التعلیقة علی الفوائد الرضویه (کتاب)

التعلیقة علی الفوائد الرضویه (کتاب)

اطلاعات کتاب
عنوان	التعلیقة علی العروة الوثقی
نویسنده	امام‌خمینی
تاریخ نگارش	سال ۱۳۰۸ش
موضوع	تعلیقه بر رساله قاضی‌سعید قمی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشر	سال ۱۳۷۵ش

التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تعلیقاتی از امام‌خمینی بر رساله قاضی‌سعید قمی، عربی.

حدیثی مشهور به نام «رأس‌الجالوت» وجود دارد که در آن آمده‌است بزرگ علمای یهود در عصر امام‌رضا(ع) مسائلی از آن حضرت در موضوعات مختلف پرسید و امام(ع) نیز به آنها پاسخ داد.

گروهی از علما این حدیث را شرح کرده‌اند. ازجمله قاضی‌سعید قمی در رساله‌ای با عنوان «الفوائد الرضویه». امام‌خمینی، شرح قاضی‌سعید را برای تعلیقه برگزیده است.

قاضی‌سعید قمی از حکما و عارفان دوران صفویه است، که علاوه بر علوم عقلی، در فقه و حدیث نیز مهارت داشته و متصدی منصب قضاوت بوده‌است.

امام‌خمینی از آنجا که این کتاب را حاوی اسراری می‌داند، تصمیم می‌گیرد بر آن تعلیقه بزند. ایشان نگارش تعلیقه را با نام «التعلیقة علی الفوائد الرضویه» که دومین اثر تألیفی ایشان به‌شمار می‌رود، در ۶ شهریور ۱۳۰۸ و در شهر خمین، زمان تعطیلی دروس حوزه علمیه به پایان رسانده است. این تعلیقه جنبه‌های متنوعی دارد؛ اما بُعد فلسفی و عرفانی آن بر ابعاد دیگر غلبه دارد.

این کتاب از بخش‌های: مقدمه قاضی‌سعید، متن حدیث و توضیح الفاظ آن، سه بخش با عنوان «الفائده» و وصیت تشکیل یافته‌است.

استنساخ سیدمحمدصادق لواسانی از نوشته امام‌خمینی مبنای کار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی قرار گرفته‌است. این مؤسسه در سال ۱۳۷۵ این تعلیقه را در ۱۹۲ صفحه همراه با شرح قاضی‌سعید قمی به‌چاپ رسانده‌است. این کتاب در جلد ۴۳ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ به‌چاپ رسیده است.

مقدمه

«جالیه» طایفه‌ای از یهودیان‌اند که جلای وطن کردند؛ از این‌رو به شخصی که ریاست آنان را بر عهده داشت، رأس‌الجالوت می‌گفتند. وی از نوادگان داوود نبی(ع) و معاصر امام‌رضا(ع) بوده و با ایشان مناظراتی داشته است که در منابع حدیثی نقل شده است. حدیثی مشهور به نام «رأس‌الجالوت» وجود دارد که در آن آمده است بزرگ علمای یهود در عصر امام‌رضا(ع) مسائلی از آن حضرت در موضوعات مختلف پرسید و امام(ع) نیز به آنها پاسخ داد.
این حدیث در منابع مشهور حدیثی ذکر نشده و گویا سینه به سینه تا قرن یازدهم رسیده است. گروهی از حکما و علما این حدیث را شرح کرده‌اند. محمد عبدالصاحب فرزند ملااحمد نراقی، میرزاابوالقاسم گیلانی قمی، ملامحمد مشهدی طوسی و قاضی‌سعید قمی-در رساله‌ای با عنوان «الفوائد الرضویه» -ازجمله شارحان این حدیث‌اند. از آنجا که این حدیث، منسوب به امام‌رضا(ع) است، این رساله به «الرضویه» وصف شده است. امام‌خمینی از میان تمام شروح، شرح قاضی‌سعید را برای تعلیقه برگزیده است.

قاضی‌سعید قمی

قاضی‌سعید قمی ملقب به حکیم صغیر، از حکما و عارفان دوران صفویه است که علاوه بر علوم عقلی، در فقه، حدیث، رجال و تفسیر نیز مهارت داشته و به دلیل احاطه بر فقه، متصدی منصب قضاوت بوده و به همین دلیل، به قاضی شهرت یافته است. ایشان در سال ۱۰۴۹ق/ ۱۰۱۲ متولد شد و در سال ۱۱۰۷ق/ ۱۰۷۱ رحلت کرد و در قم به خاک سپرده شد. از قاضی‌سعید قمی علاوه بر رساله یادشده که در سال ۱۰۹۹ق/ ۱۰۶۶ نگارش یافته، کتاب‌ها و رسائل متعددی بر جای مانده که از آن جمله می‌توان به البوارق الملکوتیه، الأربعون حدیثاً، کلید بهشت و رساله اسرار العبادات اشاره کرد (ببینید: قاضی‌سعید قمی).

