تفسیر قرآن مجید (کتاب)

تفسیر قرآن مجید (کتاب)

اطلاعات کتاب
عنوان	تفسیر قرآن مجید
نویسنده	سیدمحمدعلی ایازی
ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها	عربی، ترکی، اردو
موضوع	شناخت شیوه و مطالب تفسیری امام‌خمینی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۵ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشر	سال ۱۳۸۳ش

تفسیر قرآن مجید، کتابی در شناخت شیوه و مطالب تفسیری امام‌خمینی، فارسی.

مطالب تفسیری امام‌خمینی در آثار گوناگونی اعم از آثار خود ایشان و مجموعه‌هایی که دیگران تدوین کرده‌اند، آمده است. مجموعه «تفسیر قرآن مجید بر گرفته از آثار امام‌خمینی» ازجمله آثار تفسیری درباره اندیشه و نکات تفسیری امام‌خمینی است که در آن علاوه بر جمع‌آوری مطالب و شواهد تفسیری، مکتب تفسیر عرفانی امام‌خمینی نیز بررسی و پژوهش شده‌است.

این کتاب با نظارت محمدهادی معرفت و به قلم سیدمحمدعلی ایازی در پنج جلد تدوین و منتشر شده‌است.

جلد اول به تبیین گرایش‌های فکری و اعتقادی و مبانی تفسیری امام‌خمینی اختصاص یافته‌است.

چهار جلد دیگر این مجموعه به متن مباحث تفسیری امام‌خمینی اختصاص دارد و به ترتیب مصحف از سوره حمد تا سوره ناس تنظیم شده‌است.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این کتاب را در سال ۱۳۸۳ منتشر و همچنین آن را به زبان‌های عربی، اردو و ترکی ترجمه کرده‌است.

مقدمه

مطالب تفسیری امام‌خمینی در آثار گوناگونی اعم از آثار خود ایشان مانند تفسیر سوره‌های حمد، توحید و قدر و مجموعه‌هایی که دیگران تدوین کرده‌اند، مانند کتاب تفسیر و شواهد قرآنی و قرآن کتاب هدایت (ببینید: تبیان) یا کتاب فهم القرآن نوشته جواد علی کسار، آمده است. مجموعه «تفسیر قرآن مجید بر گرفته از آثار امام‌خمینی» ازجمله آثار تفسیری دربارهٔ اندیشه و نکات تفسیری امام‌خمینی است که در آن علاوه بر جمع‌آوری مطالب و شواهد تفسیری، مکتب تفسیر عرفانی امام‌خمینی نیز بررسی و پژوهش شده است.
این کتاب که با نظارت محمدهادی معرفت و به قلم سیدمحمدعلی ایازی در پنج جلد تدوین و منتشر شده، علاوه بر مطالب و مباحثی که در آثار پیشین آمده، مباحث دیگری از کتاب‌های فقهی و بحث‌های مربوط به آیات الاحکام، تقریرات فلسفه و کتاب‌های اخلاقی و عرفانی امام‌خمینی نیز انتخاب شده است.

گزارش محتوا

در این کتاب سعی شده است آنچه امام‌خمینی دربارهٔ آیات قرآن از شرح، تفسیر، استشهاد و اقتباس انجام داده، ذکر شود؛ هرچند مفاد این بندها از جهات متفاوت در جملات متعددی تکرار شده باشند؛ همچنین علاوه بر شناخت مفسّر و گرایش‌های تفسیری ایشان، پژوهش‌های تأویل‌گرایانه در مکتب عرفانی و جایگاه آن در تفسیر امام‌خمینی نیز بررسی شده است. در این اثر علاوه بر شرح و تعلیق بعضی از بندها و مطالب و استخراج منابع، ایجاد پیوند میان فرازها با توضیح مقدماتی یا جمع‌بندی و گزارش و دسته‌بندیِ مطالب انجام شده است.

جلد اول

جلد اول که عمده آن به تبیین گرایش‌های فکری و اعتقادی و مبانی تفسیری امام‌خمینی اختصاص یافته، در ده فصل و در ۶۴۸ صفحه تنظیم شده است.

