تفسیر سوره حمد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تفسیر سوره حمد (کتاب)
اطلاعات کتاب
عنوان	تفسیر سوره حمد
نویسنده	امام‌خمینی
ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها	عربی، ایتالیایی، روسی.
موضوع	مجموعه‌ای از مباحث تفسیری، عرفانی-اخلاقی امام‌خمینی دربارهٔ سوره حمد
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشر	سال سال ۱۳۷۵ش

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ شهریور ۱۴۰۲، ساعت ۱۷:۲۷

تفسیر سوره حمد، مجموعه‌ای از مباحث تفسیری، عرفانی-اخلاقی امام‌خمینی دربارهٔ سوره حمد، فارسی.

سوره حمد در میان سوره‌های قرآن از درخشش ویژه‌ای برخوردار است و برترین سوره و «ام‌الکتاب» نام گرفته است. نظر به اهمیت آن، تفاسیر پرشماری درباره آن نگاشته شده است.

امام‌خمینی نخستین‌بار در سال ۱۳۱۸ در کتاب سرّ الصلاة و سه سال بعد در کتاب آداب الصلاة به تفسیر سوره حمد پرداخته است. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای سومین‌بار، تفسیر این سوره را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۸ از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.

این تفسیر گفتاری دربردارنده مطالب اخلاقی، فلسفی و عرفانی است، و شامل تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و آیه نخست می‌باشد. ادامه تفسیر به دلیل مخالفت برخی با رویکرد عرفانی امام‌خمینی در تفسیر، ناتمام ماند.

این کتاب، مشتمل بر چهار بخش است: بخش اول برگرفته از کتاب سرّ الصلاة است. بخش دوم برگرفته از کتاب آداب الصلاة است. بخش سوم مجموعه پنج جلسه درس تفسیر امام‌خمینی است. بخش چهارم دیدگاه‌های تفسیری ایشان درباره سوره حمد است که از کتاب‌ها و سخنرانی‌های ایشان گردآوری شده است.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۵ کتاب تفسیر سوره حمد را در ۲۷۵ صفحه منتشر کرد. این کتاب در جلد ۵۰ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است.

مقدمه

سوره حمد در میان سوره‌های قرآن از درخشش ویژه‌ای برخوردار است و دو بار بر پیامبر(ص) نازل شده است و برترین سوره و «ام‌الکتاب» نام گرفته است^[۱] (ببینید: سوره حمد). نظر به اهمیت آن، تفاسیر پرشماری دربارهٔ آن نگاشته شده است؛ چنان‌که آقابزرگ طهرانی از شانزده اثر مستقل شیعی یاد می‌کند؛ ازجمله کتاب تفسیر سورة الفاتحه عبدالرحیم تستری با رویکرد عرفانی و تفسیر سوره حمد شهید ثانی با رویکرد اخلاقی.^[۲]
امام‌خمینی نخستین بار در سال ۱۳۱۸ در فصل هفتم کتاب سرّ الصلاة به مناسبت بحث قرائت^[۳] و سه سال بعد در سال ۱۳۲۱ برای دومین بار در بحث قرائت کتاب آداب الصلاة^[۴] به تفسیر سوره حمد پرداخته است. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی در پاسخ به تقاضای برخی علاقه‌مندان، برای سومین‌بار، تفسیر این سوره را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۸ از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در برنامه‌ای با عنوان «قرآن در صحنه» پخش شد. این تفسیر گفتاری دربردارنده مطالب اخلاقی، فلسفی و عرفانی است^[۵] و شامل تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و آیه نخست می‌باشد. ادامه تفسیر به دلیل مخالفت برخی با رویکرد عرفانی امام‌خمینی در تفسیر، ناتمام مانده^[۶] اما کتاب تفسیر سوره حمد دربردارنده تمامی این مباحث و همچنین بحث‌هایی از سوره حمد در دیگر آثار امام‌خمینی است که به صورت یکجا تدوین و منتشر شده است.
امام‌خمینی تفسیر حقیقی را شرح مقاصد و مراد متکلم می‌داند^[۷] و تفسیر خود را بیان احتمالاتی از قرآن می‌شمارد.^[۸] ایشان با توجه به رویکرد پرشمار تفسیر قرآن از قبیل ادبی، فقهی، اخلاقی و عرفانی، معتقد است هر یک از مفسران به بعضی از آن رویکردها پرداخته‌اند. ایشان تفسیر عرفانی-اخلاقی را برمی‌گزیند و اموری را یادآور می‌شود که یا اصلاً به آن پرداخته نشده یا به صورتی ناقص به آن اشاره شده است.^[۹] روش تفسیری ایشان مانند تأویلات قرآن عبدالرزاق کاشانی، کشف الاسرار میبدی، اعجاز البیان قونوی و تفسیر القرآن الکریم صدرالمتألهین با رویکرد عرفانی، اخلاقی و فلسفی است.^[۱۰] ایشان در این کتاب از تفاسیری چون تفسیر محی‌الدین و تأویلات کاشانی و مجمع البیان و همچنین از مفسرانی چون ملاسلطان‌علی گنابادی، سید قطب و طنطاوی نام می‌برد و تفاسیر آنها را تنها یک پرده از معارف و علوم قرآن می‌شمارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان قرآن مانند دیگر کتاب‌ها نیست که بتوان تفسیر جامعی بر آن نوشت، بلکه فهم کامل آن به تفسیر اهل بیت عصمت(ع) نیازمند است.^[۱۱]