امام‌خمینی در نوشته‌های متعددی، از قاضی‌سعید به بزرگی و با اوصاف ویژه ازجمله «عارف کامل» و «عارف جلیل» یاد می‌کند و از آنجا که کتاب ایشان را حاوی اسراری می‌داند که نیازمند کشف‌اند، تصمیم می‌گیرد بر آن تعلیقه بزند و این اسرار را آشکار کند. ایشان نگارش تعلیقه را با نام «التعلیقة علی الفوائد الرضویه» که دومین اثر تألیفی ایشان به‌شمار می‌رود، در ۲۲ربیع الاول ۱۳۴۸ق/ ۶ شهریور ۱۳۰۸ش، در ۲۸سالگی و در شهر خمین، زمان تعطیلی دروس حوزه علمیه قم، به پایان رسانده است.

ابعاد تعلیقه

تعلیقه امام‌خمینی بر الفوائد الرضویه جنبه‌های متنوعی دارد؛ اما بُعد فلسفی و عرفانی آن بر ابعاد دیگر غلبه دارد. ایشان در پاره‌ای از موارد مستقیماً خود حدیث را شرح کرده و در برخی از موارد نیز با نثری ادبی-عرفانی بر شرح قاضی‌سعید تعلیقه نوشته و برخی از مطالب آن را نقد و احیاناً با افزودن مطالبی تکمیل کرده است.

ساختار کتاب

ساختار کتاب بدین شرح است: مقدمه قاضی‌سعید، متن حدیث و توضیح الفاظ آن، سه بخش با عنوان «الفائده» که با تفصیل بیشتر به شرح گفتار امام‌رضا(ع) اختصاص یافته است و وصیت.

مقدمه کتاب

امام‌خمینی در بخش اول (مقدمه کتاب)، در تعلیقاتی بر خطبه قاضی‌سعید، وحدانیت خدا را این‌گونه می‌داند که حق‌تعالی واحدی است که با ظهورش در کثرات، از وحدت حقیقی خارج نمی‌شود.

توضیح متن

قاضی‌سعید پس از مقدمه، در بخش دوم کتاب، متن حدیث را بدون ذکر سند نقل می‌کند. در این حدیث، رأس‌الجالوت نخست از امام‌رضا(ع) دربارهٔ ماهیت کفر و ایمان، بهشت و دوزخ، آیات دوم و سوم سوره الرحمن و… به این بیان که «یا مولای! ما الکفر و الایمان؟ ما الجنة و النیران… ؟» سؤال می‌کند که امام(ع) پاسخی به او نمی‌دهد. وی که سکوت امام(ع) را بر ناتوانی ایشان از پاسخگویی حمل می‌کند، سؤال دوم را دربارهٔ چیستی واحد متکثر، متکثر متوحد و… مطرح می‌کند که امام‌رضا(ع) به دو صورت موجز و مفصل به هر دو سؤال وی پاسخ می‌دهد و موجب بهت رأس‌الجالوت و اقرار وی به وحدانیت خداوند، رسالت پیامبر(ص) و ولایت امام‌رضا(ع) می‌شود. قاضی‌سعید در این بخش، عبارت‌هایی از حدیث را شرح و توضیح می‌دهد. ایشان ذیل آیه «خَلَقَ الْإِنْسانَ»، مراد از انسان را «انسان کامل» می‌داند و «نور محمدی» پیامبر خاتم(ص) را انسان کامل معرفی می‌کند. سپس دربارهٔ استناد رأس‌الجالوت به آیات سوره الرحمن (خَلَقَ الْإِنْسان، عَلَّمَهُ الْبَیانَ) دو احتمال بیان می‌کند:

1. احتمال اول این است که خدا انسان را آفرید و به او بیان همه امور را تعلیم داد؛ پس امام‌رضا(ع) که ادعای وصایت انسان کامل را دارد، باید جواب این سؤال‌ها را بداند.
2. احتمال دوم این است که همه حقایقی که رأس‌الجالوت می‌پرسد، در انسان جمع است؛ چون انسان «کتاب مبین» است؛ از این‌رو امام‌رضا(ع) باید به جواب سؤال‌ها واقف باشد.

