صدق

صدق، راستی در نیت، گفتار و کردار و ضدّ ناراستی.

معنی

صدق بر قوت و استواری در چیزی، اعم از گفتار دلالت می‌کند و به معنای راستی و راست‌گفتن است. ضد آن کذب، به معنای خبردادن از چیزی به خلاف واقع و انصراف از حق می‌باشد. صدق در اصطلاح اخلاقی به معنای راستی در گفتار و کردار است و در اصطلاح عارفان، صفتی نفسانی است که ستون همه کارها و قوام همه صفات به آن است، به گونه‌ای که ظاهر و باطن موافق یکدیگر شوند و گفتار هماهنگ با نیت و کردار همسو با احوال باشد. صدق در اصطلاح منطقی مطابقت حکم یا خبر با واقع است.

امام‌خمینی صدق را در اصطلاح اخلاقی راستی در گفتار و غیر گفتار مانند نیت، اراده، اعمال و مقامات معنوی و در اصطلاح عرفانی موافقت ظاهر و لسان با باطن و سرّ می‌داند و در اصطلاح منطقی صدق در قضایای موجبه را مطابقت خبر با واقع می‌شمارد؛ اما در قضایای سالبه معتقد است از آنجاکه نسبتی در این‌گونه قضایا وجود ندارد و امور عدمی واقعیتی ندارند، سلب در آنها حکایت از سلب مصداقِ واقعی از نسبت، و سلبِ این همانیِ موضوع و محمول می‌کند.

پیشینه

صدق از مباحث مهم علم اخلاق و عرفان است و اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در سلوک فردی، اجتماعی، سعادت دینی و دنیوی دارد. این صفت از کمالاتی است که در قول و فعل جاری است و در صورتی که ظاهر و باطن انسان با یکدیگر یکسان شوند و فرد از صدیقان گردد، فروع اخلاق نیکو از آن منشعب می‌شود و موجب دفع ریشه رذیلت‌های اخلاقی خواهد بود.

ادیان الهی به صدق توصیه کرده‌اند، راستگویان را مورد رضایت خداوند دانسته‌اند و دروغ را به شیطان نسبت داده‌اند. قرآن کریم در آیات فراوانی از صدق و کذب سخن گفته و صدق را نشانه پرهیزگاران برشمرده و به اهل ایمان دستور همراهی‌کردن با راستگویان داده و صدیقان را در ردیف پیامبران و شهیدان معرفی کرده‌است؛ همچنان‌که کذب را از صفات کافران و منافقان برشمرده است. در روایات نیز بابی به صدق و کذب اختصاص یافته و صدق از صفات انبیا (ع) معرفی شده‌است.

عارفان صدق را یکی از منازل سلوک شمرده‌اند و به تبیین حقیقت آن پرداخته‌اند. ازجمله حارث محاسبی در کتاب الوصایا و ابوسعید خراز در کتاب الصدق و جنید بغدادی در رساله‌های خود از صدق سخن گفته‌اند. خواجه‌عبدالله انصاری نیز صدق را در منازل سالکان در قسم اخلاق و پس از مرتبه صبر، رضا، شکر و حیا قرار داده‌است. علمای اخلاق صدق را در جمع صفات پسندیده اخلاقی آورده‌اند.

امام‌خمینی گرچه بحث مستقلی دربارهٔ صدق در آثار اخلاقی خود ندارد، اما در برخی موارد به تناسب از آن بحث کرده‌است. ایشان در شرح روایت جنود عقل و جهل، صدق را از لشکریان عقل می‌شمارد؛ ولی موفق به تکمیل و شرح آن نمی‌گردد. ایشان در کتاب شرح چهل حدیث، فصلی را به مفاسد دروغ اختصاص داده‌است و صدق را از صفات اخلاقی مهمی دانسته که در روایات اهل بیت(ع) به آن بسیار توصیه شده‌است. ایشان در کتاب‌های فقهی و اصولی خود در بحث از مناط صدق و کذب، دربارهٔ صدق در اقسام قضایای موجبه و سالبه سخن گفته‌است (ببینید: منطق) و در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز به صفت صدق بسیار اهمیت داده‌است.

اقسام صدق

صدق از نگاه اندیشمندان اخلاق دارای اقسامی است:

صدق در عقیده و نیت

قرآن کریم بر صدق در عقیده تأکید کرده و منافقان را تنها با زبان اظهار ایمان می‌کنند و در این اظهار صادق نیستند، نکوهش کرده‌است. در بعضی روایات صاحب نیت صادق، صاحب قلب سلیم معرفی شده‌است؛ زیرا خلوص نیت قلب را از اندیشه‌ها و واردات سوء بازمی‌دارد. علمای اخلاق نیز صدق در نیت را یکی از اقسام صدق شمرده‌اند؛ به این معنا که محرکِ شخص در اعمال و حرکات، خداوند باشد؛ همچنان‌که صادق‌نبودن در بیان اعتقاد و اظهار چیزی که به آن معتقد نیست، نوعی نفاق است.

