلام بر مردم روشن باشد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۵ـ۱۳۶.</ref> با این حال، امام‌صادق(ع) در مواردی که مصلحت بود همکاری با حاکمان جور را جایز می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۲۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه(۱)|حکومت اسلامی|ولایت جائر}}
آن حضرت همانند دیگر ائمه (ع) دارای [[ولایت تکوینی]] و [[ولایت تشریعی|تشریعی]] بود؛<ref>نعمانی، الغیبه، ۸۰–۸۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۶۱۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|امامت}} و از نظر علمی در [[جامعه اسلامی]] از جایگاه رفیعی برخوردار بود؛ چنان‌که بزرگان دیگر مذاهب اسلامی، ایشان را در [[علم]] و فضل و پارسایی افضل و بی‌همتا می‌شمردند.<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷.</ref>
==لزوم دفاع از مکتب جعفری==
امام‌خمینی دفاع از مکتب جعفری(ع) را از اولویت‌های حوزه علمیه می‌داند. هنگامی که [[سیداحمد کسروی]]، یکی از نویسندگان، در دهه بیست، با بهره جستن از فضای ناآرام و اشغال ایران به دست [[قوای متفقین]] با ادعای روشنفکری<ref>بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲ـ۲۳.</ref> به مقدسات مذهبی ازجمله به امام‌صادق(ع) توهین می‌کرد<ref>کسروی، گفت و شنید، ۱۶ـ۱۹.</ref> و مردم را به اسلام و روحانیت بدبین می‌ساخت.<ref>بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲.</ref><br>
امام‌خمینی در ۱۵/۲/۱۳۲۳ در نامه‌ای به علمای حوزه توصیه کرد از مقدسات دینی بیشتر دفاع کنند و از سکوت برخی از روحانیون در برابر توهین افراد به مقام شامخ امام‌صادق(ع) و امام ‌زمان(ع) شِکوه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۳.</ref> ایشان خود در ضمن [[کتاب کشف اسرار]] که در رد شبهه‌های [[علی‌اکبر حکمی‌زاده]] نوشت، به شبهه‌های کسروی نیز پاسخ داد {{ببینید|متن=ببینید|کشف اسرار}}<br>
امام‌خمینی در برابر تلاش استعمارگران و عوامل آنان ازجمله [[رژیم پهلوی]] برای تحریف و دگرگون‌کردن آیین و احکام اسلام، اسلام و مذهب جعفری را سدی در برابر توطئه‌های آنان شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۰۳ـ۲۰۴.</ref> ایشان با تأکید بر اینکه نباید مذهب جعفری در ایران از رسمیت بیفتد رژیم پهلوی را متهم کرد به نام امام‌صادق(ع) در صدد است تا مکتب آن حضرت را از میان ببرد و قرآن را مهجور کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۹ـ۱۶۱.</ref> ایشان شهر [[قم]] را مرکز مذهب امام‌صادق(ع) و طلاب حوزه را فرزندان جسمی و معنوی آن حضرت خواند و مأموران رژیم پهلوی را به دلیل هجوم به طلاب فیضیه در سالروز شهادت امام‌صادق(ع) سخت نکوهش کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷ـ۱۷۸.</ref> چنان‌که در سخنرانی تیر ۱۳۵۰ در [[نجف]] با یادکرد از جسارت مأموران رژیم به امام‌صادق(ع) با [[حمله به مدرسه فیضیه]] [[جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی]] را بی‌معنا خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۶۶ـ۳۶۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مدرسه فیضیه}}
امام‌خمینی ایران را کشور امام‌صادق(ع) می‌خواند و در مقابله با توطئه‌ها و مفاسد رژیم پهلوی به مردم سفارش می‌کرد با حفظ شعائر و دفاع از حریم قرآن و اسلام مانع از توطئه‌های مخالفان مملکت امام‌صادق(ع) شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۶.</ref><br>
ایشان در سالروز [[ولادت پیامبر اکرم(ص)]] و امام‌صادق(ع) با اشاره به ماجرای مک فارلین و [[ذلت]] رئیس‌جمهور امریکا در برابر ملت ایران {{ببینید|متن=ببینید|مک فارلین}} تأکید کرد ایران کشور امام‌صادق(ع) است و همه برکت‌های حاصل برای پیروان اهل بیت(ع) که چشم دنیا را خیره کرده است و همچنین عزت مردم ایران در جهان، از برکت رسول اکرم(ع) و امام‌صادق(ع) است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۶۰ـ۱۶۱.</ref> ایشان در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود نیز مردم ایران را متعهد به پیروی از آیین فقه جعفری دانسته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۷.</ref><br>
برابر اصل ۱۲ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]، دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است و این اصل غیر قابل تغییر است؛ اما مذاهب دیگر اسلامی، اعم از [[مذهب حنفی|حنفی]]، [[مذهب شافعی|شافعی]]، [[مذهب مالکی|مالکی]]، [[مذهب حنبلی|حنبلی]] و [[مذهب زیدیه|زیدی]] دارای احترام کامل هستند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند و در [[تعلیم و تربیت دینی]] و احول شخصیه ([[ازدواج]]، [[طلاق]]، [[ارث]] و [[وصیت]]) و دعاوی مربوط به آن در دادگاه‌ها رسمیت دارند و در هر منطقه‌ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت داشته باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات شوراها با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب، بر طبق آن مذهب خواهد بود.


==توصیه به شیعیان==
=== جایگاه علمی ===
امام‌خمینی با اشاره به وصایای امام‌صادق(ع) به شیعیان<ref>کلینی، الکافی، ۲/۷۸.</ref> توصیه کرده است در پارسایی سرآمد مردم باشند و یک شیعه در میان صد هزار نفر از غیر شیعیان باید از همه پارساتر باشد<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۵.</ref> و همچنین شیعیان را به مکارم اخلاق<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۲.</ref> به‌ویژه راستگویی و ادای امانت<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۷.</ref> فرا خوانده است و نام شیعه را شایسته افراد پاکدامن و تلاشگر در راه خدا و افرادی که برای خدا عمل کرده و از او امید [[ثواب]] و ترس از [[عقاب]] داشته باشند، دانسته است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۶۹.</ref> <br>
آوازه علم امام‌صادق (ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۴.</ref> [[مالک‌بن‌انس]] از رهبران مذاهب اسلامی و شاگرد امام‌صادق (ع)<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.</ref> آن حضرت را معتبرترین و موثق‌ترینِ مردم خواند<ref>جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۳–۳۰۴.</ref> وی گفته‌است افضل از جعفربن‌محمد در علم و [[عبادت]] و پارسایی، نه چشمی به خود دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده‌است.<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.</ref> [[ابوحنیفه]] نیز امام‌صادق (ع) را آگاه‌ترینِ مردم شمرده<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷–۲۵۸.</ref> و با اشاره به دو سال شاگردی خود نزد ایشان اعتراف کرده‌است اگر آن دو سال نبود، هلاک می‌شد.<ref>مرعشی، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ۲۸/۴۴۳ و ۴۶۷؛ مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۱۴۷ و ۲/۱۳۳.</ref>{{سخ}}
ایشان این سخن امام‌صادق(ع) را در مهم‌ترین کتاب فتوایی خود آورده است که به شیعیان سفارش کرده مراقب رفتار همدیگر باشند و افراد بزرگ‌تر و خردمند مراقب رفتار افراد نادان و ریاست‌طلب باشند و آنان را [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند وگرنه مشمول [[لعنت]] حضرت خواهند بود.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۴۰.</ref> همچنین در جای دیگر از ایشان نقل کرده که به شیعیان سفارش کرده است پشت سر غیر شیعیان نماز گزارند، از بیماران آنان عیادت و در [[تشییع جنازه]] مردگان آنان شرکت کنند.<ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۷.</ref> نیز حقوق غیر شیعیان را پاس دارند و از ضایع‌کردن اموال آنان بپرهیزند و همین توصیه‌ها موجب شد بعضی از اهل سنت نیز به امام‌صادق(ع) علاقه‌مند شوند<ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۵۹۸ـ۵۹۹.</ref><br>
[[منصور خلیفه عباسی]] نیز با وجود دشمنی با امام‌صادق (ع)، ایشان را وارث پیامبر (ص) می‌خواند و در برابر مردم به ایشان احترام بسیار می‌گذاشت.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۶۲–۱۶۸.</ref> امام‌صادق (ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار [[مذهب شیعه]] شناخته شد و به تعبیر [[ابان‌بن‌تغلب]] راویان و فقهای مشهور شیعه، در وقت اختلاف در سخنان پیامبر (ص)، سخنان علی (ع) را معیار و در وقت اختلاف در سخنان علی (ع)، سخنان جعفربن‌محمد (ع) را معیار شمردند.<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۱۲.</ref> از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند.<ref>مفید، الاختصاص، ۲۰۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شیعه}}
امام‌خمینی به جوانان نیز توصیه می‌کرد پیروانی شایسته برای پیامبر(ص) و امام‌صادق(ع) و بر راه راست استوار باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.</ref> در نگاه ایشان رفتار نیک و بد ایرانیان در گسترش یا رکود مکتب امام‌صادق(ع) در جهان مؤثر است؛ از این‌رو به حاجیان ایرانی سفارش می‌کرد اخلاق انسانى ـ اسلامى را پاس دارند و با همه زائران از هر طایفه و هر رنگ و هر زبان با رفتار اسلامی برخورد کنند و برای نشان‌دادن کشور امام‌صادق(ع) و خدمت شایان به اسلام و جمهوری اسلامی و مردم ایران در برابر درشتی‌ها، نرمی نشان دهند و در برابر بدرفتاری‌ها، خوبى و محبت کنند و براى رضاى خداوند تعالی در برابر دشواری‌ها با روى گشاده و سعه صدر روبه‌رو شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۹۶.</ref> ایشان به شیعیان سفارش کرده است روز ولادت امام‌صادق(ع) را عید بگیرند و گویندگان و نویسندگان، برکت‌های آن حضرت را برای امت اسلامی شرح دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۵۹.</ref>


