شیعه

شیعه، معتقدان به امامت علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و یازده فرزند ایشان پس از پیامبر(ص).

معنی

شیعه به معنای هوادار و پیرو است و در قرآن کریم به پیروان حضرت نوح(ع) و موسی(ع) شیعه گفته شده‌است. شیعه در اصطلاح علم کلام به مسلمانانی گفته می‌شود که علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) را جانشین و خلیفه بلافصل پیامبرخدا(ص) می‌دانند. این تعریف شامل فرقه‌های مختلف شیعه می‌شود، اما در اصطلاح رایج، مقصود شیعیان امامیه یا دوازده‌امامی است؛ چنان‌که به آنان پیروان مذهب اهل بیت (ع) و جعفری نیز گفته می‌شود.

ابان‌بن‌تغلب (م ۱۴۱ق) از متکلمان و فقیهان و راویان سده دوم، کسانی را که در هنگام اختلاف دربارهٔ «سنت» پیامبر اسلام (ص) به سراغ علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) و در هنگام اختلاف دربارهٔ «سیره» علی (ع) به سراغ جعفربن‌محمد(ع) رفتند، شیعه نامیده‌است.

ابوحاتم رازی از کهن‌ترین فرقه‌نگاران، این لقب را ویژه کسانی می‌داند که در زمان رسول خدا (ص) با علی (ع) انس و الفتی داشتند و پس از پیامبر (ص) ویژه کسانی شد که قائل به برتری علی (ع) بر دیگران شدند.

امام‌خمینی که پیروان حضرت علی (ع) و فرزندان معصوم ایشان را شیعه نامیده‌است و خود از بزرگ‌ترین عالمان و رهبران شیعی می‌باشد، مانند دیگر اندیشمندان، نخستین دوره حیات شیعه را در زمان حیات پیامبر (ص) شمرده‌است. ایشان پیروان مکتب اهل بیت (ع) را ادامه‌دهنده راه اسلام پس از پیامبر (ص) می‌داند.

پیشینه

مذهب شیعه چنان‌که امام‌خمینی نیز تأکید کرده‌است، هم‌زمان با پیدایش اسلام به وجود آمده‌است و این واژه را نخستین بار پیامبر (ص) برای دوستان و پیروان علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) به کار گرفته و از شیعیان علی (ع) به نیکی یاد کرده‌است.

ابن‌عباس، علی (ع) و شیعیان وی را مصداق بهترین افرادی شمرده که در کنار حوض کوثر بر پیامبر (ص) وارد خواهند شد؛ چنان‌که این واژه در زمان پیامبر (ص) بر سلمان، مقداد، ابوذر، عمار یاسر و دیگر پیروان مخلص علی (ع) از صحابه نزدیک پیامبر (ص) تطبیق شده‌است. پس از پیامبر (ص) نیز این عنوان دربارهٔ معتقدان جانشینی امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر (ص) و دربارهٔ کسانی چون مقداد و سلمان به کار برده شد.

برخی دیگر زمان پیدایش آن را دوره خلافت علی(ع) شمرده‌اند. عنوان شیعه علی (ع) و شیعه عثمان در جنگ جمل و عنوان شیعه عثمان و شیعه معاویه، در جنگ صفین به کار برده می‌شد. پس از شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) نیز تعبیرهای شیعه علی (ع) و شیعه معاویه و شیعه آل ابی‌سفیان کم و بیش رایج بود.

در نگاه امام‌خمینی اساس مذهب شیعه را پیامبر اسلام (ص) پایه‌گذاری کرد. آن حضرت پس از نزول آیه «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَک اْلأَقْرَبینَ»، پس از گردآوردن بنی‌هاشم و اعلام رسالت خود به آنان، نخستین گرونده به خود را وزیر، برادر، خلیفه و وصیِ خود خواند. در آن مجلس به جز علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) کسی مسلمان نشد و پیامبر (ص) سفارش کرد سخن علی (ع) را گوش کنند و از وی فرمان برند. امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است که در آن مجلس کسی به ابوطالب از سر استهزا گفت که از این پس باید از فرزندش پیروی کند (ببینید: امیرالمؤمنین (ع)).

در کنار ادله بسیار، واقعه غدیر و جانشینی علی (ع) از پیامبر (ص) در سال دهم هجری، مهم‌ترین منشأ پیروی شیعه از علی (ع) است. امام‌خمینی نیز به این مطلب اشاره کرده‌است. افزون بر آن سفارش پیامبر (ص) به پیروی از کتاب و عترت که در منابع حدیثی شیعه و سنی آمده، دلیل دیگر امام‌خمینی بر شکل‌گیری این گروه در زمان پیامبر (ص) است.

عقاید شیعه

شکل‌گیری اصل شیعه بر پایه اعتقاد به جانشینی و امامت علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) از سوی خداوند تعالی پس از پیامبر اکرم (ص) و با معرفی ایشان و استمرار امامت در یازده نفر از فرزندان علی (ع) و فاطمه (س) است که عبارت‌اند از: حسن‌بن‌علی (ع)، حسین‌بن‌علی (ع)، علی‌بن‌الحسین (ع)، محمدبن‌علی (ع)، جعفربن محمد (ع)، موسی‌بن‌جعفر (ع)، علی‌بن موسی (ع)، محمدبن‌علی (ع)، علی‌بن‌محمد (ع)، حسن‌بن‌علی (ع) و محمدبن‌حسن (ع). شیعیان در اصولِ بنیادینِ اسلام چون اصل توحید، نبوت، معاد و ضرورتِ وجود امام و حاکم برای جامعه اسلامی با دیگر مسلمانان مشترک‌اند. ازجمله عقاید شیعه، عدل الهی است که طایفه معتزله از اهل سنت نیز به سبب همین اعتقاد، به همراه شیعه به «عدلیه» شهرت یافتند و عدل به صورت اصلی از اصول دین شیعه معرفی شد.