امام‌خمینی نیت صادقانه در هر کاری را لازمه آن کار می‌داند که باید نیت‌ها صادق و برای خداوند باشد و میزان در کمال و تمامیت یک عمل، نیت صادقانه و اراده خالصانه است و هر قدر عمل و عبادت صادقانه‌تر و خالص‌تر باشد، کامل‌تر است. ایشان یکی از اقسام صدق را صدق در اعتقاد می‌داند و معتقد است سالک باید در اعتقاد به توحید صادق باشد و در قلب خود اعتماد و اطمینان به غیر حق نداشته باشد و مؤثر را در عالم، تنها خداوند بداند. وقتی این حقیقت را با تذکر و ریاضت به قلب خود برساند، قلب ایمان می‌آورد و این نخستین مرتبه از صدق اوست و علامت آن چشم‌پوشیدن از غیر حق‌تعالی و بریدن از دیگران و رفتن به سوی اوست. به باور امام‌خمینی در عبودیت لازم است زبان و قلب همقدم باشند و در توحید فعلی، صدق زبان به صفای سرّ قلب متصل باشد.

صدق در گفتار

در روایات آمده‌است صدقِ در گفتار، آزمایشی بر حقیقت افراد است که صاحبش را به نیکوکاری و بهشت راهنمایی می‌کند. افزون بر این، راستگویی عاملی برای رشد عمل و تکامل معنوی معرفی شده‌است. علمای اخلاق راستی در سخن را از صفات پسندیده اخلاقی می‌دانند و با استناد به برخی روایات منسوب کمترین حد صدق را مخالف نبودن زبان با قلب شمرده‌اند.

امام‌خمینی نیز با استناد به بعضی روایات، صدق در گفتار را از صفاتی می‌داند که در شرع دارای اهمیت فراوان است و به آن سفارش شده و انسان را به مقامات بلندی می‌رساند. ایشان با نقل روایتی منسوب که بر جمع میان صدق زبانی و صدق در سرّ و باطن تأکید کرده، معتقد است چنانچه انسان در ظاهر خود، مدعی بندگی خداوند است، باید در باطن و سرّ نیز عبودیت کند تا عبودیت در باطن و سرّ، به اعمال ظاهری او نیز سرایت کند و عمل و قول نقشه سرّ و باطن باشد.

صدق در کردار

علمای اخلاق و معرفت، صدق در کردار را یکی از مراتب صدق دانسته‌اند و آن عبارت است از موافقت عمل با صفات باطنی، به اینکه اعمال انسان در ظاهر دلالت بر صفتی کند که در باطن نیز به آن متصف باشد و ظاهر و باطن او با هم موافق باشند و اعمالی را که در آشکار انجام می‌دهد با اعمالی که در پنهان انجام می‌دهد، مخالفت نداشته باشد. امام‌خمینی گرچه صدق را مختص به قول و لفظ نمی‌داند و شامل اموری مانند اشاره و نوشتن نیز می‌شمارد، اما از نگاه فقهی آن را به صدق و کذب در اعمال گسترش نمی‌دهد. ایشان در عین حال از نگاه اخلاقی معتقد است یکی از مراتب صدق، صدق در اعمال است. ایشان معتقد است گاهی شخص با عمل و رفتار خود ادعایی دارد که زبان حال اوست؛ پس اگر این ظاهر حال با باطن موافق شد، در این ادعا صادق است و در غیر این صورت در زمره منافقان خواهد بود؛ چنان‌که صدق در رفتار با بندگان را خدمت به آنان و انتخاب آن چیزی می‌داند که برای آنان پرسودتر است.

یکی از مهم‌ترین مصادیق صدق در کردار، صدق در عبادت است. علمای اخلاق مطابقت ظاهر و باطن را در عبادت، مصداق صدق در عبادت شمرده‌اند. از این جهت، کسی که در ظاهر خشوع و خضوع دارد، اما در قلب از حق‌تعالی غافل است، کاذب محسوب می‌شود؛ همچنین کسی که در نماز ادعای «إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ» دارد، اما متصف به حقیقت عبودیت نیست و از غیر حق‌تعالی حاجت می‌طلبد، صادق نیست. امام‌خمینی برای صدق در عبادت، طهارت و صفای ظاهر و باطن، اهمیت ویژه‌ای قائل است و در کتاب‌های اخلاقی و سخنرانی‌های خود به مواظبت بر آن توصیه کرده‌است. ایشان با استناد به روایتی منسوب بر این باور است که باید، عبودیت در ظاهر، به عبودیت در سرّ و باطن نیز سرایت کند و عمل شخص، نقشه باطن و سرّ او باشد و در عبودیت، زبان و قلب همقدم باشند.