==شهادت و آثار==
=== دیدگاه امام‌خمینی ===
امام‌صادق(ع) بنا به مشهور به دست منصور دوانیقی مسموم شد<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱.</ref> و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به شهادت رسید.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.</ref> گفته‌های دیگری نیز درباره سال شهادت و سن ایشان وجود دارد<ref>سبط ا‌بن‌جوزی، ۳۰۶؛ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۱/۳۹۷ـ۳۹۹.</ref> ایشان پس از شهادت در [[قبرستان بقیع|بقیع]] و درکنار پدر و جد خود به خاک سپرده شد<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۲۸.</ref> [[شیخ مفید]] برای امام‌صادق(ع) چند همسر و ده فرزند ازجمله [[امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)]] نوشته است.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۲۰۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|امام‌ موسی کاظم(ع)}}
[[امام‌خمینی]] خود را از وصف و شناساندن جایگاه امام‌صادق (ع) عاجز دیده و تأکید کرده‌است باید امام معصوم (ع) را پس از معرفی پیامبر (ص)، از گفته‌ها و سیرت خود آن امام شناخت. ایشان آگاهی‌های امام‌صادق (ع) دربارهٔ [[کتاب]] و [[سنت پیامبر(ص)]] را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹–۴۱۰.</ref> همچنین از ایشان به عنوان ذریه پیامبر (ص) و مبیّن احکام اسلام و اهداف رسول خدا (ص)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.</ref> حجت خداوند بر مردم و امام هدایت‌شده<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۹۸.</ref> بیان‌کننده احکام اسلام و تجلی مقاصد پیامبر (ص)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.</ref> ولی‌الله الاعظم، ولی‌الله الاکرم، مظهر تام حق‌تعالی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۸.</ref> و آگاه به علم تأویل و تنزیل قرآن<ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۰.</ref> یاد کرده و ایشان را دارای ولایت مطلق بر مردم شمرده و تأکید کرده‌است چنان‌که [[امیرالمؤمنین(ع)]] در دوران حکومت ظاهری خود حاکم و والی و [[قاضی]] تعیین می‌کرد و عموم [[مسلمانان]] موظف به اطاعت از ایشان بودند، امام‌صادق (ع) نیز (ولیّ امر) مطلق بود و بر همه علما، فقها و مردم جهان [[ولایت]] داشت و توانایی داشت که برای زمان حیات و نیز برای دوره پس از خود نیز حاکم و قاضی تعیین کند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref>{{سخ}}
ایشان در تعبیری دیگر جایگاه امام‌صادق (ع) را در نزد [[خداوند]] عالی و بلند و ولادت و [[شهادت]] ایشان را موجب تحکیم و پیشرفت [[اسلام]] شمرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۷.</ref> و در [[شعر|اشعار]] خود فیض و جوشندگی دانش امام زمان(ع) را مانند جدش امام‌صادق (ع) دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۷۶.</ref>{{سخ}}
امام‌صادق (ع) در همه صفات اخلاقی و علمی سرآمد مردم روزگار خود بود. ایشان در علم و تقوا، [[اخلاص]]، عقل و خرد، راستی و درستی، خدمت به مردم، بخشش به نیازمندان، رفع نیازهای مردم و پیروی از اوامر و نواهی الهی نمونه بود.<ref>مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۴۵۰–۴۹۸.</ref> ایشان اهل [[عبادت]] و [[تلاوت قرآن]] و انسانی کامل بود، به گونه‌ای که همه ارزش‌ها وکمالات الهی و انسانی در آن حضرت گرد آمده بود.<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۷–۳۶۸.</ref> امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است که امام‌صادق (ع) خدا را در همه جا حاضر و ناظر می‌دید.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸۲.</ref> و در مناجات مانند انسانی است که غرق در [[معصیت]] بوده و نشانگر مناجات کسی است که خود را چیزی نشمرده و همه چیز را از آنِ خدا دانسته‌است و خود را در برابر خدا هیچ می‌بیند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵۳.</ref> ایشان که به نقل از استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، این‌گونه عبادت را از خواص ائمه (ع) شمرده، این نوع عبادت را از مقامات معمولی آن حضرت دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۴.</ref>{{سخ}}
امام‌خمینی تحصیل دستاوردهای معنوی ـ عبادی امام‌صادق (ع) را برای دیگران ممکن ندانسته و افزوده‌است آن حضرت [[قرآن|آیات قرآن]] را در [[نماز]] می‌خواند و از حال می‌رفت؛ زیرا در تکرار آیه‌های قرآن به مرحله‌ای می‌رسید که گویا خدا را مشاهده و آیات قرآن را مستقیم شنیده‌است. عظمت خداوند سبب از حال رفتن او بود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۶–۴۳۷.</ref> ایشان به نقل از [[شهاب‌الدین سهروردی]] یادآور شده‌است زبان امام‌صادق (ع) در آن هنگام مانند درخت [[موسی(ع)]] بود که خداوند از طریق آن ندای (إِنّی أَنَا اللَّهُ)<ref>قصص، ۳۰.</ref> سر داد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۵.</ref>{{سخ}}
امام‌صادق (ع) برای پیامبر اسلام (ع) بسیار احترام قائل بود؛ چنان‌که رنگ حضرت از هیبت و عظمت نام پیامبر (ص) تغییر می‌کرد.<ref>ابوزهره، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، ۷۶–۷۷.</ref> ایشان برای راستگویی و [[امانتداری]] اهمیت بسیاری قائل بود.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۰۴.</ref> کار و کوشش را نوعی [[جهاد]] در راه خدا می‌شمرد؛<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۸.</ref> و در معیشت مقتصد و میانه‌رو بود.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۷.</ref> بدون توجه به ملیت و اصل و نسب به مردم احترام می‌گذاشت.<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۶.</ref> و بینوایان از خوان نعمت ایشان برخوردار بودند<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۹/۴۰۸.</ref> و بدون منت و بدون توجه به عقیده و مذهب و در پنهانی میان فقرای مدینه غذا تقسیم می‌کرد.<ref>کلینی، الکافی، ۴/۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۲۳ و ۳۳.</ref>{{سخ}}
حضرت به اصلاح رابطه‌ها و ایجاد آشتی میان مؤمنان اهمیت می‌داد و اموالی به این کار اختصاص داده بود.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۰۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۵۷.</ref> نیز به [[صله رحم]] اهتمام داشت و به خویشاوندان کمک می‌کرد.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۶۰.</ref> امام‌خمینی [[صداقت]] و امانتداری امام‌صادق (ع) را در حدی می‌دانست که اگر کشنده علی (ع) بر شمشیری که حضرت را با آن به قتل رسانده، امین قرار می‌داد و از ایشان خیرخواهی می‌طلبید، امانت را به وی برمی‌گرداند و از خیرخواهی به او دریغ نمی‌کرد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۸.</ref>


امام‌خمینی روایتی از امام‌صادق(ع) نقل کرده است که در بیماری منجر به شهادت، فرزندان و بستگان را گرد آورد و به آنان یادآور شد با عمل در درگاه خدا حاضر شوند؛ زیرا حسب و نسب برای آنان کارساز نخواهد بود و در قیامت فرزندی یا همسری یا برادری سودی به حالشان نخواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۲.</ref>
== دوران امامت ==
از امام‌صادق(ع) روایات بسیاری در عرصه‌های گوناگون عقاید، اخلاق و فقه و [[تفسیر]] و تاریخ و سیره به یادگار مانده است؛ ازجمله [[عزیزالله عطاردی]] مجموعه‌ای از سخنان و سیره آن حضرت را در ۲۲ جلد تدوین و منتشر کرده است و نیز [[سیدمحمدکاظم قزوینی]] [[موسوعة الامام‌الصادق‌(ع)]] را در حدود شصت مجلد تدوین کرده که تاکنون، بیش از نیمی از آن منتشر شده است. [[کتاب توحید المفضل]] و نیز [[رساله اهلیجیه]] از کتاب‌های منسوب به امام‌صادق(ع) است. کتاب [[مصباح الشریعه]] نیز منسوب به امام‌صادق(ع) است. برخی از علما چون سید‌بن‌طاووس، شهید ثانی و دیگران<ref>نوری، خاتمة مستدرک، ۱/۱۹۴ـ۲۱۵.</ref> به این کتاب استناد و اعتماد کرده‌اند و برخی مانند [[محمدباقر مجلسی]] و [[محمدحسن حر عاملی]] آن را معتبر ندانسته‌اند.<ref>آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲۱/۱۱۰.</ref> امام‌خمینی در مباحث فقهی استناد به آن را درست نمی‌داند و این کتاب را کتاب روایی نمی‌شمرد و آن را برداشت عالمانی که گرایش‌های عرفانی داشته‌اند، از سخنان ائمه معصوم(ع) دانسته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۴۸۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲ـ۴۵۳.</ref> ولی در عین حال در آثار عرفانی و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن به عنوان روایت استفاده<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۷۴، ۲۱۹، ۳۵۳، ۳۵۷، ۳۶۳ و ۳۶۷؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۰.</ref> و خواندن آن را در خودسازی و مهیاکردن دل‌ها برای رسیدن به محبوب مؤثر دانسته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲ـ۴۵۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید|حدیث}}
امام‌صادق (ع) پس از شهادت پدر در سال ۱۱۴ق عهده‌دار [[امامت]] شد.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۳–۱۸۴.</ref> امامت ایشان در دوره ضعف و انحطاط بنی‌امیه بود. با اوج‌گرفتن درگیری میان بنی‌امیه و بنی‌عباس دعوت شیعی نیز در دنیای اسلام اوج گرفت.<ref>خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۴.</ref> پیروان اهل بیت (ع) در مجالس ایشان حاضر می‌شدند.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹؛ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲/۱۳۲.</ref> رهبران و پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز ازجمله ابوحنیفه<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۵؛ دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ۲/۱۴۱.</ref> ابن‌جریح، ابن‌عیینه، [[سفیان ثوری]]، ابوایوب سجستانی و مالک‌بن‌انس نیز از شاگردان حضرت به‌شمار می‌رفتند.<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۸–۹۰۹.</ref> راویانِ حضرت را حدود چهار هزار تن دانسته‌اند.<ref>حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۱/۶۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۶.</ref> و به تعبیرِ حسن‌بن‌علی وشاء، در [[مسجد کوفه]] نهصد تن از استادان، احادیث جعفربن‌محمد را برای مردم نقل می‌کردند.<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۳۹–۴۰.</ref> [[شیخ طوسی]] نام ۳۲۲۴ تن از آنان ازجمله دوازده تن از زنان راوی از آن حضرت را ثبت کرده‌است؛<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۵۵–۳۳۰.</ref> و عطاردی شمار ۲۱۴۴ تن از راویان امام‌صادق (ع) و منابع حدیثی آنان را در موسوعه خود آورده‌است.<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲۲/۳–۶۴۷.</ref>
==منابع==
 
=== تربیت شاگردان در علوم گوناگون ===
در میان شاگردان امام‌صادق (ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه ادبیات و لغت<ref>صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۶۱–۶۴ و ۱۴۰.</ref> [[تاریخ]]، [[سیره]] و [[رجال]]،<ref>صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۲۳۵ و ۲۳۸.</ref> [[علم کلام|کلام]] و [[علم فقه|فقه]] وجود داشت و مناظرات آنان با برجستگان دیگر مذاهب، شاهد آن است.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۴–۱۹۹.</ref> بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق (ع) بودند.<ref>آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۷ و ۲۷۱.</ref> و حضرت با استفاده از فضای مناسب برای طرح مسائل عقلانی، مسائل فلسفی را مطرح کرد.<ref>علی، مختصر تاریخ العرب، ۱۹۳.</ref> احیای بخش‌های دیگر [[علم اسلامی|علوم اسلامی]] و تشویق افراد به کندوکاو در آن، در مدرسه امام‌صادق (ع) پررنگ بوده‌است ازجمله دانش بهداشت و [[طب اسلامی|طب]]،<ref>مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۱۷۹–۱۸۱؛ شهیدی، ۲۵۴.</ref> [[نجوم]]<ref>کلینی، الکافی، ۸/۱۹۵.</ref> و زیست‌شناسی<ref>مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، ۱۳۸ و ۱۶۳.</ref>
 
=== مبارزه با مذاهب و فرقه‌های الحادی ===
از سوی دیگر، عصر امام‌صادق (ع) عصر ظهور فرقه‌ها و مذاهب الحادی بود. شبهه‌افکنی علیه اسلام و قرآن رواج یافت<ref>مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۶۳.</ref> مبارزه با [[انحراف|انحرافات]] و شبهه‌افکنی‌ها دربارهٔ دیانت و اسلام از عمده فعالیت‌های امام‌صادق (ع) بود. زندیقان و ملحدان در دوره آن حضرت (ع) فعال بودند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷؛ ابوزهره، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، ۹۶–۱۰۰.</ref> ایشان با مناظره با رهبران ملحدان و زندیقان، امثال ابن‌ابی‌العوجاء، ابن‌طالوت<ref>کلینی، الکافی، ۱/۷۴–۷۵؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۶۸.</ref> ابوشاکر دیصانی و ابن‌مقفع<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹–۲۰۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷.</ref> مانع از تأثیر افکار این گروه بر جامعه اسلامی شد.{{سخ}}
موضوع امامت و ولایت اهل بیت (ع)، از مباحث مهم و پردامنه درکارنامه امام‌صادق (ع) است. ایشان صدها حدیث در تفسیر آیات قرآن مستند به پیامبر (ص) و امامان پیش از خود دربارهٔ ضرورت حجت و امام معصوم، اطاعت از امام معصوم، صفات امام، علم امام<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲/۴۳۷–۵۵۱ و ۳/۳–۲۸۴.</ref> ویژگی‌های [[امام زمان(ع)|امام زمان]]<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۳/۳۵۴–۴۹۲.</ref> فضایل اهل بیت به‌ویژه فضایل امام‌علی (ع) و [[فاطمه زهرا(س)]]<ref>عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۴/۳–۲۷۴.</ref> را برای مردم بیان کرد.{{سخ}}
در عصر امام‌صادق (ع) فرقه‌های منشعب از شیعه همچون [[زیدیه]] و [[کیسانیه]] عرصه ظهور یافتند و به‌طور گسترده به تبلیغ راه خود مشغول بودند.<ref>مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۴۵–۵۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شیعه}} امام‌صادق (ع) توانست عده‌ای از آنان همچون زیدیه<ref>جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۰.</ref> و کیسانیه<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۳۱۴–۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۷.</ref> را به راه درست هدایت کند. مبارزه با [[غالیان]] و افراطیان منتسب به مذهب شیعه، از دیگر فعالیت‌های حضرت بود که ایشان (ع) با افشای انحراف‌های این گروه، زمینه طرد آنان را از میان شیعیان فراهم ساخت.<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۹۷ و ۳۰۰؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۲/۳۱۴–۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۳–۳۱۴.</ref> امام‌خمینی یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) با استفاده از فرصت دوره خود به تبیین و ترویج اسلام و مکتب اهل بیت (ع) پرداخت و آن را به جامعه شناساند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.</ref>{{سخ}}
حضرت در پرتو دانش خود بیشترِ نیازهای مادی و معنوی و فلسفی و عرفانی بشریت را تا روز [[قیامت]] تأمین کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.</ref> ایشان یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) [[عزاداری]] برای امام‌حسین (ع) را در میان پیروان اهل بیت (ع) رواج داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۱۴.</ref>
 