در باور امام‌خمینی امام معصوم (ع) از نگاه شیعه انسان کامل و خلیفه خدا در ملک و ملکوت و جانشین پیامبر (ص) تا روز قیامت در میان مردم است و افزون بر جانشینی پیامبر (ص) در تبلیغ دین، نماینده وی در قضاوت و اداره نظام سیاسی نیز می‌باشد؛ البته تأکید بر ولایت و نصب علی (ع) به جانشینی در حدیث غدیر، به معنای حکومت و ولایت امر است، نه مقام معنوی؛ زیرا قضیه حکومت، قابل نصب است و مقامات معنوی، قابل نصب نیستند.

امام‌خمینی مانند برخی دیگر از علمای شیعه امامت را از اصول مذهب می‌داند نه از اصول دین؛ از این‌رو، منکر امامت، خارج از اسلام نیست و احکام اسلام بر او جاری می‌شود؛ اما اعتقاد به ولایت اهل بیت(ع) برای قبولی اعمال از ضروریات مذهب شیعه است (ببینید: امامت).

افزون بر موارد یادشده بخشی از مهم‌ترین محورهای عقاید شیعه عبارت‌اند از:

1. صفات خداوند: متکلمان شیعه با استناد به ادله عقلی و احادیث اهل بیت(ع) بر این عقیده‌اند که صفات ذاتی خداوند (علم و قدرت و حیات) عین ذات خداوندند و اگر مغایرتی هست، تنها از جهت مفهومی است؛ اما برخی از اشاعره قائل به زیادت صفات الهی بر ذات‌اند.
2. بعثت و عصمت پیامبران (ع): ضرورت بعثت پیامبران(ع) از مسائل مهم کلامی است و متکلمان شیعه بر این اعتقادند که بعثت انبیا (ع) در تمام زمان‌ها واجب است؛ برخلاف بعضی از معتزله که معتقدند تنها هنگامی واجب می‌شود که مصلحت ایجاب کند و برخی از اشاعره نیز اصل وجوب بعثت را نمی‌پذیرند. در اعتقاد به عصمت تنها برخی از علمای اهل سنت ضرورت عصمت از خطا و گناهانی را که سبب تنفر مردم از آنان گردد، چه پیش و چه پس از بعثت، برای پیامبران پذیرفته‌اند؛ اما شیعیان قائل به عصمت همه پیامبران‌اند. به اعتقاد امام‌خمینی عصمت از کمال یقین و ایمان نشئت می‌گیرد و نوری باطنی است که شخص را از ارتکاب گناه بازمی‌دارد و این در پیامبران (ع) و امامان معصوم (ع) محقق است (ببینید: عصمت).
3. عدم تحریف قرآن: از نگاه شیعه قرآنِ کریم موجود معجزه جاویدان پیامبر (ص) و به دور از هر گونه تحریف و تغییر و دگرگونی است و روایاتی که جز این را نشان می‌دهد نوعاً مورد قبول نیست یا بر معانی دیگری بار می‌شود. امام‌خمینی نیز بر این نظر تأکید دارد (ببینید: تحریف‌ناپذیری قرآن).
4. نفی جبر و تفویض: اعتقاد به نفی جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین، چنان‌که امام‌خمینی نیز تأکید دارد، به معنای مجبورنبودن بندگان در انجام اعمال و اصالت عدل و حرمت عقل و شخصیت مختار انسان و نظام حکیمانه جهان بدون خدشه به توحید ذاتی یا افعالی از دیگر باورهای شیعه است و این باور حد وسط میان دیدگاه معتزله و جبرگرایی اشاعره است (ببینید: جبر و اختیار).
5. شفاعت، توسل و تبرک: اعتقاد به شفاعت، توسل و کمک خواستن از اولیای الهی، ازجمله اعتقادات شیعه به حساب می‌آید. دیگر مذاهب اسلامی به شفاعت پیامبر (ص) در قیامت باور دارند و توسل نیز در میان آنان رایج است. امام‌خمینی شفاعت را دخالت دادن دیگری در کار خدا نمی‌داند و بر آن است که شفاعت درجه‌ای است که خدا به بندگان خاص خود داده که به سبب آن درجه، شفاعت آنان را در حق دیگران می‌پذیرد (ببینید: شفاعت). به اعتقاد ایشان تبرک و توسل به اولیای الهی (ع) و زیارت اهل قبور شرک نیست؛ زیرا شرک به معنای طلب از غیر خداوند است، به اعتبار اینکه برای او قدرت مستقلی فرض شود (ببینید: وهابیت و شرک).
6. بداء: بداء به معنای ظاهرشدن اراده خداوند طبق تغییر اوضاع و شرایط است. امام‌خمینی بداء را منطبق بر اراده الهی می‌داند که انسان از آن مطلع نیست، بدون اینکه در اراده خداوند تغییری حاصل شده باشد (ببینید: قضا و قدر).
7. عصمت امام (ع): به باور امامیه، چنان‌که امام‌خمینی نیز بر آن تأکید کرده‌است، امام (ع) همانند پیامبر (ص) معصوم است.
8. مهدویت: مهدویت از مباحث مهم و ویژه مذهب شیعه است و شیعیان برآن‌اند که دوازدهمین خلیفه، حضرت مهدی موعود (ع) فرزند حسن‌بن‌علی عسکری (ع) به دنیا آمده و اکنون به سبب آماده‌نبودن شرایط ظهور، از دیده‌ها غایب است. به باور امام‌خمینی یکی از عوامل غیبت امام زمان(ع) ذخیره‌بودن ایشان از سوی خداوند برای اجرای عدالت در جهان است (ببینید: مهدویت).
9. عدالت حاکم: شیعه چنان‌که امام‌خمینی نیز آورده‌است، عدالت را از شرایط حاکم و ولیّ امر مسلمانان می‌داند و معتقد است که اطاعت از حاکمِ غیر عادل جایز نیست (ببینید: امامت).
10. نفی غلوّ: کسانی که پیامبر (ص) یا ائمه (ع) را بالاتر از جایگاهشان می‌برند و خدا می‌خوانند، در مذهب شیعه کافر و بیرون از دایره اسلام شمرده شده‌اند. امام‌خمینی از امام‌باقر (ع) روایتی را شاهد آورده‌است که آن حضرت به شیعیان سفارش کرده در حد وسط حرکت کنند تا غالیان و افراد تندرو و افرادی که از حد اعتدال عقب افتاده‌اند، به آنان رجوع کنند.

