دیوان امام

دیوان امام

اطلاعات کتاب
عنوان	دیوان امام
نویسنده	امام‌خمینی
موضوع	شعر
سبک	غزل، قصیده
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۷۲ش

دیوانِ امام کتابی شامل بخش‌هایی از اشعار امام‌خمینی، فارسی.

امام‌خمینی بر حسب ضرورت از هنر شعر برای ابراز عقاید و بیان رازهای دل بهره می‌جست، و پس از فراغت از ادای وظیفه و در احوال خاص، غزل یا قطعه‌ای حتی در حاشیه روزنامه‌ای می‌نوشت.

فرایند سرایش اشعار و شکل‌گیری دیوان امام‌خمینی را می‌توان به دو دوره، تقسیم کرد:

دوران جوانی: بخشی از سروده‌های امام‌خمینی که در دیوان آمده، مربوط به دوره جوانی اوست. اما هیچ‌یک از اشعار این دوران به صورت دیوان، چاپ نشده و به دلایل نامعلوم، مفقود شده‌است.

دوران کهنسالی: امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به خواهش و اصرار فاطمه طباطبایی، دوباره اشعاری در قالب‌های متنوع و بیشتر با مضامین عرفانی سروده‌است.

امام‌خمینی در بیشتر قالب‌های شعر فارسی، سروده‌هایی دارد و از بیشتر آرایه‌های ادبی بهره جسته‌ و از میان سبک‌های چهارگانه مشهور ادیبان ایرانی، به سبک عراقی نظر داشته‌است.

هیچ‌یک از سروده‌های امام‌خمینی تا وقتی ایشان در قید حیات بوده، به صورت مستقل چاپ و منتشر نشد. تا اینکه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۲ توانست «دیوان امام» را تنظیم و منتشر سازد.

برخی غزلیات دیوان، به‌ویژه غزل «چشم بیمار» مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌است. برخی نیز بر این غزل، شرح نوشته‌اند.

دیوان امام‌خمینی به زبان‌های چون عربی، روسی و ایتالیایی نیز ترجمه شده‌است.

در برخی آلبوم‌های موسیقی، مانند آلبوم «دیدار دوست»، «غم دیدار» و «سایه دوست» نیز اشعاری از دیوان امام مورد توجه خوانندگانی همچون عبدالحسین مختاباد و حسام‌الدین سراج قرار گرفته‌است.

معرفی

شعر، کلامی معنادار، موزون، دارای قافیه و آهنگین است که در بیان عواطف و احساسات و معارف و یافته‌های درونی، اهمیت به‌سزایی دارد امام‌خمینی بر حسب ضرورت از این هنر برای ابراز عقاید و بیان رازهای دل بهره می‌جست. ایشان سودای شعر و شاعری نداشت و خود را به آن سرگرم نساخته بود، اما گاه پس از فراغت از ادای وظیفه و اشتغال‌های علمی و دینی، در مواقع و احوال خاص، غزل یا قطعه‌ای حتی در حاشیه روزنامه‌ای می‌نوشت یا الفاظ و کلمات موزون را بر ورق‌پاره‌هایی یادداشت می‌کرد. (ببینید: شعر)

امام‌خمینی از نوجوانی به سروده‌های شعرای معاصر، مانند ملک‌الشّعرای بهار، سیداشرف‌الدین قزوینی (نسیم شمال) و محمدباقر صحبت لاری علاقه نشان می‌داد و بعضی از آن اشعار را یادداشت می‌کرد. ذوق شعری ایشان که از همان دوران نوجوانی بروز یافته بود، در آثار وی بازتاب یافته‌است؛ برای مثال غزل «در هوای دوست» را در آغاز جوانی سروده‌است: من در هوای دوست گذشتم ز جان خویش دل از وطن بریدم و از خاندان خویش

تأثیرپذیری از اشعار شاعرانی مانند منصور حلاج، مولانا، حافظ و سعدی نیز در آثار ایشان به‌خوبی مشهود است؛ آنجا که به تضمین گفته‌است: «تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز» یا «من در میان جمع و دلم جای دیگر است».