1. در فصل نخست زندگینامه امام‌خمینی به صورت مختصر با تکیه بر موقعیت فرهنگی و اجتماعی ایشان نگاشته شده تا جایگاه فرهنگی و بنیاد اندیشه ایشان بیان شود.
2. فصل دوم به جایگاه قرآن در اندیشه امام‌خمینی اختصاص یافته و تصویری از چیستی قرآن با تکیه بر آثار عرفانی ایشان مانند شرح دعاء السحر و تفسیر سوره حمد ارائه شده است. مباحثی از قبیل چیستی وحی، جامعیت، تحریف‌ناپذیری و عدم مجازگویی قرآن از موضوعات بحث‌شده در فصل دوم است؛ البته امام‌خمینی در زمینه مجازگویی، نظر مخصوص به خود را دارد. ایشان وضع الفاظ را برای روح معانی می‌داند و برای گریز از پذیرش مجاز در قرآن، معنای واژگان قرآن را محدود به معنای حسی آنها نمی‌داند (ببینید: روح معانی).
3. در فصل سوم به نگرش‌های کلی امام‌خمینی به تفسیر، از قبیل درجات و مراتب تفسیر، استفاده از عقل و همچنین معارف معنوی برای کشف ابعاد مختلف قرآن، توجه شده است. گردآورنده سعی کرده با استناد به کتاب‌های شرح چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل یا تعلیقة علی الفوائد الرضویه گرایش تأویل عرفانی امام‌خمینی در تفسیر را ثابت کند.
4. در فصل چهارم همین مسئله با بسط بیشتری بررسی شده است. روش تفسیری امام‌خمینی با تکیه بر نگاه ایشان به استفاده از روش تفسیری قرآن به قرآن، قرآن به سنت، قرآن به عقل و قرآن به روش شهودی بررسی شده است. روش تطبیق در تفسیر به معنای اینکه انسان برای سنجش میزان صحت و سقم افکار و اعمال خود، آنها را به قرآن کریم عرضه کند، نکته مهمی است که در موارد زیادی از اندیشه تفسیری امام‌خمینی لحاظ شده است.
5. فصل پنجم به حقیقت تنزیلی قرآن و قابل فهم بودن قرآن به عنوان نقدی جدی بر دیدگاه اخباریان می‌پردازد. در ادامه مباحثی همچون عقلانیت در تفسیر و رویکرد دفاعی امام‌خمینی در برابر کسانی که برداشت‌های عرفانی از آیات را حرف‌های درویشی می‌پندارند، مطرح شده است.
6. در فصل ششم به جایگاه تأویل در تفسیر امام‌خمینی اشاره شده است. در این فصل با تعریف تأویل و بیان اقسامِ آن سعی شده است تا سیر تحول عرفانی بیان شود و سپس با تبیین نسبت میان تأویل و خیال و تأویل عرفانی و هرمنوتیک، زبان و تأویل عرفانی، مشکلات زبانی در عرصه مباحث عرفانی بازگو شود و آن یکی از ادله ضرورتِ رفتن به سمت تأویل عرفانی بیان شود.
7. در فصل هفتم سیر تطور و تحول در تأویلات عرفانی پی گرفته شده و از سابقه تأویل عرفانی از آغاز تا عصر امام‌خمینی بحث شده و رویکرد تأویلی شیخ اشراق، ابن‌عربی، سیدحیدر آملی بررسی شده است.
8. در فصل هشتم ویژگی تأویل عرفانی به طورعام و آن‌گاه ویژگی‌های آن در فرهنگ اهل بیت(ع) و در پایان با استفاده از آثار امام‌خمینی به ویژگی‌های تأویل عرفانی ایشان هم بر اساس قواعد عرفان نظری و هم عرفان عملی پرداخته شده است؛ البته تأویلات عرفانی ایشان در کتاب‌های مصباح الهدایه و تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس پیچیده و دشوار است؛ اما در کتاب‌های آداب الصلاة و سرّ الصلاة چندان دشوار نیست و از اصطلاحات عرفان نظری کمتر استفاده شده است.
9. در فصل نهم به بنیادهای تأویل در عرفان امام‌خمینی برای درک بیشتر لایه‌های زیرین در سخنان ایشان و کشف و شهود اشاره شده است. دراین‌باره تهذیب نفس و پیوند حقیقت با شریعت و طریقت به عنوان مؤلفه‌هایی در جهت کشف این دیدگاه عرفانی معرفی شده‌اند؛ سپس بیان شده است که راه حقیقت علاوه بر انسان کامل، به روی دیگر عالمان مجاهد و مهذب باز است.
10. فصل دهم به منظور ناسازگاری تأویلات عرفانی با ظاهر الفاظ و منطبق‌نبودن آنها با معارف متداول دینی، رهیافت‌هایی به تأویلات عرفانی بیان شده است تا نکات و پیچیدگی‌های راز و رمزدار تأویل‌های عرفانی شناخته شود و راه سوء فهم و مخالفت بسته شود. استفاده از زبان تشبیه و تمثیل و تجسم‌بخشیدن به تجربه شهودی، تحلیل‌های مبتنی بر سیر و سلوک نمونه‌هایی از این رهیافت بیان شده‌اند. مؤلف در پایان خاطرنشان کرده است اختصاص‌یافتن فصل‌هایی از کتاب به مبحث تأویل عرفانی به معنای این نیست که مباحث قرآنی امام‌خمینی منحصر به این گرایش است؛ از این‌رو در بخش‌های گسترده‌ای از آثار ایشان گرایش‌های فلسفی و فقهی مشهود است.
    چهار جلد دیگر این مجموعه به متن مباحث تفسیری امام‌خمینی اختصاص دارد و به ترتیب مصحف از سوره حمد تا سوره ناس تنظیم شده است. از آنجا که امام‌خمینی تنها در سوره‌های حمد، توحید و قدر، مطالب تفسیری را به صورت پیوسته بیان کرده و مطالب تفسیریِ دیگر سوره‌ها از لابه‌لای آثار ایشان انتخاب شده، از پیوستگی لازم برخوردار نیستند؛ از این‌رو در این مجموعه سعی شده با هدف پیوستگی و پیوند میان بندها با توضیحات مقدماتی و جمع‌بندی و گزارش، تا حد امکان تقطیع میان تفسیر آیات برطرف شود. غیر از متن انتخاب‌شده، دیگر موارد اعم از ذکر آیات و ترجمه آن، عنوان موضوع، ترجمه برخی روایات و پاورقی‌ها و تعلیقات و توضیحات، همگی از نویسنده و گردآورنده است.

