سیر و سلوک

سیر و سلوک، حرکت در مراتب کمال معنوی.

عرفا برخی از آیات را به سیر انسان در وجود خود و سیر الی‌الله و فی‌الله تفسیر کرده‌اند. عارفان در آغاز تجربه‌های سلوکی خویش را در قالب احوال، منازل، مقامات و مراحل گوناگون آن بیان می‌کردند.

بعدها این امر با ظهور عارفانی چون سراج، کلاباذی و قشیری ادامه یافت و با منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری بسط و ترتیب بیشتری پیدا کرد و با ظهور عرفان نظری در قرن هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین مقامات گشوده شد.

امام‌خمینی برای سیر و سلوک اهمیت والایی قائل بود و معتقد است اساس و مبنای تحصیل همه مقامات معنوی، سیر و سلوک است.

روش امام‌خمینی در توضیح منازل و مقامات عرفانی و چگونگی دست یافتن به آنها، تنها به بیان مقامات نیست؛ بلکه به ‌همراه تذکرهایی است که هر سالک را با اوضاع و شرایط عقلی و قلبی خود آگاهی می‌دهد و به حرکت و عمل وا می‌دارد. ایشان ضمن بیان حالات سالک، شرایط و لوازم و آداب سیر و سلوک به موانع سیر و سلوک نیز پرداخته است.

معنی

سیر به معنای پیمودن و جریان و سلوک به معنای دخول و نفوذ و پیمودن راه و طریق است. در اصطلاح عرفانیِ، سیر به معنای تلبس به احوال پی‌درپی برای سالک و سلوک رفتن مخصوصی است و همان سیر الی الله و فی الله است که در آن سالک بر اقوال، افعال و اخلاق خود مواظبت می‌کند تا در معارف به کمال برسد و اشیا را آن‌گونه که هستند، ببیند. همچنین به حرکتی معنوی که انسانِ جویای حقیقت و لقای پروردگار در افعال و حالاتش انجام می‌دهد، به گونه‌ای که در این راستا، ظاهرش با باطنش متحد گردد، سیر و سلوک می‌گویند. امام‌خمینی نیز سلوک را مهاجرت معنوی و سفر قلبی از انانیت و نفس برای رسیدن به قرب حق‌تعالی و سیر را حرکت به عالم غیب و سفر باطنی می‌داند.

واژگان مرتبط با سیر و سلوک، سَفَر و جذبه‌اند. برخی سفر را حرکتی معنوی دانسته‌اند که از موطن یا موقف به قصد رسیدن به مقصد با پیمودن مراحل و منازل حاصل می‌شود و جمع آن اسفار است و در عرفان به چهار قسم کلی (اسفار اربعه) تقسیم می‌شود. برخی نیز سیر را حرکت و سفر را توجه دل به سوی حق با ذکر می‌دانند. امام‌خمینی سفر را خروج از حجاب‌های ظلمانیِ عالم طبیعت، به واسطه سلوک معنوی می‌داند؛ اما جذبه عنایت الهی است که بنده را بدون مشقت و مجاهده به قرب الهی می‌رساند. امام‌خمینی نیز جذبه را فنای در ذات و اصل حقیقت می‌داند.

پیشینه

قرآن کریم انسان را به سیر، مسافرت و عبرت‌آموزی از گذشتگان فرا می‌خوانند. عرفا برخی از آیات را به سیر انسان در وجود خود و سیر الی الله و فی الله تفسیر کرده‌اند. اصطلاحات سیر و سلوک، هجرت، اسفار اربعه، منازل و مقامات و مانند آن، در آثار عرفا جایگاه ویژه‌ای دارد. این مسائل غالباً در عرفان عملی مطرح می‌شوند و بیشتر به سیر و سلوکِ طریق عرفانی و چگونگی وصول انسان به کمال نهایی می‌پردازند. عارفان در آغاز، تجربه‌های سلوکی خویش را در قالب احوال، منازل، مقامات و مراحل گوناگون آن بیان می‌کردند؛ چنان‌که شقیق بلخی، محاسبی، ذوالنون مصری و خرّاز از مراحل متعدد سلوک و طی طریق به سوی حق با تعبیرهای متفاوت سخن گفته‌اند. این امر با ظهور عارفانی چون سرّاج، کلاباذی و قشیری ادامه یافت و با منازل السائرین خواجه‌عبدالله انصاری بسط و ترتیب بیشتری پیدا کرد و با ظهور عرفان نظری در قرن هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین این مقامات گشوده شد (ببینید: مقامات). برخی از فیلسوفان نیز به برخی مقامات و چگونگی سیر و سلوک در آثار خود اشاره کرده‌اند.