در مجموع امام‌خمینی اعتقادات شیعه را نسبت به دیگران، به توحید نزدیک‌تر دیده و تأکید کرده‌است که شیعیان به دلیل پیوند با اهل بیت (ع)، از همه مردم در توحید و تقدیس خدا ممتازند و کتاب‌های اصول عقاید شیعه و صادره‌شده از منبع وحی مانند کافی، توحید صدوق، خطبه‌ها و دعاهای ائمه معصوم (ع) در توحید و تقدیس خداوند شاهد بی‌سابقه‌بودن این علوم در میان بشر است و پس از قرآن کریم هیچ‌کس نتوانسته خداوند را به مانند آنان تقدیس و تنزیه کند. در منابع روایی شیعه و اهل سنت نیز احادیثی مانند حدیث غدیر، حدیث ولایت، حدیث وصایت و حدیث منزلت دلالت بر امامت و ولایت امیرالمؤمنین (ع) می‌کند. امام‌خمینی در آثار خود به برخی از آیات و روایات یادشده اشاره کرده‌است (ببینید: امامت).

از نگاه شیعه منابع دریافت احکام دین کتاب، سنت، عقل و اجماع است. شیعه بر خلاف اهل سنت، سنت را اعم از سنت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) می‌داند و معتقد است پیامبر (ص) برای پس از خود، اهل بیت (ع) را مرجع علمی و دینیِ مردم معرفی کرده‌است؛ اما اهل سنت به جای استفاده از سنت اهل بیت (ع) از قیاس، استحسان، مصالح مرسله و اجتهاد صحابه (عمل به رأی) برای استنباط احکام استفاده می‌کنند.

مذاهب و فرقه‌های شیعی

پس از وفات پیامبر (ص) اختلاف‌هایی در میان مسلمانان پدیدار شد که مهم‌ترین آنها اختلاف بر سر جانشینی پیامبر (ص) و اداره حکومت اسلامی بود. در میان اهل سنت، فرقه‌های متعددی ازجمله اهل حدیث و حنبلیه، مرجئه، خوارج، قَدَریه، معتزله و اشاعره به وجود آمدند. در مذهب شیعه نیز چندین فرقه ظهور کردند که همه آنها به جز شیعه امامیه، زیدیه، اسماعیلیه و علویان در تاریخ از میان رفته‌اند. بیشتر شیعیان را شیعیان امامیه (دوازده‌امامی) تشکیل می‌دهند. مستند شیعه دربارهٔ امامت، ازجمله روایات متواتر از پیامبر (ص) دربارهٔ جانشینی دوازده نفر از قریش است که در منابع روایی شیعه و دیگر مذاهب اسلامی نقل شده‌اند.

زیدیه ازجمله فرقه‌های شیعه و کسانی‌اند که به امامت زیدبن‌علی پس از امام‌سجاد (ع) معتقدند.

اسماعیلیه، معتقدان به امامت اسماعیل فرزند امام‌صادق (ع) هستند و با اینکه اسماعیل در حیات پدر خود از دنیا رفت، این گروه در مرگ او اختلاف کردند و با انتقال امامت به فرزندان اسماعیل، فرقه‌ای نو ساختند. این فرقه نیز به شاخه‌هایی چون اسماعیلیه خالصه، داوودیه، دروزیه، نزاریه و قرامطه تقسیم شدند.

غُلات نیز که به نوعی الوهیت یا نبوت ائمه (ع) معتقد بودند، به شیعه انتساب داده شده‌اند؛ ولی ائمه شیعه (ع) انتساب این گروه را به خود نپذیرفته‌اند، بلکه آنان را رانده و انکار کرده‌اند و اعتقادات آنان را کفر شمرده‌اند و آنان را نفرین کرده‌اند. علمای شیعه نیز غالیان را جزو شیعه و حتی مسلمان هم نمی‌دانند. این فرقه به شاخه‌های گوناگونی تقسیم شدند که ازجمله آنان حرفیه، شبک، خطابیه و نصیریه را می‌توان نام برد.

علویان سوریه و ترکیه نیز خود را از شیعیان شمرده‌اند و غلو را که برخی از دیگر فرقه‌ها به آنان نسبت می‌دهند، رد می‌کنند.

امام‌خمینی در کتاب‌های فقهی خود، به بعضی فرقه‌های اسلامی همچون نواصب، مجسّمه، مجبّره از اهل سنت و زیدیه، واقفیه و مفوضه از شیعه اشاره کرده و غُلات را مسلمان ندانسته‌است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی در آثار خود، در تحکیم و تقویت مبانی مذهب شیعه کوشیده‌است. کتاب کشف اسرار از نخستین نوشته‌های ایشان در دفاع از عقاید شیعه است؛ چنان‌که در دیگر کتاب‌ها و آثار ایشان نیز همین دیده می‌شود. ایشان در آثار و سخنرانی‌های خود دربارهٔ ویژگی‌ها و وظایف شیعیان سخن گفته‌است و در وصیت‌نامه خود به پیروی از مذهب حق دوازده‌امامی افتخار کرده و برخی نعمت‌های الهی را که از طریق اهل بیت (ع) به مردم رسیده، برشمرده است؛ چنان‌که در مقابله با برخی منحرفان از گروه‌های اسلامی و غیر اسلامی که علیه تشیع و اعتقادات آن سخن می‌گفتند و برخی از آنان خود را از طرفداران امام‌خمینی معرفی می‌کردند، بر جایگاه والا و مقدس مذهب تشیع و برخی ویژگی‌های آن ازجمله مقابله آن با بیگانگان و دست‌نشاندگان آنان تأکید کرد و دربارهٔ دسیسه‌های دشمنان برای شکستن این سد استوار هشدار داد و به‌شدت رفتار چنین گروه‌های منحرفی را محکوم و مردود ساخت.