به باور ایشان نمازی که برای رسیدن به نعمت‌های دنیایی یا آخرتی باشد، برای خداوند نبوده و عبادتی صادقانه نیست و نزد اهل معرفت از حسنات شمرده نمی‌شود، بلکه از سیئات است؛ همچنین عبادتی که در آن رضای دیگران لحاظ شود، شرک ظاهری و ریای فقهی و باطل است و اگر رضا و خواست‌های نفسانی خود را در آن لحاظ کند، شرک پنهان و ناقص است؛ گرچه از نظر فقهی صحیح و کافی است. در مقابل اگر انسان صادقانه در عبادت اظهار ناتوانی و ذلت کند و به خداوند پناهنده شود، خداوند از او دستگیری کرده و به او نظر لطف می‌کند. به باور ایشان هر یک از اجزای عبادت، صدقی مختص به خود دارد؛ چنان‌که صدق در تشهد به این است که عظمت رسول خدا(ص) در قلب نمازگزار وارد شود و تمام قوای او خاضع شوند،

آثار و علایم صدق و کذب

اهل معرفت با استناد به روایتی منسوب ثمره صدق را حصول حکمت می‌دانند که خداوند به خواص عطا می‌کند؛ چنان‌که آن را مایه تحمل سختی‌ها و آسان‌شدن مصیبت‌ها دانسته‌اند و علامت آن را این شمرده‌اند که اگر قدر و ارزش فرد در میان مردم به سبب مشغول‌بودن به اصلاح قلبش کاسته شود، ناراحت نمی‌شود و دوست نمی‌دارد مردم از اعمال خیر او مطلع شوند؛ همچنین اگر سرّ و باطن او برای مردم آشکار شود و از حال او مطلع گردند، شرمسار نمی‌شود. نیز برخی علامت صدق در عبادت را این دانسته‌اند که شخص، نسبت به کسی که او را ستایش می‌کند، کراهت داشته باشد و کسی که عیب‌های او را بازگو می‌کند، دوست داشته باشد.

امام‌خمینی صدق را مایه جواز داخل‌شدن در محضر حق‌تعالی و همنشینی با او می‌داند؛ زیرا همنشینی با حق‌تعالی، متوقف بر صدق و صفا و خلوص از هر گونه شرک در ظاهر و باطن است و اگر خداوند از بنده، صدق و اخلاص ببیند، او را به سلوک حقیقی راهنمایی می‌کند و توجه او را از عالم برمی‌گرداند و به سوی خود متوجه می‌کند.

ایشان معتقد است اگر انسان با صداقت و نیت صادق کار انجام دهد، آن کار به نتیجه می‌رسد؛ چنان‌که صدق در ابراز بندگی موجب نزول رحمت الهی به بنده، دستگیری از او و توفیق در به دست آوردن مقام رضا است. ایشان علامت صدق را در پیشگاه خداوند خدمت به بندگان او می‌داند که در این میان انتخاب آنچه برای آنان سودمندتر است، دلیل صدق است، نه آنچه برای خود یا دوستان خود سودمند باشد. ایشان علامت صدق در توحید را بریدن از غیر حق‌تعالی و رو به سوی حق آوردن و قطع امید از مردم برمی‌شمارد و نخستین مرتبه صدق در این ادعا را رساندن آن به قلب با قدم تفکر و ریاضت می‌داند.

از سوی دیگر، کذب از صفات ناپسند است و قرآن کریم آن را از صفات کافران و منافقان شمرده‌است. علمای اخلاق با استناد به روایات، کذب را کلید پلیدی و بزرگ‌ترین گناه دانسته‌اند. کذبْ خبردادنی است که با واقع مطابقت ندارد.