عارفان دربارهٔ سیر و سلوک، کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله آداب العبادات شقیق بلخی، مقامات القلوب ابوالحسین نوری، منازل السائرین خواجه‌عبدالله انصاری است. ابن‌عربی نیز در آثار خود به بحث از اسفار، شناخت و اسرار آن پرداخته است. بعدها متأخران در این زمینه رساله‌هایی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله سیر و سلوک محمد بیدآبادی و تحفة الملوک فی السیر و السلوک منسوب به سید مهدی بحرالعلوم است.

امام‌خمینی برای سیر و سلوک اهمیت والایی قائل بوده و معتقد است اساس و مبنای تحصیلِ همه مقامات معنوی، سیر و سلوک است؛ اگرچه ایشان سیر و سلوک را به قصد رسیدن به مقامات، صحیح نمی‌داند و آن را از تصرفات نفس و شیطان برمی‌شمرد. ایشان در آثار خود در باب سیر و سلوک عرفانی به تحلیل و بررسی مسائلی مانند رابطه معرفت و عمل، مراحل سیر و سلوک و موانع سیر و سلوک پرداخته است. روش سلوکی امام‌خمینی بر اساس شریعت و آموزه‌های اهل بیت(ع) است که مبتنی بر مبانی عرفان نظری است. ایشان در سلوک، معرفت را اصل قرار می‌دهد و سلوک را در واقع سلوک در معرفت می‌داند که آثاری عملی و سلوکی در پی دارد. روش امام‌خمینی در توضیح منازل و مقامات عرفانی و چگونگی دست‌یافتن به آنها، تنها بیان این مقامات نیست، بلکه به همراه تذکرهایی است که فرد سالک را به اوضاع و شرایط عقلی و قلبی خود آگاهی می‌دهد و به حرکت و عمل وامی‌دارد.

حقیقت سیر و سلوک

مهم‌ترین امر در تحلیل حقیقت سیر و سلوک، مسئله حرکت است که به دو قسم صوری و معنوی تقسیم می‌شود. آنچه اساس عرفان عملی و سلوک را تشکیل می‌دهد، حرکت و سفر باطنی است. این حرکت که صیرورتی وجودی است، تمام وجود و بنیان انسان را تغییر و تحول می‌بخشد و انسان از مرحله مادیت تا مرحله حضرت احدیت سیر می‌کند و قوس صعود را تا مقام وصول می‌پیماید. سیر و سلوک یکی از اصول عرفان است که در آن از چگونگی و راهکارهای مجاهده، تصفیه دل و سیر باطنی و قلبی سخن به میان می‌آید و دربارهٔ اینکه سالک چگونه طی مسیر کرده و با گذر از مراحل و منازل مختلف و حرکت و تلاش پیوسته و منظم، به کمالات اصیل انسانی می‌رسد صحبت می‌شود. هدف عارف در این سیر، رهایی از حجاب‌های ظلمانی و نورانی است. برخی حقیقت سیر و سلوک را حرکتی علمی دانسته‌اند که سالک از علم ممکنات به علم الهی می‌رسد. برخی نیز آن را خروج روح از جسم در حال حیات و دخول آن به سوی عالم روحانی، با از بین‌بردن صفات حیوانیِ نفسانی دانسته‌اند.

امام‌خمینی بر این باور است که سلوک سالک الی الله یک حرکت و سفر معنوی است و حقیقت آن، سفر به سوی حق‌تعالی و خروج از حجاب‌های ظلمانیِ عالم طبیعت و حجاب‌های نورانی عالم غیب است. بنابراین نخستین گام برای «سلوک الی الله» بیداری از غفلت است.