تاریخ تشیع

شیعیان پس از درگذشت پیامبر(ص) در آغاز، فعالیت‌هایی برای خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) انجام دادند و برای احقاق حق امام‌علی (ع) با مخالفان گفتگو و مناظره کردند و سرانجام بنا به سفارش امیرالمؤمنین (ع) برای رعایت مصالح اسلام و از سر تقیه سکوت کردند. امام‌خمینی فاطمه زهرا(س)، امام‌حسن (ع)، امام‌حسین (ع)، ابوذر غفاری، مقداد و عمار را از کسانی شمرده که برای حقانیت راه آن حضرت با خلفای وقت احتجاج کردند. سلمان فارسی نیز که از شیعیان و تابع امیرالمؤمنین (ع) بود، دربارهٔ حقانیت راه امام‌علی (ع) با مخالفان مناظره کرد. یاران امام‌علی(ع) در زمان خلافت ایشان برای تحکیم و گسترش اسلام اصیل و مبانی اعتقادی و احکام راستین آن تلاش کرده‌اند.

امام‌خمینی عمار یاسر را از شیعیان امیرالمؤمنین (ع) می‌داند که زندگی خود را در دفاع از راه عدالت به پایان برد و سرانجام ـ چنان‌که پیامبر (ص) خبر داده بود ـ در نودسالگی در صفین به دست گروه طغیانگر شام به سرکردگی معاویةبن‌ابی‌سفیان به شهادت رسید.

این روند در دوره پیشوایی امام‌حسن (ع) ادامه یافت و یاران راستین آن حضرت در کنار امامشان به فعالیت پرداختند. امام‌حسن (ع) با امکانات اندک خود به جنگ معاویه رفت تا در نهایت شرایط برای ادامه جنگ دشوار شد و برای حفظ کیان تشیع با معاویه صلح کرد (ببینید: امام‌مجتبی (ع)). در دوره حکومت معاویه امان و امنیت از جان و اموال شیعیان علی (ع) برداشته شد و والیان اموی در هرکوی و برزن، شیعیان را تعقیب می‌کردند.

ادامه این جریان به قیام امام‌حسین (ع)، حادثه کربلا و شهادت امام‌حسین (ع) و یاران آن حضرت انجامید (ببینید: سیدالشهدا (ع) و عاشورا). امام‌خمینی شیعیان جهان را در طول تاریخ مظلوم و آنان را مورد ستم مستبدان شمرده و یادآور شده‌است در دوره بنی‌امیه و روزگار ابن‌زیاد و حجاج‌بن‌یوسف ثقفی شیعیان را به اندک بهانه‌ای بازداشت و اذیت می‌کردند. ایشان میثم تمار را زبان گویای اسلام و شیعیان علی (ع) خوانده که جلادان معاویه بدترین شکنجه‌ها را دربارهٔ وی اعمال کردند و زبان و دست‌هایش را قطع کردند. با این همه به‌ویژه با حادثه کربلا نه تنها مذهب شیعه تضعیف نشد، بلکه شیعه تثبیت شد.

فشار بر شیعیان در دوران عباسیان (۱۳۲–۶۵۶ق) نیز ادامه داشت. عباسیان نیز با اینکه ادعای طرفداری از اهل بیت پیامبر (ص) داشتند، جمع زیادی از فرزندان و یاران امامان (ع) را زندانی کردند یا به شهادت رساندند. امام‌صادق (ع) با استفاده از درگیری بنی‌عباس و بنی‌امیه توانست به مذهب شیعه رونقی تازه بخشد و شیعه با استفاده از این فرصت از سرچشمه علم و عرفان اسلام سیراب شد و احادیث اهل بیت (ع) و تبلیغ از ولایت آنان آشکار شد (ببینید: امام‌صادق (ع)).

در دوره امام‌کاظم (ع) محدودیت شیعیان و به‌ویژه آن حضرت شدّت یافت و ایشان سال‌ها در زندان و حصر به سر برد (ببینید: امام‌کاظم (ع)). فرصت دوره امام‌صادق (ع) در دوره امام‌رضا (ع) نیز رخ داد و حتی امید به اینکه بنی‌هاشم و علویان خلافت را به دست گیرند، افزایش یافت. شیعه ریشه‌های خود را تا اعماق دربار مأمون پیش برد؛ چنان‌که برخی از کارگزاران مؤثر حکومت عباسی، شیعه بودند و این شرایط، مأمون را به ولایتعهدی امام‌رضا (ع) وادار کرد (ببینید: امام‌رضا (ع)). پس از مأمون دوباره فشار بر شیعه شدت گرفت و به جز شیعیانِ برخی از شهرها مانند قم یا شیعیان ساکن در حوزه مدیریت دولت‌های کوچک شیعی، دیگر شیعیان در آن روزگار پیوسته در حال استتار و تقیه به سر می‌بردند. امام زمان مهدی موعود (ع) در این شرایط متولد شد و به امر خدا از دیدگان مردم پنهان شد (ببینید: امام زمان (ع) و مهدویت).