امام‌خمینی کذب را با استناد به روایتی سبب خرابی ایمان شمرده و معتقد است بعضی اوقات مفاسد بزرگ‌تری بر آن مترتب می‌شود که کمتر از زشتی و فساد خودِ دروغ نیست و ممکن است شخص با یک دروغ از معتبربودن نزد مردم ساقط شود. ایشان مانند دیگر علمای اخلاق با استناد به روایات دروغ را سبب داخل‌شدن در فساد و گناه و کلید گناهان می‌داند و معتقد است دروغ از مفاسدی است که عقل و نقل بر فساد آن هم‌نظرند و گاهی مفاسدی بر دروغ مترتب می‌شود که گناهش کمتر از خود دروغ نیست و ممکن است با یک دروغ اعتبار انسان تا آخر عمر نزد افراد دیگر ساقط شود؛ افزون بر اینکه دارای سزاهای اخروی بسیاری است. ایشان راه درمان دروغگویی را تفکر در بدی‌ها و سزاهای آن می‌داند و معتقد است از آنجاکه دروغ از ضعف ایمان سرچشمه می‌گیرد، باید شخص ایمان خود را تقویت کند.

صدق و کذب در مسائل سیاسی و اجتماعی

امام‌خمینی افزون بر اینکه صدق را فضیلتی فردی می‌شمارد، آن را در بسترهای اجتماعی و سیاسی نیز مطرح کرده‌است. ایشان بر خلاف برخی دولت‌مردان و فیلسوفان سیاسی همچون ماکیاولی (۱۵۲۷م) که در تزاحم اخلاق و سیاست برای حفظ منافع و مصلحت، دروغ و ظلم را موجه می‌دانند، بر صداقت در گفتار و عدالت تأکید و مردم را به صداقت‌داشتن با یکدیگر سفارش می‌کند. ازجمله توصیه‌های ایشان در سخنرانی‌ها، توصیه به صداقت است. ایشان خود نیز در گفتار بسی صادق بود و جایگاهی برای سیاستی که دروغگویی است، در حکومت اسلامی قائل نبود. ایشان به مسئولان و خبرگزاری‌ها گوشزد می‌کرد با مردم شفاف و صادقانه سخن بگویند و خود نیز به آن عمل می‌کرد.

امام‌خمینی صدق را یکی از ملاک‌های امتیاز افراد در جامعه اسلامی و صداقت در کار را عامل به‌نتیجه‌رسیدن آن و برطرف‌شدن مشکلات دولت و ملت می‌دانست. ایشان سعادت جامعه را در پرتو صدق افراد آن، به‌ویژه مسئولان و آن را عامل پشتیبانی صادقانه مردم از آنان و شرط اصلی ساختن حکومت اسلامی و خدمت صادقانه را از ویژگی‌های نهضت اسلامی می‌دانست و مردم و مسئولان را به این نوع خدمت سفارش می‌کرد و خود نیز قدردان خدمات صادقانه آنان بود (ببینید: مسئولان نظام).

احکام فقهی کذب

از نگاه فقهی کذب از محرمات است و این حرمت، نزد عقول و ادیان ضروری است و ادله چهارگانه کتاب، سنت، اجماع و عقل بر آن دلالت دارند. در کبیره‌بودن دروغ، میان فقها اختلاف نظر وجود دارد و برخی از آنان معتقدند دروغ به جز در دروغ‌بستن بر خداوند، پیامبر(ص) و ائمه(ع)، جزو گناهان صغیره است. امام‌خمینی نیز حرمت دروغ را اجمالاً ضروری می‌داند، به گونه‌ای که نیازی به اقامه دلیل بر آن وجود ندارد. ایشان کذب را به صورت مطلق در کتاب فتوایی خود، جزو گناهان کبیره شمرده‌است؛ اما در کتاب المکاسب المحرمه با استناد به روایاتی، دروغ را در غیر مواردی که دلیل بر کبیره‌بودن آن وجود دارد، مانند کذب بر خداوند و رسول او (ص)، از گناهان صغیره می‌داند.

کذب از نظر فقهی تنها در گفتار نیست، بلکه شامل نوشتن، اشاره و مانند آن نیز می‌شود. برخی از فقیهان معتقدند، دروغ اگرچه از صفات جمله خبری است؛ ولی در جمله‌های انشایی هم که گویای خبر باشد جاری است و به همین دلیل مدح‌کردنِ امرِ مذموم و مذمت‌کردنِ امرِ ممدوح نیز دروغ است؛ همچنین کارهایی که در غیر واقعیت خارجی ظهور دارند، همانند پوشیدن لباس فاخر برای اینکه شخص خود را ثروتمند جلوه دهد.