اقسام سیر و سلوک و سالک

عارفان اقسام متعددی برای سیر و سلوک ذکر کرده‌اند. برخی سلوک را به اعتبار چگونگی سلوک سالک، بر دو قسم کرده‌اند:

1. سلوک محبی که رسیدن سالک، متوقف بر سلوک، ریاضت، خلوت و داشتن استاد است.
2. سلوک محبوبی که رسیدن سالک، موقوف بر چیزی نیست.

برخی نیز سیر را به اعتبار متعلق سیر، به سه قسم تقسیم می‌کنند:

1. سیر الی الله که همان سعی بنده دربرداشتن حجاب‌های میان خود و خداوند است.
2. سیر فی الله که سیر در صفات خداوند است.
3. سیر مع الله که در حالت تمکین است و سالک با حق‌تعالی معیت پیدا می‌کند و همچون قطره‌ای در دریا مستهلک می‌گردد.

برخی نیز آن را چهار قسم کرده‌اند:

1. سیر الی الله، که از منازل نفس آغاز شده و به نهایت مرتبه قلب که مبدأ تجلیات الهی است، می‌رسد و سالک با این سیر، به حق‌تعالی معرفت پیدا می‌کند.
2. سیر فی الله که سیر در اتصاف به صفات الهی و تحقق به اسمای الهی تا افق اعلی و نهایت حضرت واحدیت است.
3. سیر مع الله که ترقی به عین‌الجمع و مقام واحدیت است و مقام قاب قوسین است و در آن، دوگانگی باقی است و وقتی این دوگانگی از بین برود آن مقام «اَوْ ادنی» است که همان مقام ولایت است.
4. سیر بالله که مقام بقای بعد از فنا و فرق و بعد از جمع و مقام تکمیل بندگان است.

در نظر امام‌خمینی

امام‌خمینی به سه قسم از سیر اشاره کرده است:

1. سیر الی الله که اوّلیت و اصالت دارد و با توجه به مقام رحمت مطلقه که هر موجودی را به کمال لایق خود می‌رساند با دستگیری باطنی غیبی آغاز می‌شود و قلب طالب حق می‌شود، از طبیعت منسلخ می‌گردد و به سوی کوی محبوب رهسپار می‌شود تا آنجاکه از عالم و هرچه در آن است فانی می‌گردد.
2. سیر فی الله که پس از سفر الی الله است و در آن حالت فنا و جذبه به سالک دست می‌دهد و سالک در این سفر از حق و حضرت احدیت جمعی به سوی حضرت اعیان ثابته سیر می‌کند.
3. سیر بالله که پس از سیر الی الله و فی الله است و سالک استعداد آن را دارد که از حالت فنا به بقای بعد از فنا برسد و به خود رجوع کند و برای تکمیل بندگان به خلق بازگردد. از این سیر در کلمات عارفان به سیر بالله تعبیر می‌شود.

اهل معرفت، سالک را نیز به اعتبارهای مختلف به اقسام گوناگونی تقسیم کرده‌اند. برخی سالکان را به اعتبار وصول به حق‌تعالی، به هالک و واصل تقسیم کرده‌اند. سالک هالک به کسی گفته می‌شود که از حقیقت بازمانده و چیز مجازی را مطلوب و مقصود خود بداند و سالک واصل به کسی گفته شود که همه اغیار را از صفحه دل پاک کرده، به طوری که هیچ اثری از غیر نماند و فانی در توحید گردد.

به اعتبار چگونگی سلوک

همچنین سالک به اعتبار چگونگی سلوک، چهار قسم است:

1. مجذوب
2. مجذوب سالک
3. سالک مجذوب
4. سالک.

هنگامی که سالک از غیر حق‌تعالی غافل شد، دل خود را به حق سپرد و به مرتبه عشق رسید، اگر در این حال بماند، او را مجذوب گویند و اگر از این حال بیرون بیاید و از حالات خود با خبر شود و به سلوک مشغول شود، به او مجذوب سالک گفته می‌شود و اگر سالکِ کوی حق گردد و پس از طی مراحل سلوک جذبه حق او را دست دهد، به او سالکِ مجذوب گفته می‌شود و اگر جذبه دست ندهد، او را سالک می‌نامند.