در نگاه امام‌خمینی شیعیان هم‌اکنون نیز مظلوم‌اند؛ چنان‌که در اوج انقلاب اسلامی و کشتار مردم ایران به دست محمدرضا پهلوی، برخی از سران کشورهای اسلامی سرکوب شیعیان را به دست پهلوی روا و جایز می‌دانستند. به باور ایشان با آنکه شیعیان در رأس موحدان جهان جای دارند، بعضی از طایفه‌های اسلامی که عقاید و کتاب‌هایشان گواه الحاد و شرکشان است، بر اثر دشمنی با اهل بیت (ع)، شیعیان را متهم به شرک و کفر می‌کنند و با اغفال مردمِ بی‌خبر، از این منظر جنایتی غیرقابل جبران در حق بشریت مرتکب می‌شوند؛ چنان‌که در برخی کشورهای اسلامی به‌رغم جمعیت فراوان آنان از جایگاه و حقوق خود بازداشته شده‌اند؛ ازجمله در پاکستان که امام‌خمینی چند روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دیدار با وزیر مختار این کشور همراه با ابلاغ سلام به مردم پاکستان و تأکید بر وحدت و برادری مسلمانان و لزوم مبارزه برای قطع دست استعمارگران و دستیابی به حقوق خود، از دولت این کشور خواست به شیعیان احترام بیشتری بگذارد و مذهب شیعه را که در آن زمان بیش از ده میلیون نفر می‌شدند، به رسمیت بشناسد (ببینید: پاکستان).

ورود تشیع به ایران

ورود و گسترش تشیع در ایران تدریجی بود. ایرانیان ملتی باهوش و با فرهنگ و تمدن بودند و به اسلام از هر آیین دیگری، بیشتر روی خوش نشان دادند و روح و معنای اسلام را در خاندان رسالت یافتند و تنها خاندان پیامبر (ص) پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند. ایرانیان از آغاز ورود اسلام به ایران به خاندان پیامبر (ع) علاقه‌مند شدند و ایشان را پناهگاه عدل اسلامی در برابر مستکبران می‌دانستند. ایرانیانِ نومسلمان مورد توجه و عنایت امام‌علی (ع) بودند؛ چنان‌که به عنوان نمونه به گزارشی مردم غور خراسان در زمان حکومت آن حضرت (ع)، اسلام و تشیع را پذیرفتند و حکم امارت غوریان به دست آن حضرت نوشته شد و آنان از فرمان معاویه بر دشنام به امام‌علی (ع) سرپیچی کردند. پس از شهادت امام‌حسین (ع) در کربلا ایرانیان در خونخواهی آن حضرت پیش‌قدم بودند و عده بسیاری از سپاهیان مختار ایرانی بودند.

از پایان سده اول هجری، کوفه از مناطق ایران و پیوسته به قلمرو مسلمانان، مرکز تجمع و فعالیت شیعیان بود. قم نیز در این سده به یکی از پایگاه‌های بانفوذ شیعه تبدیل شد و این نفوذ با حکومت‌های علویان طبرستان و آل بویه در ایران و عراق و دیگر دولت‌های شیعی گسترش یافت. به گفته امام‌خمینی ایران ازجمله مناطقی بود که با آغوش باز به اسلام و تشیع روی آورد و به عنوان مهد اسلام و تشیع مطرح شد و مجاهدت‌های ایرانیان در دوره انقلاب اسلامی در گسترش مذهب شیعه مؤثر بود.

دولت‌های شیعی

صرف نظر از دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) و دوره کوتاه خلافت امام‌حسن مجتبی (ع) در تاریخ اسلامی، حکومت‌های شیعی چندی در معنای عام آن تشکیل شده‌است؛ ازجمله دولت ادریسیان (۱۱۲–۳۷۵ق) به بنیان‌گذاریِ ادریس فرزند عبدالله فرزند امام‌حسن (ع) در منطقه مراکش، از نخستین دولت‌های شیعی بود که در پایان سده دوم هجری تشکیل شد.

در پایان سده سوم نیز چندین دولت شیعی در مناطق مختلف سرزمین‌های اسلامی بنیان نهاده شدند؛ ازجمله دولت علویان در طبرستان (۲۵۰–۹۶۰ق) به دست حسن‌بن‌زید از نوادگان امام‌حسن مجتبی (ع)، دولت زیدیان یمن (۲۸۴–۱۳۸۲ق) به بنیان‌گذاری یحیی‌بن‌حسن معروف به الهادی الی الحق، دولت فاطمیان در آفریقا (۲۹۶–۵۶۷ق) و حمدانیان که بیش از صد سال (۲۸۱–۴۰۲ق) در حلب و موصل حکومتی نیمه‌مستقل داشتند. سده چهارم، زمان گسترش تشیع بود و بریدیان توانستند حکومت را در عراق به دست بگیرند.

سلسله آل‌بویه از حکومت‌های پرقدرت شیعه بودند که در دولت بنی‌عباس رشد کردند و به‌تدریج از مرحله وزارت حاکمان عباسی، خود به حکومت رسیدند و بیش از یک قرن (۳۲۱–۴۴۷ق) بر بخش بزرگی از عراق به مرکزیت بغداد و ایران به مرکزیت فارس و ری حکومت کردند. با برافتادن خلافت بنی‌عباس به دست مغولان در سده هفتم، عالمان شیعه ازجمله خواجه‌نصیرالدین طوسی با نزدیک‌شدن به مغولان از سر تقیه و برای کمک به مظلوم توانستند مغولان را متعادل سازند و از کشته‌شدن بی‌گناهان و اسیرشدن عالمان و اهل هنر، و هرج و مرج جلوگیری کنند. مغولان متأثر از آموزه‌های مکتب شیعه به‌تدریج مسلمان شدند و شیعه در حکومت محمد خدابنده رونقی تازه یافت. سادات مرعشی نیز بیش از سه دهه (۷۶۰–۷۹۴ق) در مازندران سلطنت کردند.