=== شاگردان امام صادق (ع) از منظر امام‌خمینی ===
امام‌خمینی به برخی از اصحاب و شاگردان امام‌صادق (ع) نیز ازجمله [[ابان‌بن‌تغلب]]،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۷.</ref> [[زراره]]، [[محمدبن‌مسلم]]، [[ابوبصیر]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۶۸.</ref> [[اسماعیل‌بن‌ابی‌زیاد سکونی]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴.</ref> [[هشام‌بن‌حکم]]<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۲۴۱.</ref> [[هشام‌بن‌سالم]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۰.</ref> [[سماعةبن‌مهران]]،<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۱۵.</ref> [[جمیل‌بن‌دراج]]،<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۳۰۱.</ref> [[محمدبن‌حمران]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۱۶۲.</ref> [[عبدالله‌بن‌بکیر]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۲۲۳.</ref> [[ابان‌بن‌عثمان]]<ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۳۰۹.</ref> و [[بریدبن‌معاویه]]<ref>امام‌خمینی، البیع، ۳/۴۲۹.</ref> اشاره و استناد کرده‌است و نیز یادآور شده‌است برخی از راویان حدیث ازجمله [[مسعدةبن‌صدقه]]<ref>امام‌خمینی، الاستصحاب، ۲۷۸.</ref> از [[اهل سنت]] بودند و به جهت [[وثاقت]]، [[روایات]] آنان نیز پذیرفته می‌شود.<ref>امام‌خمینی، الطهاره، تقریر فاضل لنکرانی، ۵۳۶.</ref>
 
=== تبیین و گسترش فقه ===
تبیین و توسعه فقه اسلام از اولویت‌های علمی امام‌صادق (ع) بود و بخش عمده مسائل فقهی را ایشان بیان کرده‌است؛ چنان‌که دانش همه فقهای مذاهب اسلامی مدیون ایشان است.<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۳۸ و ۳۷۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸.</ref> و ابوحنیفه گفته‌است اگر جعفربن‌محمد (ع) نبود مردم به [[مناسک حج]] آگاه نمی‌شدند.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۵۱۹.</ref>
امام‌خمینی نیز فقه اسلام را متبلور در فقه جعفری می‌داند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱ و ۲۱/۳۹۷.</ref> و تأکید می‌کند آیین و شرایع اسلام و مکتب اهل بیت (ع) به دست امام‌صادق (ع) گسترش پیدا کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۷۳ و ۱۹/۸، ۱۱۸.</ref> و همه مسائل مورد نیاز بشر از گذشته و مسائل جدید و مسائلی که بعداً مورد نیاز بشر خواهد بود، بدون نیاز به تفسیر و تأویل به وسیله حضرت بیان شده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.</ref>
 
ایشان همچنین خاطرنشان کرده‌است امام‌صادق (ع) روش فهم پاره‌ای از آیات قرآن و سخنان پیامبر (ص) را به اصحاب آموزش می‌داد؛<ref>امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۳/۶۱۵–۶۱۶.</ref> و نیز روش [[اجتهاد]] و شیوه استنباط در احکام دین را به یاران می‌آموخت؛ چنان‌که حکم مسح بر جبیره و مرهم زخم در [[وضو]] را به عبدالاعلی آموزش داد.<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۷.</ref> از نگاه ایشان نقش پررنگ امام‌ششم (ع) در بیان احکام دینی چنان بود که فقه اهل بیت (ع) به فقه جعفری شهرت پیدا کرد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، ۱۰.</ref>
امام‌خمینی به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این فقه افتخار کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ ۱۹/۱۹۱ و ۲۱/۳۹۷.</ref> و از عملکرد [[حوزه علمیه|حوزه]] و [[روحانیت]] در نگهداشت فقه جعفری با مجاهدت‌های خود قدردانی کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱.</ref> ایشان در کتاب‌های فقهی خود در ابواب گوناگون فقه به احادیث زیادی از امام‌صادق (ع) دربارهٔ احکام به‌ویژه مسائل مورد ابتلا استناد؛<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۳۸؛ امام‌خمینی، البیع، ۳/۳۳۲ و ۴/۲۹۹؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۶۸.</ref> و به فلسفه برخی از مسائل شرعی از زبان امام‌صادق (ع) اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۴۷.</ref>
 
== موضع‌گیری‌های سیاسی ==
زندگی امام‌صادق (ع) با ده تن از حاکمان بنی‌امیه و بنی‌عباس، [[عبدالملک‌بن‌مروان]] (۶۵–۸۶ق)، [[ولیدبن‌عبدالملک]] (۸۶–۹۶ق)، [[سلیمان‌بن‌عبدالملک]] (۹۶–۹۹ق)، [[عمربن‌عبدالعزیز]] (۹۹–۱۰۱ق)، [[یزیدبن‌عبدالملک]] (۱۰۱–۱۰۶ق) پیش از دوره امامت و با [[هشام‌بن‌عبدالملک]] (۱۰۶–۱۲۵ق)، [[ولیدبن‌یزید بن‌عبدالملک]] (۱۲۵–۱۲۶ق)، [[یزیدبن‌ولید بن‌عبدالملک]] (۱۲۶ق)، [[ابراهیم‌بن‌ولید بن‌عبدالملک]] (دو ماه و ده روز)، [[مروان‌بن‌محمد]] (۱۲۶–۱۳۲ق) همه از بنی‌امیه و نیز [[ابوالعباس سفاح]]، [[عبدالله‌بن‌محمد]] (۱۳۲–۱۳۷ق) و [[ابوجعفر منصور دوانیقی]] (۱۳۷–۱۴۸ق)<ref>قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۴۸۱–۵۳۳ و ۵۶۵.</ref> از بنی‌عباس، در دوران امامت هم‌زمان بود. آن حضرت حکومت‌های بنی‌امیه<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۰۶؛ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۴۷۲–۴۷۷.</ref> و بنی‌عباس<ref>قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۴۱–۵۴۲.</ref> را مشروع نمی‌دانست.
 
بنی‌عباس که در آغاز با نیروی شیعیان و با [[شعار]] دعوت مردم برای یاری خاندان پیامبر (ص) به قدرت رسیدند، پس از پیروزی، شیعیان را کنار زدند.<ref>مدرسی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ۱۳۸–۱۴۳؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۴–۳۰۵.</ref>
امام‌صادق (ع) منصور دوانیقی خلیفه مقتدر عباسی را جبار و [[مستبد]] می‌دانست<ref>ابن‌صباغ ۲/۹۱۵–۹۱۷؛ مجلسی، ۴۷/۱۶۶ و ۱۸۵.</ref> ولی در مجموع سیاست امام‌صادق (ع) با حاکمان ستمگر و خونریز بنی‌امیه و بنی‌عباس، بر اساس [[تقیه]] استوار بود.<ref>خامنه‌ای، پیشوای صادق، ۷۰.</ref> شرایط برای مبارزه آشکار با حاکمان ستمگر در زمان ایشان فراهم نبود و اگر شرایط اجازه می‌داد، ایشان نیرو تهیه می‌کرد و حکومت را نیز در دست می‌گرفت.<ref>خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۰–۳۱۲.</ref> چنان‌که امام‌صادق (ع) همراهی آشکار با نهضت‌های ضد استبدادی علویان علیه بنی‌امیه و نیز همراهی آشکار با نهضت سادات حسنی در زمان بنی‌عباس را به [[مصلحت]] نمی‌دید.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۹۰–۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷/۲۷۷–۲۷۸.</ref> ولی از هدایت و همدردی و کمک به آنان نیز خودداری نمی‌کرد.<ref>قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۱۵–۵۲۱.</ref>
 
ایشان به خانواده‌های کسانی که همراه [[زیدبن‌علی]] در مبارزه با امویان کشته شده بودند، کمک می‌کرد<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۷۳.</ref> و با سادات بنی‌حسن که علیه بنی‌عباس [[قیام]] کردند، ابراز همدردی کرد.<ref>قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۶۲۴–۶۲۶.</ref>
 
منصور دوانیقی که امام‌صادق (ع) را رقیب خود برای خلافت می‌شمرد.<ref>اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۷۱–۳۷۲.</ref> جایگاه ایشان در میان مردم<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۸۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۸۰.</ref> و رجوع مردم به ایشان و عمل حضرت درگرفتن [[خمس]]<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۹۳/۱۸۶.</ref> را نمی‌توانست تحمل کند؛ از این‌رو ایشان را بسیار آزار می‌داد؛ ازجمله یک بار خانه حضرت را آتش زدند؛<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۷۳.</ref> و بارها نیز منصور ایشان را احضار کرد و حضرت تا آستانه کشته‌شدن پیش رفت.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۲–۱۸۳؛ ابن‌صباغ ۲/۹۱۵–۹۱۷.</ref>
در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق (ع) خلافت را حق اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار (بنی‌امیه و بنی‌عباس) را مشروع نمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.</ref> به نظر ایشان آن حضرت با استفاده از اختیارات ولایی برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref> ایشان به‌صراحت یادآور شده‌است تعبیر (حَکَم) به کار رفته در روایات برای فقها عام است و [[قضاوت]] و همه امور حکومتی را دربر می‌گیرد<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref> و امام‌صادق (ع) با نصب [[قاضی]] و حاکم شرعی و ارجاع مردم به آنان در حقیقت با حاکمان غاصب و ستمگر زمان خود مبارزه کرد و مردم را به مخالفت با آنان فرا خواند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.</ref>
امام‌خمینی با استناد به منابع روایی<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۲۱۹.</ref> یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) به ابوخدیجه از اصحاب مورد اعتماد خود سفارش کرد تا به پیروان اهل بیت (ع) یادآور شود برای حل اختلافات میان خود به حاکمان ستمکار و [[فاسق]] مراجعه نکنند و به جای آن افراد آشنای با [[حلال]] و[[حرام]] از میان شیعیان را به عنوان حَکَم و قاضی برگزینند و برای حل منازعات خود به آنان مراجعه کنند. به نظر ایشان مراد از ستمکاران و فاسقان در روایت ابی‌خدیجه<ref>کلینی، الکافی، ۷/۴۱۲.</ref> فرمانروایان وقت بوده و همه کارگزاران حکومت‌های ستمگر و قاضیان و قانون‌گذاران و مجریان را دربر می‌گیرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.</ref>
 
ایشان افزوده‌است تعیین قاضی و حاکم از سوی حضرت آن هم در شرایط تقیه و به‌دوربودن از منصب قدرت و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا مردان بزرگ و آینده‌نگر هیچ‌گاه در مبارزه با دشمن مأیوس نمی‌شوند و به وضع فعلی خود از زندان و اسارت رضایت نمی‌دهند و برای پیشبرد هدف و به‌کرسی‌نشاندن مقاصد خود هرچند به کمک آیندگان، برنامه دارند. امام‌صادق (ع) نیز در اندیشه آینده جامعه اسلامی، بلکه در اندیشه اصلاح همه بشریت و اجرای قانون [[عدالت اجتماعی|عدالت]] برای همه انسان‌ها بود. ایشان خود را موظف می‌دید که هزار و چند صد سال پیش طرح و برنامه تهیه کند و برای مردم قاضی و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام ملت اسلام برای اجرای اسلام و عدالت متحیر نمانند و شیوه تشکیل حکومت اسلامی و رئیس اسلام بر مردم روشن باشد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۵–۱۳۶.</ref> با این حال، امام‌صادق (ع) در مواردی که [[مصلحت]] بود همکاری با حاکمان جور را جایز می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۲۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه|حکومت اسلامی|ولایت جائر}}
 