مراحل سرایش

فرایند سرایش اشعار و تکمیل و شکل‌گیری دیوان امام‌خمینی را می‌توان به دو دوره، تقسیم کرد:

• دوران جوانی: بخشی از سروده‌های امام‌خمینی که در دیوان آمده، مربوط به دوره جوانی اوست. در این دوره با وجود سرایش و گردآوری و تکمیل مکرر اشعار در دفترهای مختلف، هیچ‌یک از آنها به صورت دیوان، چاپ نشده و به دلایل نامعلوم، مفقود شده‌است؛ با این حال، قطعاتی از اشعار ایشان در بعضی از کتاب‌ها، مثل آثار الحجه و آینه دانشوران به چشم می‌خورد. در مجموع حدود ۲۸ سروده از اشعار موجود در دیوان، مانند «آب زندگانی»، «استخاره» «خضر راه»، «در توصیف بهاران»، «در مدح ولی‌عصر(ع)» و «مدیحه نورَین نیّرَین» را ایشان پیش از انقلاب و در دوره جوانی سروده‌است. تخلّص شعری امام‌خمینی در غزلیات دوران جوانی، «هندی» بوده‌است؛ ولی ایشان بعدها این تخلص را رها کرده، غزلیاتی بدون تخلص سروده‌است:

نرود از سر کوی تو چو «هندی» هرگز آن مسافر که در این وادی جان منزل کرد

• دوران کهنسالی: امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به خواهش و اصرار فاطمه طباطبایی، همسر سیداحمد خمینی، دوباره اشعاری در قالب‌های متنوع و بیشتر با مضامین عرفانی سروده‌است. بیشتر اشعار برجای‌مانده از ایشان، متعلق به این دوره بوده و در دهه شصت سروده شده‌است. دیوان امام‌خمینی، مجموعه‌ای است از تمامی سروده‌های اخیر و آثار به دست‌آمده از سروده‌های قدیم ایشان که در این دوره سامان یافته‌است.

ویژگی‌های اشعار

امام‌خمینی در بیشتر قالب‌های شعر فارسی، سروده‌هایی دارد و بدین ترتیب، اشعار به‌جای‌مانده از ایشان، ۱۴۹ غزل، ۱۱۷ رباعی، سه قصیده، دو مسمّط، یک ترجیع‌بند و چندین قطعه و اشعار پراکنده و ناتمام است که به ترتیب یادشده در دیوان جمع‌آوری شده‌است. ایشان در اشعار خود بی‌آنکه دچار تکلّفی شده باشد، از بیشتر آرایه‌های ادبی بهره جسته‌است. نزدیک به سی آرایه ادبی در دیوان ایشان آمده که البته برخی از این آرایه‌ها نسبت به دیگر صنایع، کاربرد بیشتری داشته‌است؛ مانند: مراعات نظیر، انواع جناس، تضاد و مبالغه. این آرایه‌ها در بسیاری از موارد به خودی خود آشکار نمی‌شود و همین، بیانگر طبیعی‌بودن شعر امام‌خمینی است.

از میان سبک‌های چهارگانه مشهور ادیبان ایرانی، امام‌خمینی به سبک عراقی نظر داشته و بیشترِ ویژگی‌های غزل عرفانی مربوط به این سبک را رعایت کرده‌است. با اینکه تنوع در وزن اشعار ایشان مشاهده می‌شود، ولی غلبه با «بحر رمل» به‌ویژه «مثمّن مَخبون» است؛ نسبت لفظ و معنا همچون دو کفه ترازو، برابر بوده و هیچ‌یک فدای دیگری نشده‌است و در عین حال، از الفاظ و اصطلاحات رایج در میان شعرای عارف، مانند «زلف»، «یار»، «خال»، «رخ»، «عشق»، «بت»، «بتکده»، «خرقه»، «پیر»، «می»، «میخانه»، «شراب»، «مستی»، «می‌فروش» و «سالک» استفاده شده که بی‌شک همه در معانی استعاری یا در اصطلاح عرفا به کار رفته‌است.

بیشتر غزلیات امام‌خمینی حامل معانی عرفانی و اخلاقی و گاهی مناجاتی است و حالات شخصی و تجربه‌های عرفانی ایشان را بازتاب می‌دهند. رباعیات که عمدتاً در دوران پایانی عمرشان سروده شده، خلاصه برداشت ایشان از هستی و سلوک و اخلاق و گاه سیاست است؛ از این‌رو موضوعات مطرح‌شده در دیوان امام‌خمینی را می‌توان بیشتر عرفانی ـ اخلاقی دانست؛ مانند عشق الهی، وحدت وجود، توجه به مقام فنا و اخلاص و ریا. همچنین در بیشتر موضوعات، به گونه‌ای کاملاً آشکار و مشحون، از مضامین قرآنی و روایی در سه شیوه استفاده شده‌است:

• اقتباس و حلّ: در این روش، عین عبارت قرآن با اندکی تغییر، در لابه‌لای اشعار اقتباس می‌شود:

گر تو آدم‌زاده هستی «عَلَّمَ الأَسما» چه شد؟ «قاب قوسینت» کجا رفته‌است، «أو أدنی» چه شد؟

• اثرپذیری تلمیحی: در این شیوه، بی‌آنکه ذکری مستقیم از آیه‌ای به میان آید، به مضمون آن اشاره می‌شود: هر طرف رو کنم تویی قبله // قبله، قبله‌نما نمی‌خواهد که به آیه «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» اشاره است و یا با اشاره به حدیث نبوی(ص) «الفقر فخری» چنین می‌سراید: «فقر، فخر است اگر فارغ از عالم باشد»