ساختار کتاب

این کتاب، مشتمل بر چهار بخش است:

اول تفسیر موجزی از سوره حمد که در کتاب سرّ الصلاة به مناسبت بحث قرائت آمده است.^[۱۲] در این بخش تفاوت «بسم الله» در سوره‌های مختلف، جامعیت اسم «الله» و لزوم متحقق‌شدن سالک به این اسم بررسی گردیده است.
بخش دوم برگرفته از کتاب آداب الصلاة است که می‌توان آن را تفصیل تفسیر سوره حمد در کتاب سرّ الصلاة^[۱۳] دانست و در آن، گفته‌های مختلف در «بسم الله»، فقرات مختلف در سوره حمد، عبادت در کلام حق‌تعالی و مراتب آن و روایاتی در فضیلت سوره حمد مطرح شده است.
بخش سوم مجموعه پنج جلسه درس تفسیر امام‌خمینی است که افزون بر بخشی از تفسیر سوره حمد، مشتمل بر مباحث موعظه‌ای نیز می‌باشد.
بخش چهارم دیدگاه‌های تفسیری ایشان دربارهٔ سوره حمد است که مشتمل بر ۳۵ بخش است و از کتاب‌هایی چون شرح دعاء السحر،^[۱۴] شرح چهل حدیث،^[۱۵] شرح حدیث جنود عقل و جهل،^[۱۶] مصباح الهدایه،^[۱۷] جلوه‌های رحمانی^[۱۸] و سخنرانی‌های ایشان^[۱۹] گردآوری شده است.

امام‌خمینی در این مجموعه به برخی دیدگاه‌های خود در مسائل عرفانی اشاره کرده و نظر بعضی عرفا را نقد کرده است؛ چنان‌که در تقسیم اسما به ذاتی، صفاتی و افعالی (ببینید: اسما و صفات) بر ابن‌عربی^[۲۰] اشکال وارد کرده است^[۲۱] و در تفسیر اسم «الرحمن» کلامِ قیصری در شرح فصوص الحکم را کامل نمی‌داند و اسم «الرَّحْمنِ» را هم‌مرتبه بسط وجود بر عوالم کلی و جزیی تلقی می‌کند؛ در حالی‌که قیصری اسم «الرَّحْمنِ» را در رتبه کلیات اشیا در نظر می‌گیرد.^[۲۲]
ایشان در مبحث اتحاد معانی «بسمله» (ببینید: بسم الله الرحمن الرحیم) در ابتدای سوره‌ها نیز نظر آقا ملکی تبریزی را نقد می‌کند و آن را غریب می‌شمارد.^[۲۳] ایشان در تقدم «الرَّحْمنِ» بر «الرَّحِیمِ» به مطابقت صورت لفظی و کتبی قرآن با نظام الهی اشاره می‌کند و کشف این حقیقت الهیه را از برکات رحمت رحیمیه خدا بر قلب خود می‌داند^[۲۴] و نظر خود را در بیان برخی از معانی عرش، مختص به خود می‌شمارد^[۲۵] و نیز به‌طور ویژه‌ای، نه آن‌گونه که متکلمان و اهل حدیث می‌پندارند، حدوث زمانی جمیع عوالم را اثبات می‌کند (ببینید: حدوث و قدم) و معتقد است روح تدریج در عالم دهر هم تحقق دارد؛ به همان معنا که در عوالم مجرده حدوثِ زمانی به معنای روح زمان و دهریت تدریج نیز وجود دارد.^[۲۶]