== لزوم دفاع از مکتب جعفری ==
امام‌خمینی دفاع از مکتب جعفری (ع) را از اولویت‌های [[حوزه علمیه]] می‌داند. هنگامی که [[سیداحمد کسروی]]، یکی از نویسندگان، در دهه بیست، با بهره جستن از فضای ناآرام و اشغال ایران به دست [[قوای متفقین]] با ادعای [[روشنفکری]]<ref>بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲–۲۳.</ref> به مقدسات مذهبی ازجمله به امام‌صادق (ع) توهین می‌کرد<ref>کسروی، گفت و شنید، ۱۶–۱۹.</ref> و مردم را به اسلام و [[روحانیت]] بدبین می‌ساخت.<ref>بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲.</ref>{{سخ}}
امام‌خمینی در ۱۵/۲/۱۳۲۳ در نامه‌ای به علمای حوزه توصیه کرد از مقدسات دینی بیشتر دفاع کنند و از سکوت برخی از روحانیون در برابر توهین افراد به مقام شامخ امام‌صادق (ع) و [[امام زمان(ع)|امام زمان (ع)]] شِکوه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۳.</ref> ایشان خود در ضمن [[کتاب کشف اسرار]] که در رد شبهه‌های [[علی‌اکبر حکمی‌زاده]] نوشت، به شبهه‌های کسروی نیز پاسخ داد {{ببینید|متن=ببینید|کشف اسرار}}{{سخ}}
امام‌خمینی در برابر تلاش استعمارگران و عوامل آنان ازجمله [[رژیم پهلوی]] برای تحریف و دگرگون‌کردن آیین و احکام اسلام، اسلام و مذهب جعفری را سدی در برابر توطئه‌های آنان شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۰۳–۲۰۴.</ref> ایشان با تأکید بر اینکه نباید مذهب جعفری در ایران از رسمیت بیفتد رژیم پهلوی را متهم کرد به نام امام‌صادق (ع) در صدد است تا مکتب آن حضرت را از میان ببرد و [[قرآن]] را مهجور کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۹–۱۶۱.</ref> ایشان شهر [[قم]] را مرکز مذهب امام‌صادق (ع) و طلاب حوزه را فرزندان جسمی و معنوی آن حضرت خواند و مأموران رژیم پهلوی را به دلیل هجوم به طلاب فیضیه در سالروز شهادت امام‌صادق (ع) سخت نکوهش کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷–۱۷۸.</ref> چنان‌که در سخنرانی تیر ۱۳۵۰ در [[نجف]] با یادکرد از جسارت مأموران رژیم به امام‌صادق (ع) با [[حمله به مدرسه فیضیه]]، [[جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی]] را بی‌معنا خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۶۶–۳۶۷.</ref>
امام‌خمینی ایران را کشور امام‌صادق (ع) می‌خواند و در مقابله با توطئه‌ها و مفاسد رژیم پهلوی به مردم سفارش می‌کرد با حفظ [[شعائر]] و دفاع از حریم قرآن و اسلام مانع از توطئه‌های مخالفان مملکت امام‌صادق (ع) شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۶.</ref>{{سخ}}
ایشان در سالروز ولادت پیامبر اکرم(ص) و امام‌صادق (ع) با اشاره به ماجرای [[مک فارلین]] و ذلت رئیس‌جمهور آمریکا در برابر ملت ایران تأکید کرد ایران کشور امام‌صادق (ع) است و همه برکت‌های حاصل برای پیروان اهل بیت (ع) که چشم دنیا را خیره کرده‌است و همچنین عزت مردم ایران در جهان، از برکت رسول اکرم (ع) و امام‌صادق (ع) است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۶۰–۱۶۱.</ref> ایشان در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود نیز مردم ایران را متعهد به پیروی از آیین فقه جعفری دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۷.</ref>{{سخ}}
برابر اصل ۱۲ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]، دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است و این اصل غیرقابل تغییر است؛ اما مذاهب دیگر اسلامی، اعم از [[مذهب حنفی|حنفی]]، [[مذهب شافعی|شافعی]]، [[مذهب مالکی|مالکی]]، [[مذهب حنبلی|حنبلی]] و [[مذهب زیدیه|زیدی]] دارای احترام کامل هستند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند و در تعلیم و تربیت دینی و احول شخصیه ([[ازدواج]]، [[طلاق]]، [[ارث]] و [[وصیت]]) و دعاوی مربوط به آن در دادگاه‌ها رسمیت دارند و در هر منطقه‌ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت داشته باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات [[شورا|شوراها]] با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب، بر طبق آن مذهب خواهد بود.
 
== توصیه به شیعیان ==
امام‌خمینی با اشاره به وصایای امام‌صادق (ع) به شیعیان<ref>کلینی، الکافی، ۲/۷۸.</ref> توصیه کرده‌است در پارسایی سرآمد مردم باشند و یک شیعه در میان صد هزار نفر از غیر شیعیان باید از همه پارساتر باشد<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۵.</ref> و همچنین شیعیان را به مکارم اخلاق<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۲.</ref> به‌ویژه [[صدق|راستگویی]] و [[امانت و امانتداری|ادای امانت]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۷.</ref> فرا خوانده‌است و نام شیعه را شایسته افراد پاکدامن و تلاشگر در راه خدا و افرادی که برای خدا عمل کرده و از او امید [[ثواب]] و ترس از [[عقاب]] داشته باشند، دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۶۹.</ref>{{سخ}}
ایشان این سخن امام‌صادق (ع) را در مهم‌ترین کتاب فتوایی خود آورده‌است که به شیعیان سفارش کرده مراقب رفتار همدیگر باشند و افراد بزرگ‌تر و خردمند مراقب رفتار افراد نادان و ریاست‌طلب باشند و آنان را [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند وگرنه مشمول [[لعنت]] حضرت خواهند بود.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۴۰.</ref> همچنین در جای دیگر از ایشان نقل کرده که به شیعیان سفارش کرده‌است پشت سر غیر شیعیان نماز گزارند، از بیماران آنان عیادت و در [[تشییع جنازه]] مردگان آنان شرکت کنند.<ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۷.</ref> نیز حقوق غیر شیعیان را پاس دارند و از ضایع‌کردن اموال آنان بپرهیزند و همین توصیه‌ها موجب شد بعضی از [[اهل سنت]] نیز به امام‌صادق (ع) علاقه‌مند شوند<ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۵۹۸–۵۹۹.</ref>{{سخ}}
امام‌خمینی به جوانان نیز توصیه می‌کرد پیروانی شایسته برای [[پیامبر (ص)]] و امام‌صادق (ع) و بر راه راست استوار باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.</ref> در نگاه ایشان رفتار نیک و بد ایرانیان در گسترش یا رکود مکتب امام‌صادق (ع) در جهان مؤثر است؛ از این‌رو به حاجیان ایرانی سفارش می‌کرد اخلاق انسانی ـ اسلامی را پاس دارند و با همه زائران از هر طایفه و هر رنگ و هر زبان با رفتار اسلامی برخورد کنند و برای نشان‌دادن کشور امام‌صادق (ع) و خدمت شایان به اسلام و [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] و مردم ایران در برابر درشتی‌ها، نرمی نشان دهند و در برابر بدرفتاری‌ها، خوبی و محبت کنند و برای رضای خداوند تعالی در برابر دشواری‌ها با روی گشاده و سعه صدر روبه‌رو شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۹۶.</ref> ایشان به شیعیان سفارش کرده‌است روز ولادت امام‌صادق (ع) را عید بگیرند و گویندگان و نویسندگان، برکت‌های آن حضرت را برای امت اسلامی شرح دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۵۹.</ref>
 
== شهادت و آثار ==
امام‌صادق (ع) بنا به مشهور به دست منصور دوانیقی مسموم شد<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱.</ref> و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به شهادت رسید.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.</ref> گفته‌های دیگری نیز دربارهٔ سال شهادت و سن ایشان وجود دارد<ref>سبط ابن‌جوزی، ۳۰۶؛ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۱/۳۹۷–۳۹۹.</ref> ایشان پس از شهادت در [[قبرستان بقیع|بقیع]] و درکنار پدر و جد خود به خاک سپرده شد<ref>ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۲۸.</ref> [[شیخ مفید]] برای امام‌صادق (ع) چند همسر و ده فرزند ازجمله [[امام کاظم(ع)|امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)]] نوشته‌است.<ref>مفید، الارشاد، ۲/۲۰۹.</ref>{{سخ}}
امام‌خمینی روایتی از امام‌صادق (ع) نقل کرده‌است که در بیماری منجر به شهادت، فرزندان و بستگان را گرد آورد و به آنان یادآور شد با عمل در درگاه خدا حاضر شوند؛ زیرا حسب و نسب برای آنان کارساز نخواهد بود و در [[قیامت]] فرزندی یا همسری یا برادری سودی به حالشان نخواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۲.</ref>{{سخ}}
از امام‌صادق (ع) روایات بسیاری در عرصه‌های گوناگون عقاید، [[اخلاق]] و [[فقه]] و [[تفسیر]] و تاریخ و سیره به یادگار مانده‌است؛ ازجمله [[عزیزالله عطاردی]] مجموعه‌ای از سخنان و سیره آن حضرت را در ۲۲ جلد تدوین و منتشر کرده‌است و نیز [[سیدمحمدکاظم قزوینی]] موسوعة الامام‌الصادق(ع) را در حدود شصت مجلد تدوین کرده که تاکنون، بیش از نیمی از آن منتشر شده‌است. [[کتاب توحید المفضل]] و نیز رساله اهلیجیه از کتاب‌های منسوب به امام‌صادق (ع) است. کتاب [[مصباح الشریعه]] نیز منسوب به امام‌صادق (ع) است. برخی از علما چون [[سیدبن‌طاووس]]، شهید ثانی و دیگران<ref>نوری، خاتمة مستدرک، ۱/۱۹۴–۲۱۵.</ref> به این کتاب استناد و اعتماد کرده‌اند و برخی مانند [[محمدباقر مجلسی]] و [[محمدحسن حر عاملی]] آن را معتبر ندانسته‌اند.<ref>آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲۱/۱۱۰.</ref>{{سخ}}
امام‌خمینی در مباحث فقهی استناد به آن را درست نمی‌داند و این کتاب را کتاب روایی نمی‌شمرد و آن را برداشت عالمانی که گرایش‌های عرفانی داشته‌اند، از سخنان ائمه معصوم (ع) دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۴۸۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲–۴۵۳.</ref> ولی در عین حال در آثار [[عرفان|عرفانی]] و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن به عنوان روایت استفاده<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۷۴، ۲۱۹، ۳۵۳، ۳۵۷، ۳۶۳ و ۳۶۷؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۰.</ref> و خواندن آن را در خودسازی و مهیاکردن دل‌ها برای رسیدن به محبوب مؤثر دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲–۴۵۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید|حدیث}}
 