• اثرپذیری واژگانی: در این روش کاربرد واژگانِ قرآنی و روایی به شکل مفرداتی همچون اوصاف و اسمای الهی، نام پیامبران، اوصاف بهشت و دوزخ می‌آید:

این پریشان‌حالی از جام «بَلی» نوشیده‌ام این «بَلی» تا وصل دلبر، بی‌بلا دمساز نیست دل درویش به دست آر که از سِرِّ «اَلَست» پرده برداشته، آگاه ز تقدیرم کرد

بُن‌مایه‌های شعر عرفانی امام‌خمینی نشانگر نظر داشتن ایشان به اشعار شاعرانی چون عطار، مولوی، عراقی و بیش از همه حافظ و سعدی است؛ برای مثال، اهمیت‌بخشی به شعر سعدی در این سروده ایشان به‌روشنی بیان شده‌است: شاعر اگر سعدی شیرازی است بافته‌های من و تو بازی است

سیر شکل‌گیری

دفاتر سروده‌های امام‌خمینی در گذار زمان با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده‌است. ایشان در جوانی سروده‌های خود را در دفترهایی جمع‌آوری می‌کرد، اما با وجود نظمی که داشت، به دلایل نامعلومی ـ که ایشان را هم شگفت‌زده کرده بود ـ این دفاتر هر بار مفقود می‌شد. برخی علت مفقودشدن این دفاتر را سفرهای پیاپی، تغییر مکرر محل سکونت و هجوم مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) دانسته‌اند؛ با این حال، پیش از تبعید به نجف، همسرشان، شماری از آن سروده‌ها را استنساخ و در دفترچه‌ای گردآوری کرده بود؛ اما این دفتر نیز مفقود شد به همین سبب، ایشان پس از تبعید به نجف، از گردآوری سروده‌ها و تنظیم دیوانی به نام خود، منصرف شد.

هیچ‌یک از سروده‌های امام‌خمینی تا وقتی ایشان در قید حیات بوده، به صورت مستقل چاپ و منتشر نشد. برخی از آنها پس از ارتحال ایشان و پیش از شکل‌گیری و تدوین دیوان، در چند دفتر با عنوان‌های «سبوی عشق»، «باده عشق»، «نقطه عطف» و «محرم راز» گردآوری و منتشر شد؛ هر چند با انتشار غزل «چشم بیمار» با مطلعِ: من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم // چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم، بُعد شعری امام‌خمینی به جامعه معرفی شد تا این‌که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۲ توانست با همکاری خدیجه ثقفی همسر ایشان و استفاده از کتاب‌هایی چون آثار الحجه و آینه دانشوران، همچنین استفاده از دست‌نوشته‌های پراکنده‌ای از ایشان که نزد برخی از نزدیکان و دوستان ایشان چونان امانتی ارزشمند نگهداری می‌شد و گردآوری و تدوین سروده‌های دهه شصت توسط عروس ایشان، «دیوان امام» را تنظیم و منتشر سازد. از آن به بعد، «دیوان امام» تا به امروز در قطع‌های گوناگون و در اشکال مختلفی، به چاپ رسیده‌است.

«واحد ادبیات» مؤسسه به ویژگی‌های فنی هر شعر، از نظرگاه عروض و قافیه و بدیع و معانی و بیان و سبک‌شناسی نیز پرداخته، آنها را ذیل عنوان «شناسنامه سروده‌ها» در پایان دیوان افزوده‌است و با دقت و اختصار، مطالبی درباره نام شعر، مطلع شعر، وزن شعر، قالب، تعداد ابیات، سبک، تاریخ سرایش شعر، قافیه، ردیف هنر شعری و بلاغی ارائه کرده‌است؛ همچنین اصطلاحات خاصی که در اشعار امام‌خمینی به‌کار رفته، به‌اختصار و اجمال شرح داده‌است.

دیوان امام‌خمینی با دو گونه متفاوت، یکی مجموعه اشعار و شرح اصطلاحات و دیگری مجموعه اشعار، شرح اصطلاحات و شناسنامه سروده‌ها، به چاپ رسیده‌است. «فرهنگ دیوان امام» نیز در ۵۰۵ صفحه، پس از بیان «انواع اشعار» و «هنرهای شعری و بلاغی»، «اصطلاحات و استعارات» دیوان امام‌خمینی را توضیح داده‌است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۲ از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است. اشعار دیوان امام را «جلیل رسولی» به خط نستعلیق، خوشنویسی کرده، مؤسسه یادشده آن را منتشر ساخته‌است.