امام‌خمینی در تقسیمی، سالک را به سالک مجذوب و مجذوب سالک تقسیم کرده و معتقد است در مجذوب سالک، سبقت رحمت حق شامل سالک می‌شود و با جذبه الهی او را به سوی خود می‌کشاند و تطهیر می‌کند؛ اما سالک مجذوب با ریاضت و تصفیه قلب به جذبه می‌رسد.

مراحل و منازل سیر و سلوک

عارفان برای سیر و سلوک مراحل و منازلی ذکر کرده‌اند که از بیداری و یقظه سالک آغاز می‌شود و نهایت آن رسیدن به مقام فنا و بقاست. برخی از اهل معرفت این مراحل و منازل را چهار منزل و برخی چهل منزل و برخی تا هفتاد هزار منزل دانسته‌اند و بعضی نیز اصول و امهات آن را صد منزل برشمرده و آنها را در ده قسم جای داده‌اند که عبارت‌اند از: بدایات، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، اودیه، احوال، ولایات، حقایق و نهایات (ببینید: مقامات).

امام‌خمینی مبدأ سلوک را خروج از نفسانیت و انانیت می‌داند که سالک لازم است در آغاز موانع و ناپاکی‌های نفس را از خود دور کند و آن را از لوث معاصی، اخلاق فاسده و حب نفس پاک کند تا بتواند به عالم نور و محبت وارد شود؛ اما غایت سلوک، تخلیه نفس از غیر حق و آراستن آن به تجلیات اسمائی و ذاتی است. به باور ایشان تا نفس صفای باطنی پیدا نکند، محل تجلیات اسما و صفات و معرفت حقیقی واقع نمی‌شود و به کمال معرفت نمی‌رسد؛ چنان‌که معرفت الهی نیز خود مقدمه حقیقت توحید و تفرید (ببینید: مقامات) است که نهایت سیر سالکان است.

امام‌خمینی در آثار خود برخلاف خواجه‌عبدالله انصاری و دیگر عارفان، از ترتیب منازل و مقامات، به‌تفصیل سخن نگفته است؛ اگرچه به صورت کلی آن را پذیرفته است. به باور ایشان این مقامات به فراخور حالات قلبی اهل سلوک، مختلف است و با عبور از منازل حواس، تخیلات و تعقلات آغاز می‌شود و با رسیدن به عالم اسما و صفات و مقام احدیت جمع و استهلاک تعینات علمی و عینی در مرتبه احدیت، همراه است. در قرب نوافل، سالک با قدم عبودیت از دار طبیعت و تعینات نفسانی عبور می‌کند، جذبه محبت الهی و تجلیات فعلی حق او را فرا می‌گیرد و از مرحله شهود به مرحله تحقق می‌رسد و حق‌تعالی سمع و بصر او می‌گردد؛ اما در قرب فرایض که پس از قرب نوافل صورت می‌گیرد، فنای کلی ذاتی و صفاتی رخ می‌دهد و بنده سمع و بصر حق می‌گردد (ببینید: قرب نوافل و فرایض).

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان به اعتبار مراحل سیر سالک، سیر را چهار قسم کرده است که از آن به اسفار اربعه نیز تعبیر می‌شود. به باور ایشان سفر اول، سفر از خلق، به حقِ مقیّد است که با رفع حجاب‌های خلقی میسر می‌شود و سالک در آن، جمال حق را در مظاهر خلقی مشاهده می‌کند. سفر دوم سیر سالک از حقِّ مقید به سوی حق مطلق است که در آن، مقام وحدانیت برای سالک متجلی می‌شود و قیامت کبری برپا شده و فنا محقق می‌گردد. در سفر سوم، سالک از حق به سوی حق و بالحق سیر می‌کند و مبدأ این سفر حضرت احدیت جمعی است و پایان آن حضرت اعیان ثابته (خلق حقی) می‌باشد که سبب روشن‌شدن حقایق اشیا برای سالک می‌شود و سفر چهارم، از اعیان ثابته به خلق است. در این سفر سالک به مرتبه بقای بعد از فنا می‌رسد و جمال حق را در همه موجودات مشاهده می‌کند. (ببینید: اسفار اربعه).