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
 
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
* قرآن کریم.
* قرآن کریم.
* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
* آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، قم، مرکز المصطفی العالمی للترجمة و النشر، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
* آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، قم، مرکز المصطفی العالمی للترجمة و النشر، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
* ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴‌ق.
* ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
* ابن‌خلکان، احمدبن‌محمد، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
* ابن‌خلکان، احمدبن‌محمد، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
* ابن‌صباغ مالکی، علی‌بن‌محمد، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* ابن‌صباغ مالکی، علی‌بن‌محمد، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* ابن‌طاووس، سیدعلی‌بن‌موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
* ابن‌طاووس، سیدعلی‌بن‌موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
* ابوزهره، محمد، الامام‌‌الصادق(ع) حیاته و عصره، قاهره، دارالفکر العربی، چاپ اول، ۱۹۶۰م.
* ابوزهره، محمد، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، قاهره، دارالفکر العربی، چاپ اول، ۱۹۶۰م.
* اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
* اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
* امام‌خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* امام‌خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* امام‌خمینی، الاستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
* امام‌خمینی، الاستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
خط ۱۲۵: خط ۱۴۹:
* بهشتی، احمد، سه سال در محضر استاد، قم، فجر ولایت، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* بهشتی، احمد، سه سال در محضر استاد، قم، فجر ولایت، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* جعفری! حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۲ش.
* جعفری! حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۲ش.
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
* حیدر، اسد، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
* حیدر، اسد، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
* خامنه‌ای، سیدعلی، انسان ۲۵۰ ساله، تهران، مؤسسه ایمان جهادی، چاپ پنجاه و سوم، ۱۳۹۴ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، انسان ۲۵۰ ساله، تهران، مؤسسه ایمان جهادی، چاپ پنجاه و سوم، ۱۳۹۴ش.
خط ۱۳۱: خط ۱۵۵:
* دمیری، کمال‌الدین، حیاة الحیوان الکبری، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* دمیری، کمال‌الدین، حیاة الحیوان الکبری، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارناووط، بیروت، الرساله، طبع دهم، ۱۴۱۴ق.
* ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارناووط، بیروت، الرساله، طبع دهم، ۱۴۱۴ق.
* سبط‌ ابن‌جوزی، یوسف، تذکرة الخواص من الامۀ من ذکر خصائص الائمه، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
* سبط ابن‌جوزی، یوسف، تذکرة الخواص من الامهٔ من ذکر خصائص الائمه، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
* شهیدی، جعفر، زندگانی امام‌صادق(ع)، جعفر‌بن‌محمد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش.
* شهیدی، جعفر، زندگانی امام‌صادق (ع)، جعفربن‌محمد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش.
* صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، شرکة النشر و الطباعة العراقیه، ۱۳۷۰ق.
* صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، شرکة النشر و الطباعة العراقیه، ۱۳۷۰ق.
* صدوق، محمد‌بن‌علی، من ‌لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
* صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
* طوسی، محمدبن‌حسن، اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
* طوسی، محمدبن‌حسن، اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
* طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
* عطاردی، عزیزالله، مسند الامام‌الصادق، ابی‌عبدالله جعفربن‌محمد (علیهما السلام)، تهران، عطارد، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
* عطاردی، عزیزالله، مسند الامام‌الصادق، ابی‌عبدالله جعفربن‌محمد (علیهما السلام)، تهران، عطارد، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
* علی، امیر، مختصر تاریخ العرب، ترجمه عفیف البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملائین، چاپ اول، ۱۹۶۱م.
* علی، امیر، مختصر تاریخ العرب، ترجمه عفیف البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملائین، چاپ اول، ۱۹۶۱م.
* قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام‌الصادق(ع) من المهد الی اللحد، قم، طبع اول، ۱۴۲۹ق.
* قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، قم، طبع اول، ۱۴۲۹ق.
* کسروی، سیداحمد، گفت و شنید، تهران، چاپخانه پیمان، چاپ اول، ۱۳۲۳ش.
* کسروی، سیداحمد، گفت و شنید، تهران، چاپخانه پیمان، چاپ اول، ۱۳۲۳ش.
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
* مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی، کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
* مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی، کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
* مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ترجمه حمیدرضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
* مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ترجمه حمیدرضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
* مرعشی شوشتری، سیدقاضی‌نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مقدمه و تعلیق سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
* مرعشی شوشتری، سیدقاضی‌نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مقدمه و تعلیق سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
* مسعودی، علی‌بن‌حسین، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
* مسعودی، علی‌بن‌حسین، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
* مطهری،مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
* مظفر، محمدحسین، الامام‌الصادق(ع)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
* مظفر، محمدحسین، الامام‌الصادق (ع)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
* مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، تحقیق کاظم مظفر، الامام‌الصادق(ع)، قم، کتابفروشی داوری، چاپ سوم، بی‌تا.
* مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، تحقیق کاظم مظفر، الامام‌الصادق (ع)، قم، کتابفروشی داوری، چاپ سوم، بی‌تا.
* مفید، محمدبن‌محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مفید، محمدبن‌محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل‌البیت(ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل‌البیت (ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* نجاشی، احمد‌بن‌علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.
* نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.
* نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، الغیبه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، نشرصدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
* نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، الغیبه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، نشرصدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
* نوری، میرزاحسین، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
* نوری، میرزاحسین، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
{{پایان}}
{{پایان}}
==پیوند به بیرون==
سیدعباس رضوی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص ...


[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]
== پیوند به بیرون ==
[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]
* سیدعباس رضوی، [https://books.khomeini.ir/books/10004/100/ جعفر بن محمد، امام صادق(ع)]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۴، ص۱۰۰–۱۰۹.
[[رده:مقاله‌های جلد چهارم دانشنامه]]
 
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]
[[رده:مقاله‌های جلد چهارم دانشنامه امام‌خمینی]]
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]]
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]]
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]]
[[رده:امامان شیعه]]
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ تیر ۱۴۰۲، ساعت ۱۰:۲۷

امام جعفر صادق(ع)
قبر-ائمه-بقیع.jpg
نقشامام ششم (ع)
نامامام جعفر صادق (ع)
کنیهابوعبدالله
زادروز۱۷ ربیع الاول ۸۰ یا ۸۳ هجری
زادگاهمدینه
مدت امامت۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق)
مدفنقبرستان بقیع
محل زندگیمدینه
لقب(ها)صادق
پدرامام باقر(ع)
مادرام‌فروه
فرزند(ان)امام موسی کاظم(ع)
طول عمر۶۵ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)


جعفر بن محمد یا امام‌صادق (ع) یا جعفربن‌محمد، زندگی، جایگاه و نقش امام ششم(ع).

امام‌صادق، امام ششم شیعیان فرزند امام‌باقر و ام‌فروه دختر قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر، در سال ۸۰ یا ۸۳ هجری در مدینه به دنیا آمد و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به دست منصور دوانیقی مسموم شد و به شهادت رسید.

آوازه علم امام‌صادق(ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند. همچنین امام‌صادق(ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار مذهب شیعه شناخته شد و از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند.

امام‌خمینی آگاهی‌های امام‌صادق(ع) درباره کتاب و سنت پیامبر(ص) را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده‌است، و به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این فقه افتخار کرده‌است.

در میان شاگردان امام‌صادق (ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه کلام و فقه وجود داشت و بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق(ع) بودند.

امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است امام‌صادق(ع) روش فهم آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص)، همچنین روش اجتهاد و شیوه استنباط در احکام دین را به یاران می‌آموخت.

در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق(ع) خلافت را حق اهل بیت پیامبر(ص) می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار را مشروع نمی‌شمرد. به نظر ایشان آن حضرت برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد و افزوده‌است تعیین قاضی و حاکم از سوی امام‌صادق(ع) آن هم در شرایط تقیه و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا امام‌صادق(ع) در اندیشه آینده جامعه اسلامی بود و خود را موظف می‌دید که برای مردم قاضی و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام، شیوه تشکیل حکومت اسلامی بر مردم روشن باشد.

مقدمه

امام ابوعبدالله، جعفربن‌محمد ملقب به صادق[۱] و صادق آل محمد (ع)، در سال ۸۰،[۲] یا ۸۳ هجری در مدینه[۳] به دنیا آمد. پدر ایشان امام‌محمدباقر(ع) است و مادر ایشان ام‌فروه دختر قاسم‌بن‌محمدبن‌ابی‌بکر از زنان با تقوا و مؤمن و نیکوکار بود.[۴] و بدین سبب حضرت را ابن‌المکرمه می‌خواندند.[۵] ایشان جد خود امام‌سجاد(ع) را درک[۶] و ۳۵ سال در کنار پدر خود زندگی کرد. امام‌صادق (ع) بیشتر زندگی خود را در مدینه گذراند و چندین سفر نیز به عراق داشت.[۷] دوره امامتایشان ۳۴ سال بود.[۸] که هفده سال آن در خلافت بنی‌امیه و بقیه در دوره خلافت بنی‌عباس سپری شد.[۹]

جایگاه و ویژگی‌ها

امام‌صادق (ع) از سوی خداوند و به نص پیامبر اکرم(ص)[۱۰] و نیز وصیت امام‌باقر (ع)، به امامت معرفی گردید.[۱۱] ایشان همانند دیگر امامان معصوم(ع) دارای مقامات و فضایل بسیار بود؛ ازجمله ایشان در شمار اهل بیت(ع) و دارای مقام عصمت بود و آیه تطهیر نیز شامل ایشان می‌شود. (ببینید: اهل بیت (ع))

از ایشان با عنوان ذریه، وصی و وارث پیامبر (ص) و در شمار عترت پیامبر (ص) یادشده است.[۱۲]

آن حضرت همانند دیگر ائمه (ع) دارای ولایت تکوینی و تشریعی بود؛[۱۳] (ببینید: امامت) و از نظر علمی در جامعه اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار بود؛ چنان‌که بزرگان دیگر مذاهب اسلامی، ایشان را در علم و فضل و پارسایی افضل و بی‌همتا می‌شمردند.[۱۴]

جایگاه علمی

آوازه علم امام‌صادق (ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند.[۱۵] مالک‌بن‌انس از رهبران مذاهب اسلامی و شاگرد امام‌صادق (ع)[۱۶] آن حضرت را معتبرترین و موثق‌ترینِ مردم خواند[۱۷] وی گفته‌است افضل از جعفربن‌محمد در علم و عبادت و پارسایی، نه چشمی به خود دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده‌است.[۱۸] ابوحنیفه نیز امام‌صادق (ع) را آگاه‌ترینِ مردم شمرده[۱۹] و با اشاره به دو سال شاگردی خود نزد ایشان اعتراف کرده‌است اگر آن دو سال نبود، هلاک می‌شد.[۲۰]
منصور خلیفه عباسی نیز با وجود دشمنی با امام‌صادق (ع)، ایشان را وارث پیامبر (ص) می‌خواند و در برابر مردم به ایشان احترام بسیار می‌گذاشت.[۲۱] امام‌صادق (ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار مذهب شیعه شناخته شد و به تعبیر ابان‌بن‌تغلب راویان و فقهای مشهور شیعه، در وقت اختلاف در سخنان پیامبر (ص)، سخنان علی (ع) را معیار و در وقت اختلاف در سخنان علی (ع)، سخنان جعفربن‌محمد (ع) را معیار شمردند.[۲۲] از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدند.[۲۳] (ببینید: شیعه)

دیدگاه امام‌خمینی

امام‌خمینی خود را از وصف و شناساندن جایگاه امام‌صادق (ع) عاجز دیده و تأکید کرده‌است باید امام معصوم (ع) را پس از معرفی پیامبر (ص)، از گفته‌ها و سیرت خود آن امام شناخت. ایشان آگاهی‌های امام‌صادق (ع) دربارهٔ کتاب و سنت پیامبر(ص) را معرّف شخصیت آن حضرت شمرده‌است.[۲۴] همچنین از ایشان به عنوان ذریه پیامبر (ص) و مبیّن احکام اسلام و اهداف رسول خدا (ص)[۲۵] حجت خداوند بر مردم و امام هدایت‌شده[۲۶] بیان‌کننده احکام اسلام و تجلی مقاصد پیامبر (ص)[۲۷] ولی‌الله الاعظم، ولی‌الله الاکرم، مظهر تام حق‌تعالی[۲۸] و آگاه به علم تأویل و تنزیل قرآن[۲۹] یاد کرده و ایشان را دارای ولایت مطلق بر مردم شمرده و تأکید کرده‌است چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) در دوران حکومت ظاهری خود حاکم و والی و قاضی تعیین می‌کرد و عموم مسلمانان موظف به اطاعت از ایشان بودند، امام‌صادق (ع) نیز (ولیّ امر) مطلق بود و بر همه علما، فقها و مردم جهان ولایت داشت و توانایی داشت که برای زمان حیات و نیز برای دوره پس از خود نیز حاکم و قاضی تعیین کند.[۳۰]
ایشان در تعبیری دیگر جایگاه امام‌صادق (ع) را در نزد خداوند عالی و بلند و ولادت و شهادت ایشان را موجب تحکیم و پیشرفت اسلام شمرده‌است.[۳۱] و در اشعار خود فیض و جوشندگی دانش امام زمان(ع) را مانند جدش امام‌صادق (ع) دانسته‌است.[۳۲]
امام‌صادق (ع) در همه صفات اخلاقی و علمی سرآمد مردم روزگار خود بود. ایشان در علم و تقوا، اخلاص، عقل و خرد، راستی و درستی، خدمت به مردم، بخشش به نیازمندان، رفع نیازهای مردم و پیروی از اوامر و نواهی الهی نمونه بود.[۳۳] ایشان اهل عبادت و تلاوت قرآن و انسانی کامل بود، به گونه‌ای که همه ارزش‌ها وکمالات الهی و انسانی در آن حضرت گرد آمده بود.[۳۴] امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است که امام‌صادق (ع) خدا را در همه جا حاضر و ناظر می‌دید.[۳۵] و در مناجات مانند انسانی است که غرق در معصیت بوده و نشانگر مناجات کسی است که خود را چیزی نشمرده و همه چیز را از آنِ خدا دانسته‌است و خود را در برابر خدا هیچ می‌بیند.[۳۶] ایشان که به نقل از استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی، این‌گونه عبادت را از خواص ائمه (ع) شمرده، این نوع عبادت را از مقامات معمولی آن حضرت دانسته‌است.[۳۷]
امام‌خمینی تحصیل دستاوردهای معنوی ـ عبادی امام‌صادق (ع) را برای دیگران ممکن ندانسته و افزوده‌است آن حضرت آیات قرآن را در نماز می‌خواند و از حال می‌رفت؛ زیرا در تکرار آیه‌های قرآن به مرحله‌ای می‌رسید که گویا خدا را مشاهده و آیات قرآن را مستقیم شنیده‌است. عظمت خداوند سبب از حال رفتن او بود.[۳۸] ایشان به نقل از شهاب‌الدین سهروردی یادآور شده‌است زبان امام‌صادق (ع) در آن هنگام مانند درخت موسی(ع) بود که خداوند از طریق آن ندای (إِنّی أَنَا اللَّهُ)[۳۹] سر داد.[۴۰]
امام‌صادق (ع) برای پیامبر اسلام (ع) بسیار احترام قائل بود؛ چنان‌که رنگ حضرت از هیبت و عظمت نام پیامبر (ص) تغییر می‌کرد.[۴۱] ایشان برای راستگویی و امانتداری اهمیت بسیاری قائل بود.[۴۲] کار و کوشش را نوعی جهاد در راه خدا می‌شمرد؛[۴۳] و در معیشت مقتصد و میانه‌رو بود.[۴۴] بدون توجه به ملیت و اصل و نسب به مردم احترام می‌گذاشت.[۴۵] و بینوایان از خوان نعمت ایشان برخوردار بودند[۴۶] و بدون منت و بدون توجه به عقیده و مذهب و در پنهانی میان فقرای مدینه غذا تقسیم می‌کرد.[۴۷]
حضرت به اصلاح رابطه‌ها و ایجاد آشتی میان مؤمنان اهمیت می‌داد و اموالی به این کار اختصاص داده بود.[۴۸] نیز به صله رحم اهتمام داشت و به خویشاوندان کمک می‌کرد.[۴۹] امام‌خمینی صداقت و امانتداری امام‌صادق (ع) را در حدی می‌دانست که اگر کشنده علی (ع) بر شمشیری که حضرت را با آن به قتل رسانده، امین قرار می‌داد و از ایشان خیرخواهی می‌طلبید، امانت را به وی برمی‌گرداند و از خیرخواهی به او دریغ نمی‌کرد.[۵۰]