سربداران در سال ۷۳۸ق در منطقه سبزوار خراسان حکومتی شیعی را پایه‌گذاری کردند که تا ۷۸۶ق ادامه یافت. خواجه‌علی مؤید، شهید اول از علمای جبل عامل را دعوت کرد که برای هدایت مردم به خراسان بیاید. شهید اول با عذرخواهی از اینکه دعوتش را نپذیرفته کتاب اللمعهٔ الدمشقیه را تألیف کرد و برای وی فرستاد.

صفویه در قرن دهم با تکیه بر مذهب تشیع دوازده امامی توانست در ایران یک کشور مستقل شیعی بنا کند و ایرانیان را به صورت ملت واحد شیعی‌مذهب درآورد. در این مقطع به علت آمادگی مردم ایران برای پذیرش تشیع، شیعه در ایران رشد کرد. در این دوره برخی از مجتهدان و علما با همکاری با دولت صفوی در اصلاح و خدمت به اسلام نقش‌آفرینی کردند (ببینید: صفویه). از آن دوران تاکنون ایران مرکز تشیع در جهان اسلام است. امام‌خمینی ایران را مهد و مرکز شیعیان جهانِ معاصر شمرده‌است و جمهوری اسلامی ایران پرچمدار شیعیان و حامی همه مسلمانان به صورت عام و شیعیان به صورت خاص است.

نقش شیعه در گسترش علوم و تمدن

شیعه در تاریخ اسلام کارنامه‌ای درخشان دارد و ریشه بسیاری از دانش‌های اصیل اسلامی از تفسیر، قرائت قرآن، حکمت، فقه و ادبیات به امیرالمؤمنین (ع) و پیروان آن حضرت بر می‌گردد. شیعه در دانش تفسیر قرآن، علوم حدیث، علم فقه، علم کلام، حکمت، ادبیات و تاریخ جلودار همه فرقه‌های اسلامی است. امام‌خمینی کتاب‌هایی مانند نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را سرشار از علوم و معارف الهی و اسما و صفات و شئون حق می‌داند که بدون حجاب اصطلاحات و قیود بیان شده‌اند. ایشان فقه شیعه را غنی‌ترین فقه دنیا می‌شمارد که علمای شیعه با بیان فروع مختلف و زحمت‌های فراوان آن را حفظ کرده‌اند. ایشان با تأکید بر اعتبار فقه و اجتهاد شیعی و لزوم ادامه آن، فقه شیعه را فقهی پویا برشمرده که زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در آن‌اند (ببینید: اجتهاد و فقه).

از سوی دیگر، شیعه با بهره‌گیری از مضامین عمیق قرآن و سنت و آموزه‌های باطنی اهل بیت (ع)، معتقد به حقایق باطنی در شریعت است و شریعت را با طریقت و حقیقت پیوند می‌زند (ببینید: شریعت، طریقت و حقیقت). عرفان در شیعه بر محور ولایت و خلافت انسانِ کامل و عشق و محبت شکل گرفته‌است (ببینید: انسان کامل و خلافت و ولایت)؛ اگرچه بعضی گرایش‌های عرفانی در شیعه دچار انحراف شده‌اند که از آنان به صوفیان جاهل تعبیر می‌شود. علمای شیعه برخی از افکار متصوفه را که متمایز با مبانی شیعه‌اند، رد کرده‌اند و برخی از عارفان شیعی مانند سیدحیدر آملی به تبیین درست و تفکیک افکار عرفانیِ درست از نادرست همت گماشته‌اند و سازگاری عرفان را با مکتب شیعه نشان داده‌اند. به اعتقاد سیدحیدر آملی تصوف و تشیع دارای یک مرجع و یک مشرب‌اند و مرجع هر دو امام‌علی (ع) و اولاد و فرزندان او می‌باشد.

امام‌خمینی نیز بر این اعتقاد است که بسیاری از حکما و عرفا از شیعیان خالص امیرالمؤمنین (ع) و سالکان طریق و متمسکان به آن حضرت بوده‌اند. از ویژگی‌های عرفان شیعه از دیدگاه امام‌خمینی منزوی‌نبودن عارف و اجتماعی‌بودن آن است که سبب نجات جامعه از انزوا می‌گردد. ایشان خود ازجمله عارفانی بود که میان ظاهر و باطن شریعت جمع کرد و عرفان را برای هدایت انسان‌ها به صحنه آورد و از آن برای تقویت نظام سیاسی مبتنی بر شریعت بهره برد (ببینید: عرفان). امامان شیعه، چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده‌است، با آنکه حکومت‌های زمان خود را مشروع نمی‌دانستند در راهنمایی خلفا برای حفظ کشور اسلامی و کمک فکری و عملی به آن کوتاهی نمی‌کردند و در جنگ‌های صدر اسلام، شیعیان علی (ع) پیشقدم بودند و پیروزی‌های شایانی نصیب مسلمانان شد.

از نگاه تمدنی، مسلمانان در سایه فرهنگ دینی، تمدن بزرگی را پی ریختند که در سده‌های دراز قلمرو اسلام را از لحاظ نظم و انضباط اخلاقی، برتری سطح زندگی، و ترقی علم و ادب، پیشاهنگ تمام دنیای متمدن و مربی فرهنگ عالم انسانیت قرار داد و با نداشتن امکانات پیشرفته و با تکیه بر معنویت، تقریباً در نیم قرن، دنیای آباد آن روز را در اختیار گرفتند. قانون‌مندی، دانش، شهرنشینی و نظام و حکومت و تلاش برای عدالت‌گستری از شاخصه‌های مهم تمدن‌اند و مسلمانان در علم و دانش و فرهنگ و تمدن پیشرو از اروپاییان بودند. در این میان شیعیان در تمدن اسلامی نقش ممتازی داشتند و بخش بزرگی از تمدن اسلامی در حوزه فرهنگ انسانی و خردورزی و دفاع عقلانی از دین و علوم و فنون بر دوش عالمان شیعه بوده‌است.