امام‌خمینی با اینکه اصل بیان یادشده قاضی‌سعید را در جای خود، صحیح و کلامی محققانه می‌داند، آن را مخالف ظاهر کلام رأس‌الجالوت می‌شمارد و خود دو احتمال دیگر را که تناسب بیشتری با کلام رأس‌الجالوت دارد، بیان می‌کند:

1. احتمال اول این است که انسان کامل، صورت مجموع عوالم است؛ یعنی عوالم وجودی صورت تفصیلی انسان کامل‌اند؛ پس حقایقی که از آنها سؤال شده، همه در انسان کامل به نحو بساطت جمع‌اند، پس موجودند و او سؤال از چیستی آن حقایق می‌کند.
2. احتمال دوم این است که مراد از تعلیم در «عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، تحقق مسمای اسمای الهی در انسان کامل است و رأس‌الجالوت دربارهٔ حقایق آن اسما که موجودند، سؤال کرده است.

قاضی‌سعید در شرح عبارت‌هایی از پاسخ تفصیلی امام‌رضا(ع)، نخست وجه تأخیر در پاسخ‌دادن امام(ع) به رأس‌الجالوت را بیان می‌کند و بعد از آن به شرح دو نوع کفر، یعنی «کفر به خدا» و «کفر به شیطان» می‌پردازد. کفر به خدا به این معناست که خداوند غایب است و هرگز ظهور نکرده و کفر به شیطان (ماسوی‌الله) یعنی آنکه ماسوی‌الله غایب است و هرگز ظهور نکرده است. وی تا انتهای این بخش نیز آیاتی از قرآن را که در متن حدیث آمده، تفسیر می‌کند و امام‌خمینی نکات ظریفی دربارهٔ آیات بیان می‌کند و در خصوص آیه «مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ»، به مقام توحید تام پیامبر خاتم(ص) اشاره می‌کند. این مقام، مقام خروج از دو کفر یا خروج از هر گونه شرک و کفر و دخول در توحید تام است.

فایده اول

قاضی‌سعید در فایده اول، ایمان و کفر، بهشت و جهنم و شئون آن دو، ماهیت بهشتِ مقربان، آتش جهنم و دو شیطان را تفسیر کرده است. امام‌خمینی در این فصلِ نسبتاً کوتاه، هیچ تعلیقه‌ای بر کلام شارح ننوشته است.

فایده دوم

در فایده دوم دربارهٔ پنج موضوع بحث شده است. مبحث اول دربارهٔ «واحدِ متکثر» است. شارح در این مبحث از صادرِ اول که از آن به عقل کلی عالم علوی، نورِ محمدی(ص)، عالم اسما و صفات تعبیر می‌شود، سخن می‌گوید و دو دلیل عقلی و نقلی بر وجود آن اقامه می‌کند. امام‌خمینی در تعلیقه بر این موضوع، واحدِ متکثر را فیضی می‌داند که از حضرت جمع نازل شده است و برای آن، دلیلی نقلی و عقلی اقامه می‌کند. در دلیل نقلی به آیه «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیلُ زَبَداً رابِیاً» استناد می‌کند و در دلیل عقلی معتقد است وجود با وحدتش دارای مراتب است و در ذات وجود تکثری نیست، بلکه تکثر در مظاهر وجود است. ایشان در دلیل عقلی، اظهار می‌کند اصل وجود بالذات، واحد است و اصل وجود بالعرض متکثر است. حقیقت واحده‌ای که دارای صفات عدیده و علامات و رسوم متعدد است، اشاره به انسان کامل و مقام جامعیت وی دارد که حقیقة الحقایق، روح الارواح و جامع همه مراتب کمال است.
مبحث دوم از فایده دوم، دربارهٔ «متکثرِ متوحد» است. قاضی‌سعید آن را «نفس کلیِ الهی» می‌داند که مدبر تمامی نفوس کلیه و جزئیه است و مربی تمامی عوالم علوی و سفلی و مظهر مشیت خداوند است. وی آن‌گاه وجه تکثر آن را در عین متوحدبودن، کثرت قوا و افعال آن یا نفوس منشعب از آن می‌داند. امام‌خمینی در توضیحِ «متکثر متوحد» بیان می‌کند عالمِ عقلی و تعین اولی با شدت نوریت و کمال ذات و تمامیتش، از تکثر در ذات بی‌بهره نیست؛ زیرا این عالَم در حجاب تعین و تقیید است و در عین حال چون از هیولی و استعداد و ماده و مدت منزه است، هنگامی که فیض از حضرت کریم بر او افاضه شود، کثرت او با وحدانیت جاعلش توحد می‌یابد.
مبحث سوم از فایده دوم در «موجَد موجِد» است. قاضی‌سعید آن را طبیعت کلی و عنایت رحمانی و قوه جوهری می‌داند که از نفس کلی الهی کسب فیض کرده است. وی طبیعت کلی را مظهر اراده ربانی و فاعل در عالم هستی می‌داند و آن‌گاه از نسبت ایجاد فعل به طبیعت از دو جهت بحث می‌کند:

1. فعل و انفعال مربوط به عالم طبیعت است.
2. عالم عقل و نفس ارتباطی با خلق و ایجاد ندارند، بلکه عالم اسما و صفات ذاتی و فعلی‌اند.