غزل‌های عرفانی امام‌خمینی پس از انتشار، مورد توجه شاعران معاصر قرار گرفته، برخی غزلیات دیوان، به‌ویژه غزل «چشم بیمار» مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌است. برخی نیز بر این غزل، شرح نوشته‌اند، مانند علی‌اکبر رشاد در «میخانه عشق» (شرح و تفسیر غزل چشم بیمار)، چاپ انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی یا عبدالله فاطمی‌نیا در «فرجام عشق» (شرح عرفانی بر غزل امام‌خمینی)، چاپ مؤسسه فرهنگی انتشاراتی رسایل و مرکز تنظیم و نشر آثار استاد فاطمی‌نیا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کتاب فرجام عشق را در سال ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۸م با عنوان نهایة العشق به زبان عربی ترجمه و منتشر ساخته‌است. شماری نیز غزل یادشده را با اثر دیگر امام‌خمینی و یا با مشرب عرفانی شعرای دیگر بررسی کرده‌اند؛ مانند «لطیمه و نکهتی از دیوان و اربعین حدیث امام» نوشته عسکری یحیی‌زاده خطیر؛ «مشرب عرفانی امام‌خمینی و حافظ»، نوشته احمد فرشبافیان؛ «حدیث خال لب در غزلیات امام» نوشته حیدر حاجیان. همچنین برخی از شرح‌ها و تفسیرها، مربوط به کل دیوان امام‌خمینی است؛ مانند: «زمزم زمزمه‌ها: شرح و تفسیر دیوان امام‌خمینی» یا «شرح و تفسیر و موضوع‌بندی دیوان اشعار امام» نوشته قادر فاضلی.

بعضی دانشجویان مقاطع مختلف نیز بررسی یکی از موضوعات موجود در دیوان را محوری برای پایان‌نامه تحصیلی خود برگزیده‌اند و هریک، از زاویه‌ای به مضامین شعری امام‌خمینی و نیز شرح برخی اصطلاحات عرفانی آن پرداخته‌اند؛ مانند «برداشت‌های عرفانی از آیات قرآن کریم در دیوان امام‌خمینی»، محسن کیوانی بروجنی؛ «مبانی عرفان و تصوف در دیوان اشعار امام‌خمینی»، رقیه صدرایی؛ «هنر شاعری در دیوان امام‌خمینی»، عباس صمدی خادم؛ «بررسی جنبه‌ها عرفانی در دیوان اشعار حضرت امام‌خمینی»، علی صمدی عباسی و «بررسی مضامین مشترک عرفانی در دیوان خواجه‌حافظ و امام‌خمینی»، احمد فرشبافیان.

مقالاتی نیز برای شناسایی و تحلیل و بررسی دیوان امام‌خمینی منتشر شده‌است که ازجمله آنها می‌توان به «دیوان امام‌خمینی و مکانت سخن» نوشته مهدی غیاث فخری، «آرایه‌های ادبی در دیوان امام» نوشته محمدرضا موحدی و «شوق قرآنی و ذوق عرفانی در دیوان امام‌خمینی» از رضا بابایی، اشاره کرد.

دیوان امام‌خمینی به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده‌است؛ برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: دیوان الامام‌الخمینی، به زبان عربی، ترجمه محمد علاءالدین منصور که نشر المجلس الأعلی للثقافه قاهره آن را منتشر ساخته‌است؛ ترانیم عاشق از حسین علی‌رحیم، که رباعیات دیوان امام را به زبان عربی ترجمه کرده و انتشارات دارالحبیب آن را منتشر کرده‌است؛ دیوان اشعار به زبان روسی که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی آن را منتشر کرده‌است؛ دیوان غزلیات و رباعیات و ترجیع‌بند و کتاب ره عشق امام‌خمینی، که محسن مهدوی غروی، آن را به زبان ترکی آذری ترجمه کرده‌است؛ رساله دکتری ویتو پاریزی، دانشجوی دوره دکتری زبان‌های شرقی، شاخه سانسکریت و فارسی که با عنوان «ترجمه دیوان امام به زبان ایتالیایی» منتشر شده‌است. در پایان این رساله نیز شرح اصطلاحاتی که در دیوان به کار رفته، با اشاره به وزن عروضی بعضی ابیات، همراه با پیوستی که شامل یک غزل و یک رباعی است، آمده‌است.

در برخی آلبوم‌های موسیقی، مانند آلبوم «دیدار دوست»، «غم دیدار» و «سایه دوست» نیز اشعاری از دیوان امام مورد توجه خوانندگانی همچون عبدالحسین مختاباد، حسام‌الدین سراج، محمد اصفهانی و مهدی نظری قرار گرفته و تمام یا قسمتی از این آلبوم‌ها را به خود اختصاص داده‌است.

پیوند به بیرون

• محمدرضا موحدی، دیوان امام، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۴۹۹–۵۰۵.