دوران امامت

امام‌صادق (ع) پس از شهادت پدر در سال ۱۱۴ق عهده‌دار امامت شد.[۵۱] امامت ایشان در دوره ضعف و انحطاط بنی‌امیه بود. با اوج‌گرفتن درگیری میان بنی‌امیه و بنی‌عباس دعوت شیعی نیز در دنیای اسلام اوج گرفت.[۵۲] پیروان اهل بیت (ع) در مجالس ایشان حاضر می‌شدند.[۵۳] رهبران و پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز ازجمله ابوحنیفه[۵۴] ابن‌جریح، ابن‌عیینه، سفیان ثوری، ابوایوب سجستانی و مالک‌بن‌انس نیز از شاگردان حضرت به‌شمار می‌رفتند.[۵۵] راویانِ حضرت را حدود چهار هزار تن دانسته‌اند.[۵۶] و به تعبیرِ حسن‌بن‌علی وشاء، در مسجد کوفه نهصد تن از استادان، احادیث جعفربن‌محمد را برای مردم نقل می‌کردند.[۵۷] شیخ طوسی نام ۳۲۲۴ تن از آنان ازجمله دوازده تن از زنان راوی از آن حضرت را ثبت کرده‌است؛[۵۸] و عطاردی شمار ۲۱۴۴ تن از راویان امام‌صادق (ع) و منابع حدیثی آنان را در موسوعه خود آورده‌است.[۵۹]

تربیت شاگردان در علوم گوناگون

در میان شاگردان امام‌صادق (ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه ادبیات و لغت[۶۰] تاریخ، سیره و رجال،[۶۱] کلام و فقه وجود داشت و مناظرات آنان با برجستگان دیگر مذاهب، شاهد آن است.[۶۲] بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق (ع) بودند.[۶۳] و حضرت با استفاده از فضای مناسب برای طرح مسائل عقلانی، مسائل فلسفی را مطرح کرد.[۶۴] احیای بخش‌های دیگر علوم اسلامی و تشویق افراد به کندوکاو در آن، در مدرسه امام‌صادق (ع) پررنگ بوده‌است ازجمله دانش بهداشت و طب،[۶۵] نجوم[۶۶] و زیست‌شناسی[۶۷]

مبارزه با مذاهب و فرقه‌های الحادی

از سوی دیگر، عصر امام‌صادق (ع) عصر ظهور فرقه‌ها و مذاهب الحادی بود. شبهه‌افکنی علیه اسلام و قرآن رواج یافت[۶۸] مبارزه با انحرافات و شبهه‌افکنی‌ها دربارهٔ دیانت و اسلام از عمده فعالیت‌های امام‌صادق (ع) بود. زندیقان و ملحدان در دوره آن حضرت (ع) فعال بودند[۶۹] ایشان با مناظره با رهبران ملحدان و زندیقان، امثال ابن‌ابی‌العوجاء، ابن‌طالوت[۷۰] ابوشاکر دیصانی و ابن‌مقفع[۷۱] مانع از تأثیر افکار این گروه بر جامعه اسلامی شد.
موضوع امامت و ولایت اهل بیت (ع)، از مباحث مهم و پردامنه درکارنامه امام‌صادق (ع) است. ایشان صدها حدیث در تفسیر آیات قرآن مستند به پیامبر (ص) و امامان پیش از خود دربارهٔ ضرورت حجت و امام معصوم، اطاعت از امام معصوم، صفات امام، علم امام[۷۲] ویژگی‌های امام زمان[۷۳] فضایل اهل بیت به‌ویژه فضایل امام‌علی (ع) و فاطمه زهرا(س)[۷۴] را برای مردم بیان کرد.
در عصر امام‌صادق (ع) فرقه‌های منشعب از شیعه همچون زیدیه و کیسانیه عرصه ظهور یافتند و به‌طور گسترده به تبلیغ راه خود مشغول بودند.[۷۵] (ببینید: شیعه) امام‌صادق (ع) توانست عده‌ای از آنان همچون زیدیه[۷۶] و کیسانیه[۷۷] را به راه درست هدایت کند. مبارزه با غالیان و افراطیان منتسب به مذهب شیعه، از دیگر فعالیت‌های حضرت بود که ایشان (ع) با افشای انحراف‌های این گروه، زمینه طرد آنان را از میان شیعیان فراهم ساخت.[۷۸] امام‌خمینی یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) با استفاده از فرصت دوره خود به تبیین و ترویج اسلام و مکتب اهل بیت (ع) پرداخت و آن را به جامعه شناساند.[۷۹]
حضرت در پرتو دانش خود بیشترِ نیازهای مادی و معنوی و فلسفی و عرفانی بشریت را تا روز قیامت تأمین کرد[۸۰] ایشان یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) عزاداری برای امام‌حسین (ع) را در میان پیروان اهل بیت (ع) رواج داد[۸۱]

شاگردان امام صادق (ع) از منظر امام‌خمینی

امام‌خمینی به برخی از اصحاب و شاگردان امام‌صادق (ع) نیز ازجمله ابان‌بن‌تغلب،[۸۲] زراره، محمدبن‌مسلم، ابوبصیر،[۸۳] اسماعیل‌بن‌ابی‌زیاد سکونی،[۸۴] هشام‌بن‌حکم[۸۵] هشام‌بن‌سالم،[۸۶] سماعةبن‌مهران،[۸۷] جمیل‌بن‌دراج،[۸۸] محمدبن‌حمران،[۸۹] عبدالله‌بن‌بکیر،[۹۰] ابان‌بن‌عثمان[۹۱] و بریدبن‌معاویه[۹۲] اشاره و استناد کرده‌است و نیز یادآور شده‌است برخی از راویان حدیث ازجمله مسعدةبن‌صدقه[۹۳] از اهل سنت بودند و به جهت وثاقت، روایات آنان نیز پذیرفته می‌شود.[۹۴]

تبیین و گسترش فقه

تبیین و توسعه فقه اسلام از اولویت‌های علمی امام‌صادق (ع) بود و بخش عمده مسائل فقهی را ایشان بیان کرده‌است؛ چنان‌که دانش همه فقهای مذاهب اسلامی مدیون ایشان است.[۹۵] و ابوحنیفه گفته‌است اگر جعفربن‌محمد (ع) نبود مردم به مناسک حج آگاه نمی‌شدند.[۹۶] امام‌خمینی نیز فقه اسلام را متبلور در فقه جعفری می‌داند؛[۹۷] و تأکید می‌کند آیین و شرایع اسلام و مکتب اهل بیت (ع) به دست امام‌صادق (ع) گسترش پیدا کرد[۹۸] و همه مسائل مورد نیاز بشر از گذشته و مسائل جدید و مسائلی که بعداً مورد نیاز بشر خواهد بود، بدون نیاز به تفسیر و تأویل به وسیله حضرت بیان شده‌است.[۹۹]

ایشان همچنین خاطرنشان کرده‌است امام‌صادق (ع) روش فهم پاره‌ای از آیات قرآن و سخنان پیامبر (ص) را به اصحاب آموزش می‌داد؛[۱۰۰] و نیز روش اجتهاد و شیوه استنباط در احکام دین را به یاران می‌آموخت؛ چنان‌که حکم مسح بر جبیره و مرهم زخم در وضو را به عبدالاعلی آموزش داد.[۱۰۱] از نگاه ایشان نقش پررنگ امام‌ششم (ع) در بیان احکام دینی چنان بود که فقه اهل بیت (ع) به فقه جعفری شهرت پیدا کرد.[۱۰۲] امام‌خمینی به تبعیت از فقه جعفری و استفاده از دریای بی‌پایان دانش این فقه افتخار کرده[۱۰۳] و از عملکرد حوزه و روحانیت در نگهداشت فقه جعفری با مجاهدت‌های خود قدردانی کرده‌است.[۱۰۴] ایشان در کتاب‌های فقهی خود در ابواب گوناگون فقه به احادیث زیادی از امام‌صادق (ع) دربارهٔ احکام به‌ویژه مسائل مورد ابتلا استناد؛[۱۰۵] و به فلسفه برخی از مسائل شرعی از زبان امام‌صادق (ع) اشاره کرده‌است.[۱۰۶]

موضع‌گیری‌های سیاسی

زندگی امام‌صادق (ع) با ده تن از حاکمان بنی‌امیه و بنی‌عباس، عبدالملک‌بن‌مروان (۶۵–۸۶ق)، ولیدبن‌عبدالملک (۸۶–۹۶ق)، سلیمان‌بن‌عبدالملک (۹۶–۹۹ق)، عمربن‌عبدالعزیز (۹۹–۱۰۱ق)، یزیدبن‌عبدالملک (۱۰۱–۱۰۶ق) پیش از دوره امامت و با هشام‌بن‌عبدالملک (۱۰۶–۱۲۵ق)، ولیدبن‌یزید بن‌عبدالملک (۱۲۵–۱۲۶ق)، یزیدبن‌ولید بن‌عبدالملک (۱۲۶ق)، ابراهیم‌بن‌ولید بن‌عبدالملک (دو ماه و ده روز)، مروان‌بن‌محمد (۱۲۶–۱۳۲ق) همه از بنی‌امیه و نیز ابوالعباس سفاح، عبدالله‌بن‌محمد (۱۳۲–۱۳۷ق) و ابوجعفر منصور دوانیقی (۱۳۷–۱۴۸ق)[۱۰۷] از بنی‌عباس، در دوران امامت هم‌زمان بود. آن حضرت حکومت‌های بنی‌امیه[۱۰۸] و بنی‌عباس[۱۰۹] را مشروع نمی‌دانست.

