المکاسب المحرمه (کتاب)

المکاسب المحرمه (کتاب)

اطلاعات کتاب
عنوان	المکاسب المحرمه
نویسنده	امام‌خمینی
تاریخ نگارش	۱۳۲۱ش
موضوع	کسب‌های حرام
زبان	عربی
به کوشش	مجتبی تهرانی
تعداد جلد	۲ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	انتشارات مهر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۴۱ش.
نوبت چاپ	اول

المَکاسب المُحرمه کتابی در فقه استدلالی درباره درآمدهای حرام از امام‌خمینی؛ عربی.

یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فقه استدلالی در حوزه‌های علمیه کتاب المکاسب شیخ‌مرتضی انصاری است. این کتاب که مباحث مکاسب محرمه، بیع و خیارات را دربردارد، با ارائه طرحی نو در فقه استدلالی، به عنوان کتاب درسی سطوح عالی حوزه، معرفی شده‌است.

امام‌خمینی در سال ۱۳۳۷ش تدریس مباحث مکاسب و بیع را آغاز کرد. کتاب المکاسب المحرمه دستاورد تدریس ایشان در حوزه علمیه قم است که هم‌زمان به نگارش مباحث تدریس‌شده اقدام کرده است. اما با آغاز مبارزات امام‌خمینی ادامه مباحث بیع و خیارات در حوزه علمیه نجف به پایان رسیده و نگارش کتاب در هفتم آبان ۱۳۳۹ش پایان یافته است.

مباحث المکاسب المحرمه در دو جلد تنظیم و بر اساس ترتیب مباحث بخش مکاسب محرمه شیخ انصاری به نگارش درآمده است.

این کتاب را نخستین‌بار مجتبی تهرانی تحقیق کرده و در سال ۱۳۴۱ توسط انتشارات مهر چاپ شد. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، در سال‌های ۱۳۷۳ ـ ۱۳۷۴ آن را در دو جلد (۴۹۴ + ۵۴۳ص) به چاپ رسانده است.

این کتاب در دو جلد ۱۳ و ۱۴ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است.

جایگاه

یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فقه استدلالی در حوزه‌های علمیه شیعی از نیمه دوم قرن سیزده قمری تاکنون، کتاب المکاسب شیخ‌مرتضی انصاری (۱۲۱۴ ـ ۱۲۸۱ق) است. این کتاب که مباحث مکاسب محرمه، بیع و خیارات را دربردارد، با ارائه طرحی نو در فقه استدلالی، توانسته است با عنوان کتاب درسی سطوح عالی حوزه، مورد پذیرش و اقبال عمومی قرار گیرد. از زمان تألیف کتاب المکاسب، شاگردان شیخ انصاری با نوشتن حاشیه بر آن، به تحلیل، تفسیر و نقد آرای وی پرداخته‌اند؛ از این‌رو کتاب‌های پرشمار و باارزشی در این موضوع پدید آمده است که از آن جمله می‌توان به حاشیه مکاسب سیدمحمدتقی شیرازی، حاشیه مکاسب سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی و حاشیه مکاسب محمدحسین اصفهانی اشاره کرد. افزون بر این، برخی فقها با تدریس این مبحث، به نگارش و تألیف کتاب‌هایی در این موضوع پرداخته‌اند؛ برخی به قلم خودشان و برخی نیز در قالب تقریرات.