از نگاه امام‌خمینی، فقه شیعیان در میان مسلمانان ممتاز بود. افزون بر آن علمای شیعه همواره در همه دوره‌ها به‌ویژه در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس با بی‌عدالتی مبارزه کرده‌اند و بدین سبب اشخاصی از آنان همواره در حبس و تبعید بوده‌اند و اساساً یکی از ویژگی‌های مذهب شیعه، این است که در هیچ روزگاری، تابع حکومت نبوده و در برابر حکومت‌ها ایستاده‌است و بزرگان آن به شهادت رسیده‌اند و چنین مذهبی است که می‌تواند معرفی اسلام باشد و نشان دهد که این افیون جامعه نیست و عالمان تابع دولت‌ها نیستند.

از سوی دیگر، امام‌خمینی خود به عنوان رهبر شیعه در جهان معاصر بزرگ‌ترین انقلاب مردمی را رهبری کرد و موفق شد بر پایه اصول اسلامی و شیعه، تمدن اسلامی را زنده کند. پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به رهبری ایشان در هویت‌یابی، معرفی و گسترش شیعه، تأثیر بسزایی داشت. تا پیش از انقلاب اسلامی شیعیان نقش زیادی در مناسبات سیاسی حکومت‌ها و ساختار قدرت جهانی نداشتند؛ اما پس از آن، امید و خودباوری و اعتماد به نفس در آنان تقویت شد و نقطه عطفی در احیای هویت دینی شیعیان بلکه مسلمانان جهان شد و حرکت‌های بسیاری با الهام‌گرفتن از انقلاب اسلامی ایران ظهور کردند. تأثیرپذیری شیعیان جهان در شکل‌گیری یا تقویت احزاب و تشکل‌های سیاسی در کشورهای منطقه، همچون عراق، لبنان، بحرین، پاکستان، افغانستان و فلسطین نمایان شد. با انقلاب اسلامی از نفوذ اندیشه‌های مادی ازجمله مارکسیسم کاسته شد و اسلام شیعی راهنمای عملی جوامع اسلامی بلکه مستضعفان و ستمدیدگان جهان مطرح شد (ببینید: انقلاب اسلامی ایران).

جمعیت شیعه

آمار دقیقی از جمعیت شیعیان جهان در دست نیست. بنا به آماری پیش از سال ۱۳۷۵ جمعیت شیعیان یک‌سوم مسلمانان جهان بوده‌است. مرکز تحقیقات و پژوهش‌های آمارگیری استراتژیک انگلیس ویژه ادیان و مذاهب، موسوم به لیوفرم در ویستمنستر لندن که ۲۲۲ دفتر در جهان دارد، در سال ۲۰۱۳م/ ۱۳۹۲ش تعداد شیعیان جهان را چهارصد میلیون نفر دانسته‌است. شیعیان در نقاط گوناگون جهان، آسیا و هند، آفریقا، آمریکای لاتین، اروپا و آمریکای شمالی پراکنده‌اند و بیشتر آنان در خاورمیانه زندگی می‌کنند. نخستین سرزمینِ پذیرای شیعیان، حجاز بوده‌است.

امروز بخش قابل توجهی از مردم مدینه و نیز مناطق شرقی عربستان شیعه‌اند؛ اما بیشتر شیعیان جهان در ایران، عراق، بحرین، پاکستان، افغانستان و جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند. بخش بزرگی از مردم یمن شیعه زیدی‌مذهب‌اند و عده‌ای از شیعیان امامیه نیز در آن کشور زندگی می‌کنند. در سوریه، لبنان و اردن نیز شماری از شیعیان زندگی می‌کنند. در ترکیه بیش از دو میلیون شیعه جعفری وجود دارد و شمار علویان این کشور حدود بیست میلیون نفرند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و رهبری امام‌خمینی روزبه‌روز بر شمار شیعیان جهان به‌ویژه در آفریقا و آسیا افزوده شد.

فضایل و ویژگی‌ها

در روایات پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) برای شیعه فضایل بسیاری گزارش شده‌است. ازجمله پیامبر (ص) ذیل آیه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک هُمْ خَیرُ الْبَرِیة» یادآور شده خداوند از شیعیان علی (ع) راضی است و آنان از نعمت‌های بهشت برخوردارند و وارد دوزخ نخواهند شد و در کنار حوض کوثر، پیامبر (ص) را زیارت خواهند کرد.

امام‌خمینی با نقل کردن این روایت که پیامبر (ص)، را به منزله تنه درخت و ائمه (ع) را شاخه و شیعیان را برگ‌های آن معرفی می‌کند، بر فضیلت شیعه در دین تأکید کرده و علمای شیعه را مشمول کرامت‌های خداوند در قیامت خوانده‌است. ایشان با اشاره به اهل نجات‌بودن شیعیان، این مسئله را مشروط به تقوا و مراقبت از اوامر و نواهی خداوند دانسته‌است. در کتاب‌های روایی همچون بصائر الدرجات (صفار قمی)، فضائل امیرالمؤمنین (ع) (ابن‌عقده کوفی)، مناقب آل ابی‌طالب (ابن‌شهرآشوب) و کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین (ع) (علامه حلی) روایات بسیاری بر حقانیت شیعه و باورهای آن مبنی بر فضائل امیرالمؤمنین علی (ع) و اهل بیت(ع) تأکید شده‌است.