حالات سالک

در سیر و سلوک، حالات و مقاماتی برای سالک پدید می‌آید. حال نزد عارفان تأثر قلب از وارداتی است که از ناحیه محبوب می‌آید و مقامْ صفاتی است که برای سالک ملکه می‌شود. از این‌رو حالْ صفتی غیر دائم و مقامْ صفتی دائم است. برخی حال را موهبتی از جانب خداوند و مقام را امری کسبی و نتیجه مجاهده و ریاضت سالک می‌دانند. ازجمله حالات و مقامات سالک قبض و بسط، محبت، شوق، خوف، رجا، انس و هیبت است (ببینید: مقامات). یکی از حالاتی که گاهی بر سالک عارض می‌شود، شَطْح است. شطح به سخنانی گفته می‌شود که در حالت وجد و بی‌خودی و به هنگام غلبه حق، در حال شدت وجد بیان شود، به گونه‌ای که در آن هنگام جز حق نبیند.

امام‌خمینی نیز در آثار خود به بعضی از احوال سالک مانند قبض، بسط، وجد و فنا اشاره کرده است. (ببینید: مقامات). به باور ایشان صدور شطحیات از سالک، دلیل نقص اوست که ناشی از بقایای انانیت و کوتاهی سالک و سلوک اوست و در برخی موارد نیز از وسوسه شیطان است. ایشان بر این باور است که سالک باید در ایام سلوک، بر اساس اقتضای احوال نفس خود رفتار و با آن مدارا کند و در آغاز، نفس را به کلی از بهره‌های مادی محروم نکند که سبب انزجار و تنفر نفس می‌شود و اقبال و نشاط و ادبار و رویگردانیِ آن را مراعات کند و اگر نفس، قدرت عبادت و ریاضت قوی دارد، در عبادت کوشش و جدیت کند که در این امر، قدرت و ضعفِ نفس میزان است.

شرایط و لوازم سیر و سلوک

اهل معرفت لازمه سلوک را عبور از منزل شهوات طبیعی و مشتهیات نفسانی می‌دانند. سالک در سلوکش باید از لباس صفات بشری خارج شود و از ظلمت تعین خودی که حجاب اصل و حقیقت اوست جدا گردد و پرده پندار را از روی حقیقت بردارد.

عرفا برای سلوک شرایطی ذکر کرده‌اند، ازجمله:

1. ترک دلبستگی به مال و جاه
2. ترک اخلاق رذیله
3. صلح با بندگان
4. شفقت به آنان
5. عزلت و کناره‌گیری از مظاهر دنیوی
6. صمت و ترک سخن بیهوده
7. گرسنگی
8. بیداری در شب
9. ذکر
10. تبعیت از استاد و مرشد کامل.

در نظر امام‌خمینی

امام‌خمینی نیز در آثار خود شرایطی برای سیر الی الله ذکر کرده است؛ ازجمله:

1. عزم بر سلوک: زیرا بدون عزم نمی‌توان راه پیمود و به کمال رسید و آن نیز متوقف بر این است که انسان بداند مقصدی وجود دارد و باید به طرف آن حرکت کرد و رسیدن به مقصد نیز ممکن است
2. اخلاص: از مهم‌ترین شرایط سلوک، اخلاص است و سالک باید معارف و مناسک خود را از تصرف شیطان و نفس اماره خالص کند و مراقب حیله‌های نفس اماره و شیطان باشد و در همه حرکات و افعال به خود سوء ظن داشته باشد؛
3. خروج از حجاب خودبینی و خودپرستی: زیرا تا انسان از خانه ظلمانی نفس خارج نشود، مسافر نخواهد بود و تا نظر انسان به خود و کمال و جمال وهمی خود باشد، نمی‌تواند جمال مطلق و کمال صِرف را مشاهده کند
4. معرفت و سلوک علمی: پیش از آغاز به سلوک عملی که اساس سلوک است، سلوک علمی لازم است تا بتواند مراتب عبادات را تشخیص دهد و بداند که عبادات ظاهری، صورت عبادات قلبی و روحی‌اند. امام‌خمینی در سلوک، معرفت را امری لازم می‌داند که راه سلوک را روشن می‌کند و معتقد است در روش‌ها و شرایط سیر و سلوک نیز اندیشه، فهم و تعقل از عوامل اصلی و مؤثرند؛ چنان‌که عقل و استدلال یکی از لوازم و مراتب راه است که بدون آن، حرکت در مسیر پرتلاطم سلوک عرفانی ممکن نیست. به باور ایشان کسی که تنها به قدم معرفت سیر کند، به هدف نهایی نخواهد رسید و حق‌تعالی را به صفت اطلاق مشاهده نخواهد کرد، بلکه باید در مقام سلوک، از منزل‌ها و مراحل گذر کند و با پشت سر گذاشتن عوالم حس، خیال و عقل و گذر از مراحل برزخی، به عالم صفات وارد شود و در آن مستهلک گردد
5. تفکر: تفکر از مقدمات لازم و حتمی سلوک به‌شمار می‌رود و کلید ابواب معارف و خزاین کمالات و علوم است.
6. مشارطه، مراقبه و محاسبه: مشارطه آن است که در آغاز روز با خود شرط کند بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکند. پس از آن باید مراقب و متوجه عمل خود باشد که بر خلاف شرط رفتار نکند و در انتهای روز از نفس خود حساب بکشد که آیا به شرطی که با خدای خود کرده وفا کرده است یا نه
7. حفظ خیال: خیال انسان مانند مرغی است که در هر آنی به شاخه‌ای می‌آویزد و این موجب بسیاری از بدبختی‌ها و یکی از دستاویزهای شیطان است؛ بنابراین سالک مجاهد باید آن را از پراکندگی حفظ کند تا منشأ غلبه شیطان و جنودش را مهار کند.
8. تمسک به اولیای الهی: از آنجاکه ائمه(ع) راه عروج به معارج را یافته‌اند و سیر الی الله را به اتمام رسانده‌اند و واسطه فیض در قوس نزول و قوس رجوع به مبدأ هستند؛ بنابراین باید در سفر الی الله به آنان تمسک کرد. اگر کسی با قدم انانیّت و بی‌تمسک به ولایتِ آنان بخواهد این راه را طی کند، سلوکش به سوی شیطان خواهد بود
9. یافتن طبیب و استاد حاذق: سالک باید کوشش کند طبیب کاملی پیدا کند و اگر آن را کامل یافت، در سیر و سلوک تسلیم او باشد و با عقل خود پیش نرود؛ البته مصداق کامل آن پیامبر اسلام(ص) و امام معصوم هر عصری است که بر سالک لازم است قلب خود را بدون چون و چرا تسلیم او کند تا در سیر ملکوتی، محل تجلیات اسمای الهی واقع شود و حقایق را دریابد.

هدف سلوک

عارفان هدف از سیر و سلوک را وصال و لقای حق‌تعالی می‌دانند که با تعبیرهای گوناگونی مانند لقای خداوند، فنای فی الله و معراج روحانی بیان شده است.

امام‌خمینی یکی از اهداف سلوک را رسیدن به مقام اِنبا (خبردادن از اسما و صفات حق‌تعالی) و مقام ولایت می‌داند و خاطرنشان کرده اساس سیر الی الله توجه به خدا و عبادت اوست. سالک در منتهای سلوک، به مشاهده جمال مطلق و به لذات دایم سرمدی می‌رسد و از عالم و هرچه در آن هست رها شده، به فنای بالله و بقای بالله می‌رسد. ایشان در جای دیگر غایت سالکان را رسیدن به انس، خلوت، تذکر حق، عبودیت و ذلت در پیشگاه عظمتِ کامل مطلق می‌داند. از نظر امام‌خمینی غایت آمال عارفان و منتهای سلوک سالکان، شهود آیه شریفه «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ» است که بهترین تعبیر از حقیقت توحید ذاتی و اسمائی است.

آداب سیر و سلوک

عارفان برای سیر و سلوک آدابی ذکر کرده‌اند؛ ازجمله:

1. پیوسته با طهارت بودن؛
2. تقسیم‌کردن اوقات روز و شب برای ضایع‌نشدن عمر؛
3. مجاهده و ریاضت‌داشتن؛
4. داشتن خلوت و توجه؛
5. پذیرفتن اوامر و نواهی شرع به اعتقاد راسخ و جازم؛
6. نسبت‌ندادن افعال و صفات را به خود؛
7. تمام حوائج خود را از حق خواستن؛
8. حق‌تعالی را همیشه حاضردانستن؛
9. صرف‌کردن نهایت تلاش در متابعت سنت.