بنی‌عباس که در آغاز با نیروی شیعیان و با شعار دعوت مردم برای یاری خاندان پیامبر (ص) به قدرت رسیدند، پس از پیروزی، شیعیان را کنار زدند.[۱۱۰] امام‌صادق (ع) منصور دوانیقی خلیفه مقتدر عباسی را جبار و مستبد می‌دانست[۱۱۱] ولی در مجموع سیاست امام‌صادق (ع) با حاکمان ستمگر و خونریز بنی‌امیه و بنی‌عباس، بر اساس تقیه استوار بود.[۱۱۲] شرایط برای مبارزه آشکار با حاکمان ستمگر در زمان ایشان فراهم نبود و اگر شرایط اجازه می‌داد، ایشان نیرو تهیه می‌کرد و حکومت را نیز در دست می‌گرفت.[۱۱۳] چنان‌که امام‌صادق (ع) همراهی آشکار با نهضت‌های ضد استبدادی علویان علیه بنی‌امیه و نیز همراهی آشکار با نهضت سادات حسنی در زمان بنی‌عباس را به مصلحت نمی‌دید.[۱۱۴] ولی از هدایت و همدردی و کمک به آنان نیز خودداری نمی‌کرد.[۱۱۵]

ایشان به خانواده‌های کسانی که همراه زیدبن‌علی در مبارزه با امویان کشته شده بودند، کمک می‌کرد[۱۱۶] و با سادات بنی‌حسن که علیه بنی‌عباس قیام کردند، ابراز همدردی کرد.[۱۱۷]

منصور دوانیقی که امام‌صادق (ع) را رقیب خود برای خلافت می‌شمرد.[۱۱۸] جایگاه ایشان در میان مردم[۱۱۹] و رجوع مردم به ایشان و عمل حضرت درگرفتن خمس[۱۲۰] را نمی‌توانست تحمل کند؛ از این‌رو ایشان را بسیار آزار می‌داد؛ ازجمله یک بار خانه حضرت را آتش زدند؛[۱۲۱] و بارها نیز منصور ایشان را احضار کرد و حضرت تا آستانه کشته‌شدن پیش رفت.[۱۲۲] در نگاه امام‌خمینی، امام‌صادق (ع) خلافت را حق اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) می‌دانست و حکومت خلفای ستمکار (بنی‌امیه و بنی‌عباس) را مشروع نمی‌شمرد.[۱۲۳] به نظر ایشان آن حضرت با استفاده از اختیارات ولایی برای جامعه اسلامی برنامه‌ریزی و برای آینده آن حاکم تعیین کرد.[۱۲۴] ایشان به‌صراحت یادآور شده‌است تعبیر (حَکَم) به کار رفته در روایات برای فقها عام است و قضاوت و همه امور حکومتی را دربر می‌گیرد[۱۲۵] و امام‌صادق (ع) با نصب قاضی و حاکم شرعی و ارجاع مردم به آنان در حقیقت با حاکمان غاصب و ستمگر زمان خود مبارزه کرد و مردم را به مخالفت با آنان فرا خواند.[۱۲۶] امام‌خمینی با استناد به منابع روایی[۱۲۷] یادآور شده‌است امام‌صادق (ع) به ابوخدیجه از اصحاب مورد اعتماد خود سفارش کرد تا به پیروان اهل بیت (ع) یادآور شود برای حل اختلافات میان خود به حاکمان ستمکار و فاسق مراجعه نکنند و به جای آن افراد آشنای با حلال وحرام از میان شیعیان را به عنوان حَکَم و قاضی برگزینند و برای حل منازعات خود به آنان مراجعه کنند. به نظر ایشان مراد از ستمکاران و فاسقان در روایت ابی‌خدیجه[۱۲۸] فرمانروایان وقت بوده و همه کارگزاران حکومت‌های ستمگر و قاضیان و قانون‌گذاران و مجریان را دربر می‌گیرد.[۱۲۹]

ایشان افزوده‌است تعیین قاضی و حاکم از سوی حضرت آن هم در شرایط تقیه و به‌دوربودن از منصب قدرت و محاصره مأموران عباسی، کاری بیهوده نبود؛ زیرا مردان بزرگ و آینده‌نگر هیچ‌گاه در مبارزه با دشمن مأیوس نمی‌شوند و به وضع فعلی خود از زندان و اسارت رضایت نمی‌دهند و برای پیشبرد هدف و به‌کرسی‌نشاندن مقاصد خود هرچند به کمک آیندگان، برنامه دارند. امام‌صادق (ع) نیز در اندیشه آینده جامعه اسلامی، بلکه در اندیشه اصلاح همه بشریت و اجرای قانون عدالت برای همه انسان‌ها بود. ایشان خود را موظف می‌دید که هزار و چند صد سال پیش طرح و برنامه تهیه کند و برای مردم قاضی و حاکم معرفی و نصب کند تا در وقت آگاهی و قیام ملت اسلام برای اجرای اسلام و عدالت متحیر نمانند و شیوه تشکیل حکومت اسلامی و رئیس اسلام بر مردم روشن باشد.[۱۳۰] با این حال، امام‌صادق (ع) در مواردی که مصلحت بود همکاری با حاکمان جور را جایز می‌شمرد.[۱۳۱] (ببینید: ولایت فقیه، حکومت اسلامی، و ولایت جائر)

لزوم دفاع از مکتب جعفری

امام‌خمینی دفاع از مکتب جعفری (ع) را از اولویت‌های حوزه علمیه می‌داند. هنگامی که سیداحمد کسروی، یکی از نویسندگان، در دهه بیست، با بهره جستن از فضای ناآرام و اشغال ایران به دست قوای متفقین با ادعای روشنفکری[۱۳۲] به مقدسات مذهبی ازجمله به امام‌صادق (ع) توهین می‌کرد[۱۳۳] و مردم را به اسلام و روحانیت بدبین می‌ساخت.[۱۳۴]
امام‌خمینی در ۱۵/۲/۱۳۲۳ در نامه‌ای به علمای حوزه توصیه کرد از مقدسات دینی بیشتر دفاع کنند و از سکوت برخی از روحانیون در برابر توهین افراد به مقام شامخ امام‌صادق (ع) و امام زمان (ع) شِکوه کرد.[۱۳۵] ایشان خود در ضمن کتاب کشف اسرار که در رد شبهه‌های علی‌اکبر حکمی‌زاده نوشت، به شبهه‌های کسروی نیز پاسخ داد (ببینید: کشف اسرار)
امام‌خمینی در برابر تلاش استعمارگران و عوامل آنان ازجمله رژیم پهلوی برای تحریف و دگرگون‌کردن آیین و احکام اسلام، اسلام و مذهب جعفری را سدی در برابر توطئه‌های آنان شمرد.[۱۳۶] ایشان با تأکید بر اینکه نباید مذهب جعفری در ایران از رسمیت بیفتد رژیم پهلوی را متهم کرد به نام امام‌صادق (ع) در صدد است تا مکتب آن حضرت را از میان ببرد و قرآن را مهجور کند.[۱۳۷] ایشان شهر قم را مرکز مذهب امام‌صادق (ع) و طلاب حوزه را فرزندان جسمی و معنوی آن حضرت خواند و مأموران رژیم پهلوی را به دلیل هجوم به طلاب فیضیه در سالروز شهادت امام‌صادق (ع) سخت نکوهش کرد.[۱۳۸] چنان‌که در سخنرانی تیر ۱۳۵۰ در نجف با یادکرد از جسارت مأموران رژیم به امام‌صادق (ع) با حمله به مدرسه فیضیه، جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی را بی‌معنا خواند[۱۳۹] امام‌خمینی ایران را کشور امام‌صادق (ع) می‌خواند و در مقابله با توطئه‌ها و مفاسد رژیم پهلوی به مردم سفارش می‌کرد با حفظ شعائر و دفاع از حریم قرآن و اسلام مانع از توطئه‌های مخالفان مملکت امام‌صادق (ع) شوند.[۱۴۰]
ایشان در سالروز ولادت پیامبر اکرم(ص) و امام‌صادق (ع) با اشاره به ماجرای مک فارلین و ذلت رئیس‌جمهور آمریکا در برابر ملت ایران تأکید کرد ایران کشور امام‌صادق (ع) است و همه برکت‌های حاصل برای پیروان اهل بیت (ع) که چشم دنیا را خیره کرده‌است و همچنین عزت مردم ایران در جهان، از برکت رسول اکرم (ع) و امام‌صادق (ع) است.[۱۴۱] ایشان در وصیت‌نامه خود نیز مردم ایران را متعهد به پیروی از آیین فقه جعفری دانسته‌است.[۱۴۲]
برابر اصل ۱۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است و این اصل غیرقابل تغییر است؛ اما مذاهب دیگر اسلامی، اعم از حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی دارای احترام کامل هستند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند و در تعلیم و تربیت دینی و احول شخصیه (ازدواج، طلاق، ارث و وصیت) و دعاوی مربوط به آن در دادگاه‌ها رسمیت دارند و در هر منطقه‌ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت داشته باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات شوراها با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب، بر طبق آن مذهب خواهد بود.

توصیه به شیعیان

امام‌خمینی با اشاره به وصایای امام‌صادق (ع) به شیعیان[۱۴۳] توصیه کرده‌است در پارسایی سرآمد مردم باشند و یک شیعه در میان صد هزار نفر از غیر شیعیان باید از همه پارساتر باشد[۱۴۴] و همچنین شیعیان را به مکارم اخلاق[۱۴۵] به‌ویژه راستگویی و ادای امانت[۱۴۶] فرا خوانده‌است و نام شیعه را شایسته افراد پاکدامن و تلاشگر در راه خدا و افرادی که برای خدا عمل کرده و از او امید ثواب و ترس از عقاب داشته باشند، دانسته‌است.[۱۴۷]
ایشان این سخن امام‌صادق (ع) را در مهم‌ترین کتاب فتوایی خود آورده‌است که به شیعیان سفارش کرده مراقب رفتار همدیگر باشند و افراد بزرگ‌تر و خردمند مراقب رفتار افراد نادان و ریاست‌طلب باشند و آنان را امر به معروف و نهی از منکر کنند وگرنه مشمول لعنت حضرت خواهند بود.[۱۴۸] همچنین در جای دیگر از ایشان نقل کرده که به شیعیان سفارش کرده‌است پشت سر غیر شیعیان نماز گزارند، از بیماران آنان عیادت و در تشییع جنازه مردگان آنان شرکت کنند.[۱۴۹] نیز حقوق غیر شیعیان را پاس دارند و از ضایع‌کردن اموال آنان بپرهیزند و همین توصیه‌ها موجب شد بعضی از اهل سنت نیز به امام‌صادق (ع) علاقه‌مند شوند[۱۵۰]
امام‌خمینی به جوانان نیز توصیه می‌کرد پیروانی شایسته برای پیامبر (ص) و امام‌صادق (ع) و بر راه راست استوار باشند[۱۵۱] در نگاه ایشان رفتار نیک و بد ایرانیان در گسترش یا رکود مکتب امام‌صادق (ع) در جهان مؤثر است؛ از این‌رو به حاجیان ایرانی سفارش می‌کرد اخلاق انسانی ـ اسلامی را پاس دارند و با همه زائران از هر طایفه و هر رنگ و هر زبان با رفتار اسلامی برخورد کنند و برای نشان‌دادن کشور امام‌صادق (ع) و خدمت شایان به اسلام و جمهوری اسلامی و مردم ایران در برابر درشتی‌ها، نرمی نشان دهند و در برابر بدرفتاری‌ها، خوبی و محبت کنند و برای رضای خداوند تعالی در برابر دشواری‌ها با روی گشاده و سعه صدر روبه‌رو شوند.[۱۵۲] ایشان به شیعیان سفارش کرده‌است روز ولادت امام‌صادق (ع) را عید بگیرند و گویندگان و نویسندگان، برکت‌های آن حضرت را برای امت اسلامی شرح دهند.[۱۵۳]