درباره کتاب

امام‌خمینی پس از آنکه در سال ۱۳۷۷ق/ ۱۳۳۷ش در قم از تدریس و هم‌زمان تألیف کتاب الطهاره فراغت یافت، تدریس مباحث مکاسب و بیع در فقه را آغاز کرد. کتاب المکاسب المحرمه دستاورد تدریس ایشان در حوزه علمیه قم است که هم‌زمان به نگارش مباحث تدریس‌شده اقدام کرده است. اما با آغاز مبارزات امام‌خمینی و دستگیری و تبعید ایشان به ترکیه و سپس به نجف اشرف، ادامه مباحث بیع و خیارات در حوزه علمیه نجف به پایان رسیده‌ است. (ببینید: تدریس امام‌خمینی)

سیر مباحث المکاسب المحرمه که در دو جلد تنظیم شده، بر اساس ترتیب مباحث بخش مکاسب محرمه شیخ انصاری به نگارش درآمده است. ایشان هرچند تقسیم‌بندی وی در تقسیم کتاب به پنج قسم و ذکر مسائلی در خاتمه را رعایت کرده، متعرض روایت معروف تحف العقول و دیگر روایاتی که شیخ انصاری ذکر کرده، نشده، در نوع چهارم (کسب با انجام اعمال محرمه) از ۲۶ موردی که شیخ انصاری مطرح و بحث کرده است، مسائل تصویر، غنا، غیبت، قمار، کذب، کمک به ظالم و ولایت جائر را به تفصیل بررسی کرده، به دیگر مباحث نپرداخته است.

در جلد اول، کسب حرام تعریف و اقسام آن بیان شده است. مباحث مربوط به این بخش در پنج قسم آمده است:

1. کسب با اعیان نجس؛
2. کسب با چیزهایی که معامله با آنها تنها به صورت حرام ممکن است. در این قسم، اشیا به چند نوع تقسیم شده‌اند: نوع اول، اشیائی که بهره‌بردن از آنها تنها در کار حرام ممکن است؛ مانند بت، آلات قمار و لهو. نوع دوم اشیائی که انتفاع حلال و انتفاع حرام از آنها امکان‌پذیر است؛ مانند جاریه مُغنیه. نوع سوم، مواردی است که امکان استفاده حرام از آنها وجود دارد؛ مثل فروش سلاح به دشمنان اسلام؛
3. کسب با چیزهایی که به دلیل پستی و یا ناچیزبودن، منفعت چشمگیر عقلایی ندارند؛ مانند حشرات موذی"
4. کسب با اشیائی که حرمت نفسی دارند. در این قسم، مسائلی همچون حرمت تصویر، حرمت غنا ـ به‌ویژه با توجه به رساله روضة الغناء محمدرضا اصفهانی (۱۲۴۷ ـ ۱۳۲۲) ـ و حرمت غیبت بحث شده است. در بحث غیبت، تنبیهاتی شامل چهار امر آمده است که در آن به تعریف غیبت، استثنائات غیبت، حرمت گوش‌دادن به غیبت و کفاره غیبت پرداخته شده است. جلد دوم، در ادامه قسم چهارم، به کسب‌های حرام و قسم پنجم به بحث درآمدهای حرام از طریق قمار، دروغ، کمک به ظالم، پذیرش مناصب حکومتی و حکومت جور پرداخته است؛
5. کسب با چیزهایی که انجامش بر انسان واجب است. در «خاتمه» دو مسئله هدایا و جوایز سلطان جائر و کارگزاران او و حکم مالیات‌ها و عوارض حاکم جائر بحث و بررسی‌شده است.

برخی مباحث کتاب، مانند غنا، غیبت، دروغ، قمار و ولایت جائر، به گونه‌ای طرح شده‌اند که در حکم رساله مستقلی هستند. شیوه تحلیل و استدلال و بررسی و نقد آرا و مقارنه و تطبیقِ آمیخته با انصاف علمی، از ویژگی‌های کلی کتاب است که افق‌های جدیدی پیش‌روی مخاطبان می‌گشاید؛ تا آنجاکه یکی از متن‌های قابل استفاده برای استادان در درس‌های خارج فقه به شمار می‌آید. طرح مباحث از دو زاویه فردی و اجتماعی، مزیتی دیگر در این تألیف است؛ برای نمونه کتاب در مبحث فروش سلاح به کافران، از مرز عناوین جنگ و صلح فراتر رفته، مقتضیات زمان و مصالح مسلمانان را نیز در نظر گرفته است. امام‌خمینی این مسئله را از امور سیاسی تابع مسائل متغیر روز می‌داند که حتی در مواقعی اقتضا دارد سلاح به رایگان در اختیار کفار قرار گیرد. مبانی و قواعدی که در کتاب به‌کار رفته، بر پایه سنت، سیره عقلا و فتاوای فقهاست که در این میان، مؤلف به سیره عقلا توجه خاصی دارد.