در روایات پرشماری بر این نکته تأکید شده‌است که شیعه واقعی کسی است که از خداوند اطاعت کند و تقوا پیشه سازد و به سنت رسول خدا (ص) و ائمه معصومان (ع) رفتار کند. عبادت بسیار، سحرخیزی، عفت، جهاد در برابر دشمنان خدا، عمل برای خدا، امید به ثواب، هراس از عقاب و ترس از خداوند از دیگر صفات شیعه در روایات است. علمای شیعه نیز در کتاب‌های خود با استناد به روایات، ویژگی‌ها و صفاتی برای شیعه بیان کرده‌اند.

امام‌خمینی نیز با توجه به این روایات عمل به دستورهای قرآن و پیامبر (ص) و امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) را از ویژگی‌های شیعه شمرده‌است. ایشان به نقل از امام‌باقر(ع) ادعای شیعه بودن را برای رستگاری کافی نمی‌داند و سوگند یاد کرده‌است که شیعه کسی است که از خدا بترسد و از او اطاعت کند و تنها شرط محبوبیت نزد پروردگار تقوا و عمل است؛ چنان‌که از امام‌صادق(ع) نقل شده‌است در شهر صدهزار نفری یا بیشتر اگر تنها یک شیعه زندگی کند، باید در تقوا و ورع از همه برتر باشد وگرنه نمی‌تواند خود را شیعه بخواند و در جای دیگر انجام نمازهای واجب و نافله و ۵۱ رکعت نماز در شبانه‌روز را از ویژگی‌های شیعه دانسته‌است.

در نظر امام‌خمینی عدالت‌طلبی از دیگر ویژگی‌های شیعه است. ایشان با انتقاد از برخی از مذاهب منتسب به اسلام که با پیروی از دولت‌های زورگو و ستمکار، چهره دین را خراب و بهانه‌ای برای افیون‌خواندن آن به دست دشمن داده‌اند، شیعیان را در این جهت حافظ چهره دین شمرده و افزوده‌است که شیعیان با مبارزه با ستم و به‌شهادت‌رسیدن بزرگان آنان در راه عدالت، اسلام راستین را معرفی کردند و در عمل در برابر اندیشه‌های کمونیستی و الحادی ایستادند و مانع شکست اسلام شدند.

پیروی از علمای دین که نایبان عام امام (ع) در دوره غیبت امام زمان(ع) هستند، مبارزه با قدرت‌های ستمگر و جهاد و شهادت با فرهنگ شیعه پیوند خورده‌است. به اعتقاد امام‌خمینی، شیعیان از آغاز اسلام، نماد مقاومت و دفاع از حق و عدالت بوده‌اند و نه تنها خود به دیگران ستم نکرده‌اند، زیر بار ستم نیز نرفته‌اند و امامان شیعه (ع) به دلیل مبارزه با حکومت‌های باطل در طول تاریخ اسلام، همواره از حاکمان، اذیت و آزار دیده‌اند. امام‌علی (ع) و فرزندانش در پیشبرد اسلام و قرآن پیش‌قدم بودند و قیام‌های پی‌درپی شیعیانِ آن حضرت، اسلام را زنده کرده‌است و تنها طایفه درگیر با زورگویان و دیکتاتورهای زمانه، شیعیان امیرالمؤمنین علی (ع) بوده‌اند؛ چنان‌که پرچمداران قیام‌های معاصر علیه ستمگران نیز شیعیان علی‌اند. از نگاه ایشان شیعیان با اعتقاد به شهادت و فداکاری، از مکتب خود پاسداری کرده‌اند و خواهان گسترش عدالت در جامعه‌اند.

توصیه‌ها

امام‌خمینی به شیعیان سفارش کرده پیرو قرآن و پیامبر (ص) و پیروانی شایسته و راستین برای ائمه (ع) باشند و با رفتار ناشایست خود پیامبر (ص) و ائمه (ع) را اندوهگین نکنند. ایشان با اشاره به جایگاه شیعیان در دین، یادآور شده‌است ائمه (ع) شیعیان را زینت خود شمرده‌اند. رفتار ناپسند آنان به مکتب اهل بیت (ع) آسیب می‌زند و آنان باید مراقب رفتار خود باشند. شیعیان هرچند در پیروی همه‌جانبه از امام‌علی (ع) ناتوان‌اند، اما می‌توانند خود را به وی شبیه سازند و در ترس از خدا و ترس از عاقبت و در خداجویی از ائمه (ع) پیروی کنند.

توصیه به وحدت و همدلی با دیگر فرقه‌های اسلامی از دیگر سفارش‌های امام‌خمینی به شیعیان است (ببینید: وحدت). ایشان خاطرنشان کرده‌است که امیرالمؤمنین (ع) به‌رغم اعتقاد به جانشینی خود برای حفظ اسلام سکوت کرد و امروز نیز معتقدان و مدعیان پیروی آن حضرت باید مصالح مسلمانان را در نظر بگیرند و وحدت امت اسلامی را پاس دارند. ایشان به شیعیان توصیه کرده‌است در نماز جماعت دیگر فرقه‌های اسلامی شرکت کنند و از رفتار جاهلانه و تفرقه‌انگیز دوری کنند و در موسم حج از تشکیل نماز گروهی در خانه‌ها و بلندکردن صدای مخالف رویه و از افتادن روی قبور مطهر و کارهای مخالف شرع اجتناب کنند. نیز شیعیان همانند امیرالمؤمنین (ع) باید عدالت را در میان خود زنده کنند؛ زیرا با ستم در حق دیگران نمی‌شود ادعای پیروی از آن حضرت داشت. شیعیان باید در مبارزه با ظلم، دفاع از مظلوم و مقدم‌کردن مصلحت‌های مسلمانان بر مصلحت‌های شخصی و استقامت در راه خدا و تحمل مشکلات از پیشوایان خود پیروی کنند.

پیوند به بیرون

• احمد فکور افشاگر ـ سیدعباس رضوی، شیعه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۷۹–۵۹۶.