جلد دوم

جلد دوم تفسیر قرآن مجید شامل یک پیشگفتار و تفسیر سوره‌های حمد، بقره و آل عمران است. پیشگفتار در واقع شرح بخش‌هایی از دروس شفاهی سوره حمد است که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. از آنجا که امام‌خمینی در این گفتارهای تفسیری از روش تفسیر عرفانی دفاع و اختلافات فکری عرفا با اهل ظاهر را تبیین می‌کند، گردآورنده با شرح بخشی از این گفتارها، از آن مطالب برای مقدمه کتاب استفاده کرده است.
در تفسیر سوره حمد علاوه بر مطالبی که از تلویزیون پخش شده بود (ببینید: تفسیر سوره حمد)، تفسیرهای دیگر امام‌خمینی دربارهٔ این سوره مانند آنچه در تقریرات فلسفه آمده نیز به آنها اضافه شده و با ترتیب آیات و نظم منطقی در این کتاب چینش یافته‌اند. تفسیر این سوره، ۲۰۶ صفحه از جلد دوم را به خود اختصاص داده است.
در تفسیر سوره بقره برای پنجاه آیه از مجموع آیات این سوره، نکات تفسیری از آثار امام‌خمینی گردآوری شده است. آیات مربوط به خلقت آدم(ع) و سجده ملائکه، آیة الکرسی و آیه قبله نسبت به دیگر آیات، مفصل‌تر تفسیر شده‌اند. برای گردآوری بحث مربوط به آیات الاحکام در این سوره، استفاده از کتاب البیع مشهود است. تفسیر سوره آل عمران به ترتیب آیات و با عنوان‌گذاری و افزودن مباحث تمهیدی تا انتهای جلد دوم ادامه یافته و تقریباً سی آیه از این سوره تفسیر شده است. استفاده از نکات تفسیری در سخنرانی‌های امام‌خمینی برای تدوین تفسیر سوره آل عمران، از نکات چشمگیر این بخش از کتاب محسوب می‌شود. این جلد در حجم ۵۵۵ صفحه تدوین و تنظیم شده است.