شهادت و آثار

امام‌صادق (ع) بنا به مشهور به دست منصور دوانیقی مسموم شد[۱۵۴] و در شوال ۱۴۸ق، در ۶۵سالگی به شهادت رسید.[۱۵۵] گفته‌های دیگری نیز دربارهٔ سال شهادت و سن ایشان وجود دارد[۱۵۶] ایشان پس از شهادت در بقیع و درکنار پدر و جد خود به خاک سپرده شد[۱۵۷] شیخ مفید برای امام‌صادق (ع) چند همسر و ده فرزند ازجمله امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) نوشته‌است.[۱۵۸]
امام‌خمینی روایتی از امام‌صادق (ع) نقل کرده‌است که در بیماری منجر به شهادت، فرزندان و بستگان را گرد آورد و به آنان یادآور شد با عمل در درگاه خدا حاضر شوند؛ زیرا حسب و نسب برای آنان کارساز نخواهد بود و در قیامت فرزندی یا همسری یا برادری سودی به حالشان نخواهد داشت.[۱۵۹]
از امام‌صادق (ع) روایات بسیاری در عرصه‌های گوناگون عقاید، اخلاق و فقه و تفسیر و تاریخ و سیره به یادگار مانده‌است؛ ازجمله عزیزالله عطاردی مجموعه‌ای از سخنان و سیره آن حضرت را در ۲۲ جلد تدوین و منتشر کرده‌است و نیز سیدمحمدکاظم قزوینی موسوعة الامام‌الصادق(ع) را در حدود شصت مجلد تدوین کرده که تاکنون، بیش از نیمی از آن منتشر شده‌است. کتاب توحید المفضل و نیز رساله اهلیجیه از کتاب‌های منسوب به امام‌صادق (ع) است. کتاب مصباح الشریعه نیز منسوب به امام‌صادق (ع) است. برخی از علما چون سیدبن‌طاووس، شهید ثانی و دیگران[۱۶۰] به این کتاب استناد و اعتماد کرده‌اند و برخی مانند محمدباقر مجلسی و محمدحسن حر عاملی آن را معتبر ندانسته‌اند.[۱۶۱]
امام‌خمینی در مباحث فقهی استناد به آن را درست نمی‌داند و این کتاب را کتاب روایی نمی‌شمرد و آن را برداشت عالمانی که گرایش‌های عرفانی داشته‌اند، از سخنان ائمه معصوم (ع) دانسته‌است.[۱۶۲] ولی در عین حال در آثار عرفانی و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن به عنوان روایت استفاده[۱۶۳] و خواندن آن را در خودسازی و مهیاکردن دل‌ها برای رسیدن به محبوب مؤثر دانسته‌است.[۱۶۴] (ببینید: حدیث)

پانویس

  1. ↑ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۱.
  2. ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۸؛ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، ۱/۳۲۷.
  3. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹.
  4. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۴۷۲.
  5. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۵۱.
  6. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۹.
  7. ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۸۸–۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۳۲۷؛ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۵۷–۵۶۴.
  8. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.
  9. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۷.
  10. ↑ نعمانی، الغیبه، ۵۲–۵۳.
  11. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۳۰۶–۳۰۷؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰–۱۸۲؛ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۹.
  12. ↑ مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۳۶۸–۴۶۶.
  13. ↑ نعمانی، الغیبه، ۸۰–۸۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۶۱۵.
  14. ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷.
  15. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۴.
  16. ↑ حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.
  17. ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۳–۳۰۴.
  18. ↑ حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۸/۳۷۱.
  19. ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۷–۲۵۸.
  20. ↑ مرعشی، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ۲۸/۴۴۳ و ۴۶۷؛ مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۱۴۷ و ۲/۱۳۳.
  21. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۶۲–۱۶۸.
  22. ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۲.
  23. ↑ مفید، الاختصاص، ۲۰۲.
  24. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹–۴۱۰.
  25. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.
  26. ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۹۸.
  27. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷.
  28. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۸.
  29. ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۰.
  30. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.
  31. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۷.
  32. ↑ امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۷۶.
  33. ↑ مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ۵/۴۵۰–۴۹۸.
  34. ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۶۷–۳۶۸.
  35. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸۲.
  36. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵۳.
  37. ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۴.
  38. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۶–۴۳۷.
  39. ↑ قصص، ۳۰.
  40. ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۵.
  41. ↑ ابوزهره، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، ۷۶–۷۷.
  42. ↑ کلینی، الکافی، ۲/۱۰۴.
  43. ↑ کلینی، الکافی، ۵/۸۸.
  44. ↑ کلینی، الکافی، ۵/۸۷.
  45. ↑ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۱۶.
  46. ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۹/۴۰۸.
  47. ↑ کلینی، الکافی، ۴/۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۲۳ و ۳۳.
  48. ↑ کلینی، الکافی، ۲/۲۰۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۵۷.
  49. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۶۰.
  50. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۸.
  51. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۸۳–۱۸۴.
  52. ↑ خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۴.
  53. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۷۹؛ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲/۱۳۲.
  54. ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۶/۲۵۵؛ دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ۲/۱۴۱.
  55. ↑ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۰۸–۹۰۹.
  56. ↑ حیدر، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، ۱/۶۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۶.
  57. ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۳۹–۴۰.
  58. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۵۵–۳۳۰.
  59. ↑ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲۲/۳–۶۴۷.
  60. ↑ صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۶۱–۶۴ و ۱۴۰.
  61. ↑ صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۲۳۵ و ۲۳۸.
  62. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۴–۱۹۹.
  63. ↑ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۵۷ و ۲۷۱.
  64. ↑ علی، مختصر تاریخ العرب، ۱۹۳.
  65. ↑ مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۱۷۹–۱۸۱؛ شهیدی، ۲۵۴.
  66. ↑ کلینی، الکافی، ۸/۱۹۵.
  67. ↑ مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، ۱۳۸ و ۱۶۳.
  68. ↑ مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۶۳.
  69. ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷؛ ابوزهره، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، ۹۶–۱۰۰.
  70. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۷۴–۷۵؛ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹؛ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۱/۲۶۸.
  71. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۹–۲۰۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۴۷.
  72. ↑ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۲/۴۳۷–۵۵۱ و ۳/۳–۲۸۴.
  73. ↑ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۳/۳۵۴–۴۹۲.
  74. ↑ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۴/۳–۲۷۴.
  75. ↑ مظفر، الامام‌الصادق (ع)، ۱/۴۵–۵۲.
  76. ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۰.
  77. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۳۱۴–۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۷.
  78. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۹۷ و ۳۰۰؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۲/۳۱۴–۳۱۵؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۱۳–۳۱۴.
  79. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.
  80. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.
  81. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۱۴.
  82. ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۷.
  83. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۶۸.
  84. ↑ امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴.
  85. ↑ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۲۴۱.
  86. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۰.
  87. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۱۵.
  88. ↑ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۳۰۱.
  89. ↑ امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۱۶۲.
  90. ↑ امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۲۲۳.
  91. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۱/۳۰۹.
  92. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۳/۴۲۹.
  93. ↑ امام‌خمینی، الاستصحاب، ۲۷۸.
  94. ↑ امام‌خمینی، الطهاره، تقریر فاضل لنکرانی، ۵۳۶.
  95. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۲۳۸ و ۳۷۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۸.
  96. ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۵۱۹.
  97. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱ و ۲۱/۳۹۷.
  98. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۷۳ و ۱۹/۸، ۱۱۸.
  99. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۹.
  100. ↑ امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۳/۶۱۵–۶۱۶.
  101. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۷۷.
  102. ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، ۱۰.
  103. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱؛ ۱۹/۱۹۱ و ۲۱/۳۹۷.
  104. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۱.
  105. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۳۸؛ امام‌خمینی، البیع، ۳/۳۳۲ و ۴/۲۹۹؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۶۸.
  106. ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۴۷.
  107. ↑ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۴۸۱–۵۳۳ و ۵۶۵.
  108. ↑ کلینی، الکافی، ۵/۱۰۶؛ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۴۷۲–۴۷۷.
  109. ↑ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۴۱–۵۴۲.
  110. ↑ مدرسی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ۱۳۸–۱۴۳؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۳۰۴–۳۰۵.
  111. ↑ ابن‌صباغ ۲/۹۱۵–۹۱۷؛ مجلسی، ۴۷/۱۶۶ و ۱۸۵.
  112. ↑ خامنه‌ای، پیشوای صادق، ۷۰.
  113. ↑ خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۳۱۰–۳۱۲.
  114. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۹۰–۱۹۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷/۲۷۷–۲۷۸.
  115. ↑ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۵۱۵–۵۲۱.
  116. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۷۳.
  117. ↑ قزوینی، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، ۶۲۴–۶۲۶.
  118. ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ۲/۳۷۱–۳۷۲.
  119. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱۸۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۸/۸۰.
  120. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۹۳/۱۸۶.
  121. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۴۷۳.
  122. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۲–۱۸۳؛ ابن‌صباغ ۲/۹۱۵–۹۱۷.
  123. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.
  124. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.
  125. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.
  126. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۲.
  127. ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۲۱۹.
  128. ↑ کلینی، الکافی، ۷/۴۱۲.
  129. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹۳.
  130. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۵–۱۳۶.
  131. ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۲۸.
  132. ↑ بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲–۲۳.
  133. ↑ کسروی، گفت و شنید، ۱۶–۱۹.
  134. ↑ بهشتی، سه سال در محضر استاد، ۲۲.
  135. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۳.
  136. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۰۳–۲۰۴.
  137. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۹–۱۶۱.
  138. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷–۱۷۸.
  139. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۶۶–۳۶۷.
  140. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۶.
  141. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۶۰–۱۶۱.
  142. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۷.
  143. ↑ کلینی، الکافی، ۲/۷۸.
  144. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۵.
  145. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۲.
  146. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۷.
  147. ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۶۹.
  148. ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۴۰.
  149. ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۷.
  150. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۱/۵۹۸–۵۹۹.
  151. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱.
  152. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۹۶.
  153. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۵۹.
  154. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۴۷/۱.
  155. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۱۸۰.
  156. ↑ سبط ابن‌جوزی، ۳۰۶؛ عطاردی، مسند الامام‌الصادق، ۱/۳۹۷–۳۹۹.
  157. ↑ ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، ۲/۹۲۸.
  158. ↑ مفید، الارشاد، ۲/۲۰۹.
  159. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۲.
  160. ↑ نوری، خاتمة مستدرک، ۱/۱۹۴–۲۱۵.
  161. ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲۱/۱۱۰.
  162. ↑ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۴۸۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲–۴۵۳.
  163. ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۷۴، ۲۱۹، ۳۵۳، ۳۵۷، ۳۶۳ و ۳۶۷؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۰.
  164. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۲–۴۵۳

منابع

  • قرآن کریم.
  • آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، قم، مرکز المصطفی العالمی للترجمة و النشر، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌خلکان، احمدبن‌محمد، وفیات الأعیان و أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
  • ابن‌صباغ مالکی، علی‌بن‌محمد، الفصول المهمة فی معرِفة الأئمَّه، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
  • ابن‌طاووس، سیدعلی‌بن‌موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
  • ابوزهره، محمد، الامام‌الصادق (ع) حیاته و عصره، قاهره، دارالفکر العربی، چاپ اول، ۱۹۶۰م.
  • اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
  • امام‌خمینی، الاستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، الرسائل العشره، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
  • امام‌خمینی، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • امام‌خمینی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • امام‌خمینی، کتاب امام‌خمینی، الطهاره، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
  • امام‌خمینی، کتاب الطهاره$ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
  • امام‌خمینی، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
  • بهشتی، احمد، سه سال در محضر استاد، قم، فجر ولایت، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • جعفری! حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۲ش.
  • حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • حیدر، اسد، الامام‌الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، انسان ۲۵۰ ساله، تهران، مؤسسه ایمان جهادی، چاپ پنجاه و سوم، ۱۳۹۴ش.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، پیشوای صادق، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
  • دمیری، کمال‌الدین، حیاة الحیوان الکبری، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
  • ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارناووط، بیروت، الرساله، طبع دهم، ۱۴۱۴ق.
  • سبط ابن‌جوزی، یوسف، تذکرة الخواص من الامهٔ من ذکر خصائص الائمه، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
  • شهیدی، جعفر، زندگانی امام‌صادق (ع)، جعفربن‌محمد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش.
  • صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، شرکة النشر و الطباعة العراقیه، ۱۳۷۰ق.
  • صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
  • عطاردی، عزیزالله، مسند الامام‌الصادق، ابی‌عبدالله جعفربن‌محمد (علیهما السلام)، تهران، عطارد، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • علی، امیر، مختصر تاریخ العرب، ترجمه عفیف البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملائین، چاپ اول، ۱۹۶۱م.
  • قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام‌الصادق (ع) من المهد الی اللحد، قم، طبع اول، ۱۴۲۹ق.
  • کسروی، سیداحمد، گفت و شنید، تهران، چاپخانه پیمان، چاپ اول، ۱۳۲۳ش.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی، کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
  • مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ترجمه حمیدرضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • مرعشی شوشتری، سیدقاضی‌نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مقدمه و تعلیق سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • مسعودی، علی‌بن‌حسین، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
  • مظفر، محمدحسین، الامام‌الصادق (ع)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
  • مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، تحقیق کاظم مظفر، الامام‌الصادق (ع)، قم، کتابفروشی داوری، چاپ سوم، بی‌تا.
  • مفید، محمدبن‌محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل‌البیت (ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الاجتهاد و التقلید، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
  • نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.
  • نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، الغیبه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، نشرصدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
  • نوری، میرزاحسین، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

پیوند به بیرون

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=امام_جعفر_صادق(ع)&oldid=28000»