برخی دیگر از ویژگی‌ها و امتیازات این کتاب چنین است:

1. بحث‌های رجالی پرشماری در کتاب آمده است، در حالی‌که در مکاسب شیخ انصاری مباحث رجالی نیامده است؛
2. امام‌خمینی به اختلافات نسخه‌های روایات؛ خصوصاً آنچه در اختلاف فتوا دخیل است توجه کامل کرده است؛
3. در بحث استحقاق عذاب برای کفار و غیر شیعیان، معتقد است؛ اولاً نباید میان استحقاق عذاب و فعلیت آن خلط کرد؛ ثانیاً اکثر قریب به اتفاق آنان جاهل قاصرند نه جاهل مقصر؛
4. به مسائل سیاسی و تفکیک روایاتی که احکام سیاسی را بیان می‌کنند، توجه شایانی دارد؛
5. از طولانی‌کردن مباحث واضح و غیر ضروری پرهیز کرده است.

امام‌خمینی نخست مطالب را به صورت شفاهی در حوزه درس فقهی خود بیان کرده و در طول مدت تدریس پس از پایان هر درس، به نگارش مطالب آن پرداخته است. نگارش کتاب در هشتم جمادی‌الاولی ۱۳۸۰ق/ هفتم آبان ۱۳۳۹ش پایان یافته است.

افزون بر نگارش امام‌خمینی، تقریرهای پرشماری از این درس وجود دارد که به قلم حسین تقوی اشتهاردی، محمد یزدی، محمدعلی گرامی، محمد مؤمن و... نوشته شده است. این کتاب را نخستین بار مجتبی تهرانی تحقیق کرده و منابع، مآخذ و روایات و اقوال نقل‌شده کتاب را استخراج کرده است. اثر مذکور در سال ۱۳۴۱ توسط انتشارات مهر چاپ شده است. افزون بر این، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان نیز در همان سال این اثر را منتشر کرده است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، بر اساس نسخه خطی و دست‌نوشت امام‌خمینی و مقابله آن با نسخه چاپی چاپخانه مهر، به تحقیق این اثر پرداخته، با افزودن تعلیقات و چندین فهرست فنی در سال‌های ۱۳۷۳ ـ ۱۳۷۴ آن را در دو جلد (۴۹۴ + ۵۴۳ص) در قطع وزیری به چاپ رسانده است. سیدمحمد هاشمی مقدمه‌ای بر کتاب نوشته است و در آن به زندگینامه علمی امام‌خمینی پرداخته، پس از معرفی برخی تألیفات ایشان، سبک بحث‌های فقهی امام‌خمینی را با ذکر مثال تشریح کرده است. ناشر در این چاپ افزون بر استخراج منابع و فهرست‌های مختلف، با استفاده از متن کتاب، عناوین مباحث را گسترش داده است؛ همچنین اسناد روایاتی که از نظر نویسنده ضعیف بوده، بررسی کرده است. کتاب با عناوین و فهرست جدید، در پنج قسم و یک خاتمه تنظیم شده و نمونه‌ای از تصویر دست‌نوشت‌های نویسنده که نسخه خطی آن در مؤسسه مذکور موجود است، در چند صفحه افست شده است. این کتاب با آخرین تحقیقات در «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲، در دو جلد ۱۳ و ۱۴ به چاپ رسیده است.

پیوند به بیرون

• محمدرضا ایروانی، المکاسب المحرمه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۴۷۱-۴۷۳.