جلد سوم

جلد سوم نیز بر اساس همان روش جلد پیشین سامان یافته و در ۵۹۲ صفحه مطالب تفسیری از سوره نساء تا سوره توبه را دربردارد. در این جلد برای تفسیر آیات الاحکام، مباحث تفسیری عمدتاً از کتاب البیع، الطهاره و المکاسب المحرمه گردآوری شده است. پرداختن به سیر و سلوک خصوصاً شرح و بیان سفر روحانی حضرت ابراهیم(ع) در تفسیر آیات سوره انعام و توجه قرآن به انواع تجلیات حق‌تعالی و تجلی بر موسی(ع) در تفسیر سوره اعراف بخش مفصلی را به خود اختصاص داده‌اند.

جلد چهارم

جلد چهارم از سوره یونس تا سوره سبأ را دربردارد و در ۶۲۵ صفحه تدوین یافته که در مجموع شامل ۲۴ سوره می‌شود. با توجه به محتوای سوره‌های مورد بحث، که بیشتر اخلاقی و عرفانی‌اند، مطالب تفسیری این جلد بیشتر از کتاب‌های شرح چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح دعاء السحر انتخاب شده است. در سوره یوسف هفت آیه و در سوره سجده دو آیه تفسیر شده است. در این میان آیه ۳۵ سوره نور در ۳۶ صفحه مفصل‌ترین بحث تفسیری را به خود اختصاص داده که بیشترین نکات تفسیری آن از کتاب تقریرات فلسفه گرفته شده است.

جلد پنجم

جلد پنجم در بردارنده مباحث مربوط به سوره فاطر تا سوره ناس است که در ۷۱۱ صفحه تنظیم شده و تفسیر مربوط به آیات ۶۵ سوره در آن گنجانده شده است. در میان سوره‌های این جلد، از سوره فلق هیچ نکته تفسیری نیامده و مبسوط‌ترین مباحث مربوط به تفسیر بعضی از آیات سوره حدید است. آیات ابتدایی سوره حدید و بیان فضیلت این سوره و آیات پایانی سوره حشر ازجمله بخش‌های مهم عرفانی این جلد به‌شمار می‌روند که از کتاب مصباح الهدایه و شرح حدیث جنود عقل و جهل بیشتر استفاده شده است. سوره‌های توحید و قدر در این جلد، جزو تفسیرهای نوشتاری امام‌خمینی‌اند که با تناسب آیاتشان به صورت گسترده شرح و تفسیر شده‌اند.
در پایان کتاب، فهرست تفصیلی تمامی منابع و مصادر تحقیق که در تدوین این کتاب استفاده شده‌اند، در جلد آخر آمده که حاکی از استفاده از ۷۹۷ منبع تحقیقاتی است که ارزش بالای تحقیقی این کتاب را نشان می‌دهد.

انتشار و چاپ

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی مجموعه تفسیر قرآن مجید را در سال ۱۳۸۳ منتشر کرده است. ناشر همچنین ترجمه این اثر را در سال ۱۴۳۵ق به زبان عربی و در سال ۲۰۱۰م به زبان اردو و در سال ۲۰۱۴م به زبان ترکی منتشر کرده است.

پیوند به بیرون

• مجتبی عرب‌نژاد، تفسیر قرآن مجید، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۴۹–۴۵۲.