امام‌خمینی کذب را مربوط به خبردادن از آنچه واقع شده می‌داند و معتقد است دلیلی وجود ندارد که جمله‌های انشایی و کارهایی که مطابق با واقع نیستند، ملحق به دروغ شوند؛ البته ممکن است کارها و گفتارهای انشایی خلاف واقع، به ملاک دیگری غیر از ملاک دروغ، زشت باشند؛ اما این ارتباطی با دروغ ندارد. ایشان دروغ را منحصر در گفتار نمی‌داند و آن را شامل نوشتن، اشاره، کنایه و مَجاز نیز می‌داند؛ در صورتی که مقصود گوینده خبردادن از واقع باشد؛ از این‌رو اذان پیش از وقت و راه‌رفتن در شکل و شمایل ثروتمندان و اشراف برای غیر ثروتمندان، از آنجاکه نزد مردم خبردادن به‌شمار نمی‌رود، کذب نخواهد بود.

برخی از فقها دروغ را هرچند به شوخی، حرام می‌دانند و معتقدند گناه دروغ، در موارد خاصی مانند دروغ بر خداوند و پیامبر (ص) بزرگ‌تر و شدیدتر است. این فقها دروغ بر خداوند و پیامبر(ص) و ائمه(ع) را از گناهان کبیره می‌دانند. برخی از فقها این نوع از دروغ را باطل‌کننده روزه و در صورت عمدی‌بودن، موجب کفاره می‌دانند.

امام‌خمینی دروغ در مقام شوخی را در صورتی که قرینه‌ای بر شوخی‌بودن آن نباشد، حرام می‌داند. ایشان دروغ بر خدا و پیامبر (ص) و ائمه (ع) را از موارد یقینیِ کبیره‌بودن دروغ می‌شمارد و معتقد است دروغ عمدی بر خدا و پیامبر (ص) و ائمه (ع) در همه امور دینی و دنیوی به هر صورت که باشد، موجب باطل‌شدن روزه است و همچنین است دروغ‌بستن به انبیا (ع) و اوصیای دیگر به احتیاط واجب. به اعتقاد ایشان دروغ بر خدا و پیامبر (ص) و ائمه (ع) بنابر احتیاط افزون بر قضای روزه، موجب کفاره نیز می‌شود.

فقها توریه (سخنی که گوینده آن خلاف ظاهرش را قصد می‌کند) را دروغ نمی‌دانند و آن را بیرون از موضوع دروغ می‌دانند و از این جهت برخی از فقها بر این اعتقادند که هنگام ضرورت برای فرار از دروغ، توریه واجب می‌شود. امام‌خمینی نیز معتقد است توریه، دروغ نیست؛ زیرا کسی که توریه می‌کند، سخنش را در معنای موافق واقع به کار می‌برد؛ اگرچه جمله او خلاف قانون وضع و محاورات است؛ مانند اینکه لفظ مشترک را در غیر معنایی که از او سؤال شده به کار برد. به اعتقاد ایشان دلیلی بر الحاق توریه به دروغ وجود ندارد؛ افزون بر اینکه روایاتی بر جواز توریه به صورت مطلق حتی در مورد اصلاح وجود دارد.

موارد جواز کذب

فقها مواردی را از حرام‌بودنِ دروغ استثنا کرده‌اند؛ ازجمله در جایی که دروغ‌گفتن ضرورتی داشته باشد و شخص برای محافظت از نفس یا مال یا آبرو مجبور به دروغ‌گفتن شود؛ زیرا مقتضای اطلاق ادله، جواز دروغ در این موارد است؛ اگرچه در ضرر مالی که بسیار نیست، دروغ نگفتن مستحب دانسته شده‌است. بیشتر فقها جواز دروغ‌گفتن را در این مورد به توانایی نداشتن بر توریه مقید کرده‌اند و معتقدند در صورت قدرت بر توریه، اضطراری بر دروغ وجود ندارد. نیز در جایی که شخص قصد اصلاح میان مردم را دارد و روایات فراوانی بر این جواز دلالت دارد.

امام‌خمینی نیز مواردی را به عنوان موارد جواز دروغ بیان کرده‌است که عبارت‌اند از:

1. اکراه و اجبار بر دروغ؛
2. اضطرار بر آن، چنانچه ترک دروغ، سبب ضرر به نفس یا آبرو یا مال شود؛
3. فرار از حرام و گناه بزرگ‌تر همچون نوشیدن شراب؛ البته در صورتی که خلاصی از حرامِ بزرگ‌تر با توریه ممکن باشد، باید توریه کند؛
4. حفظ مال یا آبروی خود یا دیگری از وقوع ضرر؛
5. قصد اصلاح میان مردم و وجود نفع و صلاح در آن برای مؤمن؛
6. در مقام جنگ.

پیوند به بیرون

• حسین علیپور ـ سعید نصیری، صدق، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۶۴۷–۶۵۴.