امام‌خمینی نیز آدابی برای سالک ذکر کرده است؛ ازجمله:

1. توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت: یکی از وظایف باطنیه سالکِ طریق آخرت، توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت است که قوت سلوک هر شخصی، به مقدار قوت این نظر است. سالک لازم است در عبادات خود به قلب و قوای خود، قرب حضور حق را بفهماند و آداب صوری و معنوی را رعایت کند و هنگامی که سالک الی الله با قدم حق و با ریاضت و تقوای کامل سیر کرد، نخستین تجلی حق‌تعالی بر قلب او، تجلی به الوهیت و مقام ظهور اسما و صفات الهی خواهد بود؛
2. منزوی‌نبودن: انزوای از مردم از شرایط سلوک نیست؛ همان‌گونه که اولیا و انبیا(ع) انزوا اختیار نکرده و با مردم بودند و کارهای اجتماعی انجام می‌دادند. ایشان خاطرنشان کرده در سیر الی الله لازم نیست انسان در گوشه‌ای بنشیند، بلکه همان سیر پیامبران و اولیای الهی است. آنان در عین حال که حکومت می‌کردند در جنگ وارد می‌شدند و سیر و سلوک نیز داشتند و بر همین اساس پیامبر اکرم(ص) یک ضربه امیرالمؤمنین علی(ع) در روز جنگ خندق را از عبادت انس و جن برتر شمرده است زیرا سیر الی الله بود؛
3. وجوب رعایت ظاهر: انسان سالک باید در انتخاب ماده و هیئت لباس از آنچه بر روحش تأثیر بد می‌گذارد و قلب را غافل می‌کند، دوری جوید.
4. پرده‌پوش‌بودن از عیوب دیگران: همان‌گونه که حق‌تعالی ستارالعیوب بندگان است، سالک نیز باید این‌چنین باشد؛
5. برخورداری از شرح صدر: یکی از امور مهم در سیر و سلوک برای رسیدن به عالم ملکوت و گذشتن از عالم ظلمت، شرح صدر است که سالک با آن از درکات نقص به درجات کمال می‌رسد.
6. توجه‌نکردن به غیر خداوند: سالک الی الله و طالب وصول برای رسیدن به لقای خداوند باید هر چه غیر حق است کنار بزند و با ریاضت شرعی آن را از میان ببرد.

موانع سیر و سلوک

عارفان موانعی برای سیر و سلوک ذکر کرده‌اند. آنان شهوات طبیعی، مشتهیات و تعینات نفسانی را ازجمله موانع و حجاب‌های سیر و سلوک می‌دانند که سالک باید از آنها بگذرد؛ از این‌رو تقید به این امور مانع سلوک است؛ چنان‌که ابتلای به غرور در طی مراحل سیر کمالی می‌تواند حجاب باشد. به باور عارفان هر مقامی حجابی مخصوص به خود دارد که مانع از وصولِ سالک به مقصود می‌شود و حجاب‌ها خود بر دو قسم‌اند؛ حجاب‌های ظلمانی و حجاب‌های نورانی.

امام‌خمینی معتقد است سالک الی الله لازم است موانع و حجاب‌ها را بشناسد و آنها را از مسیر سیر خود برطرف کند تا اتصاف به طهارت برای او میسر شود و این طهارت باید طهارت از تمام آلودگی‌های ظاهری و باطنی باشد تا سالک بتواند بهره‌ای از محضر و حضور حق‌تعالی ببرد. یکی از موانع سلوک و رسیدن به مقامات معنوی، انکار این مقامات معنوی است که سبب توقف و خمودی است و روح شوق و عشق را در انسان خاموش می‌کند. به باور ایشان، حجاب‌ها به دو گونه ظلمانی و نورانی‌اند. رذایل اخلاقی مانند معاصی، حب دنیا و مقام، عُجب و خودبینی، خودخواهی، انانیت، تعلقات نفسانی، عالم طبیعت و کثرات، از مصادیق حجاب ظلمانی و اسما و صفات الهی و حجاب‌های عقلی و روحی، ازجمله حجاب‌های نورانی‌اند (ببینید: حجب).

پیوند به بیرون

• حسین شهسواری، سیر و سلوک، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۲۸۴–۲۹۳.