امام‌خمینی در تعلیقه بخش اول، «موجَد موجِد» را نفس کلی الهی می‌داند نه طبیعت کلی و در ادامه، نظر قاضی‌سعید را دربارهٔ صُنع و ایجاد نقد می‌کند.
از مهم‌ترین آرای فلسفی قاضی‌سعید نفی صفات ثبوتی و ارجاع آنها به صفات سلبی است؛ یعنی الهیات سلبی. این نظریه رابطه مستقیم با چگونگی اعتقاد در مباحث دیگری از قبیل کیفیت اتصاف ذات با صفات و نسبت خالق و مخلوق نیز دارد. امام‌خمینی ازجمله منتقدین آرا و افکار قاضی‌سعید به‌شمار می‌آید که به شدت نظرات وی و تفاسیر نادرست او و چگونگی استناد به منابع معرفتی خاص او را مورد نقد و انتقاد قرار داده است. ایشان اعتقاد به نفی صفات ثبوتی و اعتقاد به سلبی بودن تمام صفات کمالی را نظری نادرست و راهی ناصواب می‌داند.
مبحث چهارم از فایده دوم دربارهٔ «جاری منجمد» است. قاضی‌سعید آن را طبیعت جسمی معرفی می‌کند که ذاتاً جامد است؛ ولی حرکت آن که از لوازمش است، عرضی است و به لحاظ قابلیت آن می‌باشد. امام‌خمینی نظر وی را دربارهٔ اینکه مقصود حدیث از جاری منجمد، طبیعت جسمانی است، تأیید می‌کند؛ ولی بر اساس نظریه حرکت جوهریه، حرکت را در ذات طبیعت می‌داند. آخرین مبحث از فایده دوم دربارهٔ «زائدِ ناقص» است که قاضی‌سعید آن را «جسم تعلیمی» می‌داند و جسم تعلیمی را با یکی از انواع کمیت منطبق می‌کند. امام‌خمینی در اصل تفسیر اشکالی مطرح نمی‌کند و تنها تذکر می‌دهد جسم تعلیمی غیر از کمیت است و اختلاف آن با جسم طبیعی به ابهام و تعین است (ببینید: جسم).

فایده سوم

در فایده سوم، در دو بخش، ذیل عنوان «مطلب اول» و «مطلب دوم» نکاتی دربارهٔ جواب امام‌رضا(ع) آمده است که امام‌خمینی بر آنها تعلیقه‌ای ننوشته است.

خاتمه

قاضی‌سعید در خاتمه کتاب، نوشته‌هایش را دربارهٔ حدیثِ یادشده اسراری می‌داند که خدا به بندگانی اختصاص می‌دهد که مجاهدت ذوقی و ریاضت‌های عقلی دارند. امام‌خمینی نیز به رموز و اسرار این حدیث اذعان دارد و در آخرین تعلیقه با عنوان «خاتمه» دو احتمال دیگر را دربارهٔ شرح این حدیث متذکر می‌شود و در ادامه، شرایط را برای تفصیل و بسط مطالب، مناسب نمی‌داند و از عصر خود با ناخرسندی یاد می‌کند که دین در آن تحقیر شده و قوانینی بر خلاف قرآن تصویب شده است؛ فاسقان و جاهلان بر مسند نبی(ص) و وصی(ع) تکیه زده‌اند؛ حکومت به دست انسان‌های رذل و پست افتاده و زمانه برای اهل علم و دیانت تنگ شده است. ایشان در پایان شکواییه‌اش دعای «اَللّهُمَ عَظُمَ الْبَلاء» را می‌آورد و از خداوند ظهور مولا امام زمان(ع) را برای پایان‌دادن به ناملایمات می‌طلبد.

انتشار

نسخه دست‌نویس امام‌خمینی از این تعلیقه موجود نیست و تنها استنساخ سیدمحمدصادق لواسانی از نوشته ایشان مبنای کار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی قرار گرفته است. این مؤسسه با تحقیق و استخراج منابع گفته‌ها و مآخذ احادیث و با مقدمه‌ای تحقیقی در ۲۳ صفحه و فهرست‌های فنی، در خرداد ۱۳۷۵ش/ محرم ۱۴۱۷ق این تعلیقه را در ۱۹۲ صفحه در قطع وزیری، همراه با شرح قاضی‌سعید قمی بر حدیث شریف به چاپ رسانده است. این کتاب در جلد ۴۳ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است.

پیوند به بیرون

• محمدرضا مصطفی‌پور، التعلیقةعلی‌الفوائدالرضویه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۴۱۷–۴۲۰.