انتشار و چاپ

پنج جلسه تفسیر گفتاری سوره حمد را ناشران مختلفی به چاپ رسانده‌اند؛ ازجمله: انتشارات آزادی قم، در ۱۴۴ صفحه؛ انتشارات طباطبایی قم، در سال ۱۴۰۰ق، با تنظیم علی‌اصغر ربانی خلخالی؛ دفتر انتشارات اسلامی قم، سال ۱۳۶۳، در ۹۶ صفحه؛ انتشارات هجرت مشهد در ۱۲۰ صفحه؛ حزب جمهوری اسلامی تهران، در ۱۲۰ صفحه؛ انتشارات وحدت، سال ۱۳۶۲، در ۱۳۱ صفحه؛ انجمن اسلامی دانش‌آموزان دبیرستان امام‌صادق(ع) قم و پیام آزادی تهران، سال ۱۳۶۱، در ۱۳۱ صفحه.
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۵ به گردآوری و تنظیم کتاب تفسیر سوره حمد در چهار بخش مذکور اقدام کرده است و آن را همراه با یک مقدمه و فهرست آیات، روایات، اشعار، اعلام، کتب و منابع در ۲۷۵ صفحه با قطع وزیری منتشر کرده است که کامل‌ترین و منقح‌ترین چاپ از تفسیر سوره حمد است. این کتاب همراه با کتاب جهاد اکبر و نامه‌های عرفانی در جلد ۵۰ «موسوعة الامام‌الخمینی» در یک جلد، در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است.
بخش‌هایی از تفسیر امام‌خمینی به چند زبان ترجمه و منتشر شده است؛ ازجمله ترجمه عربی با عنوان تفسیر آیة البسمله؛ محاضرات معرفیه، بیروت، دارالهادی، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م؛ ترجمه ایتالیایی با عنوان «Commento Al Corano» که «Centro Islamico Europeo Culturale» در رم چاپ کرده است^[۲۷]؛ به زبان روسی توسط آقای کابُلشاه ادریس‌اف و مؤسسه نشر علمی آن را در سال ۲۰۱۲م/ ۱۳۹۰ش منتشر کرده است؛ همچنین مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی مجموعه تفسیر سوره حمد را در کتاب تفسیر و شواهد قرآنی در آثار امام‌خمینی که در سال ۱۳۸۲ تدوین و انتشار یافته، آورده است (ببینید: تفسیر و شواهد قرآنی). در جلد دوم مجموعه پنج جلدی تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، با کوشش سیدمحمدعلی ایازی، نوشته‌ها و گفتارهای تفسیری امام‌خمینی دربارهٔ این سوره، با عناوین ابداعی گردآورنده، نشر یافته است (ببینید: تفسیر قرآن مجید). پایان‌نامه‌هایی نیز در مقطع کارشناسی ارشد به تفسیر سوره حمد اختصاص یافته که می‌توان ازجمله به مقایسه آرای حضرت امام‌خمینی در تفسیر سوره حمد با سایر تفاسیر نوشته فرامرز بیاد و مقایسه تفسیر سوره حمد امام‌خمینی با تفاسیر معاصر سنی و شیعه نوشته محمدرضا حاجی‌غلامی اشاره کرد.

پانویس

↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱/۸۸
↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۴/۳۲۵ و ۳۳۸–۳۴۱
↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۹۲
↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰–۳۰۱
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۱۹۳
↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۴
↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲
↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۲
↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲–۱۹۳ و ۲۵۷
↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۳
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۹۳
↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳–۱۳
↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۸۹
↑ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۱–۹۱
↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۴–۶۵۲
↑ امام‌خمینی، حدیث جنود عقل، ۲۳۵–۲۳۲
↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵
↑ امام‌خمینی، جلوه‌های رحمانی، ۳۵–۳۶
↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶–۲۲۷ و ۱۲/۳۶۷
↑ ← قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۵–۴۶
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۳۷–۳۸
↑ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۴۶–۴۷
↑ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۹–۹۰
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۲۵
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۵۴
↑ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۴۰
↑ امیری، مأخذشناسی، ۲

منابع

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جلوه‌های رحمانی؛ نامه‌های عرفانی امام‌خمینی به حجةالاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمد خمینی، تهران، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.
امیری، کیومرث، مأخذشناسی امام‌خمینی، تهران، چاپ اول، باز، ۱۳۷۸ش.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

پیوند به بیرون

رضا بابایی، تفسیر سوره حمد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۴۴۶–۴۴۹.

[1] طبرسی، مجمع البیان، ۱/۸۸

[2] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۴/۳۲۵ و ۳۳۸–۳۴۱

[3] امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۹۲

[4] امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰–۳۰۱

[5] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۱۹۳

[6] مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۴

[7] امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲

[8] امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۲

[9] امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲–۱۹۳ و ۲۵۷

[10] مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۳

[11] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۹۳

[12] امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳–۱۳

[13] امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۸۹

[14] امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۱–۹۱

[15] امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۴–۶۵۲

[16] امام‌خمینی، حدیث جنود عقل، ۲۳۵–۲۳۲

[17] امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵

[18] امام‌خمینی، جلوه‌های رحمانی، ۳۵–۳۶

[19] امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶–۲۲۷ و ۱۲/۳۶۷

[20] ← قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۵–۴۶

[21] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۳۷–۳۸

[22] امام‌خمینی، دعاء السحر، ۴۶–۴۷

[23] امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۹–۹۰

[24] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۲۵

[25] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۵۴

[26] امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۴۰

[27] امیری، مأخذشناسی، ۲

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]