قرآن

قرآن، جایگاه، حقیقت و ویژگی‌های کتاب الهی اسلام.

مفهوم‌شناسی

قرآن از ریشه «قرء» به معنای جمع، گردآوری و قرائت است و در اصطلاح دینی به کتاب آسمانی‌ای که فرشته وحی از جانب خداوند بر پیامبر اسلام(ص) نازل کرده و در دفاتر، نوشته و به تواتر نقل شده گفته می‌شود. امام‌خمینی قرآن را کتاب نازل‌شده به واسطه جبرئیل(ع) بر پیامبر اکرم (ص) می‌داند که جامع کتاب‌های الهی است و صورت اجمالی همه حقایق اسما و صفات را داراست و معرِّف مقام مقدس حق به تمام شئون و تجلیات اوست.

از مهم‌ترین نام‌های قرآن، فرقان، ذکر، حکیم، نور، کلام و کتاب است. به سبب اینکه سوره‌ها و آیات و حروف آن به هم افزوده شده و مقارنت دارند به آن قرآن گفته می‌شود. فرقان‌بودن قرآن به سبب این است که حق و باطل را از هم جدا کرده‌است. همچنین بعضی قرآن را جهت جمعی کتاب خداوند و فرقان را جهت تفصیل آن دانسته‌اند. از این‌رو قرآن در مرتبه عالم خلق و لوح محو و اثبات، به جهت علم تفصیلی، فرقان است و در مرتبه عالم امر یا لوح محفوظ که مقام جمعیت و وحدت و علم اجمالی است و هیچ کثرت و تفرقی ندارد، قرآن است. قرآن را به دلیل اینکه موعظه و اخبار امت‌های گذشته را و هر آنچه مورد نیاز مردم در امور دین است، بیان می‌کند «ذکر» گفته‌اند و به جهت اینکه شامل دقایق علوم و اعمال است و آیاتش محکم است، آن را حکیم خوانند؛ زیرا آیات قرآن دارای نظم عجیب و معانی بدیع می‌باشد و دور از تحریف، تبدیل، اختلاف و تباین است. قرآن به سبب اینکه راه سعادت را روشن می‌کند، نور است و به دلیل اینکه حق‌تعالی آن را تصنیف کرده، کتاب الهی است؛ همچنان‌که عالم نیز کتاب تکوینی الهی است که خداوند با دست قدرت خود نگاشته‌است. نیز به جهت تأثیر بر ذهن مخاطب و ابراز و اظهار آنچه در ضمیر پنهان است، کلام خداوند است، چه از مقوله صوت و لفظ باشد و چه نباشد. برخی بر این اعتقادند که فرق کتاب خداوند با کلام خداوند در این است که کتاب از عالم خلق بوده، ولی کلام الهی از عالم امر است. همچنین کلام نسخ‌بردار نیست؛ ولی کتاب ممکن است منسوخ شود.

پیشینه

نزول کتاب‌های آسمانی بر انبیای الهی و بیان دستورها و احکام الهی، به این جهت بوده تا انسان‌ها اعمال و شئون اجتماعی خود را اصلاح کنند و به هدایت و نجات برسند. طبق بعضی از روایات، ۱۰۴ کتاب بر انبیا (ع) نازل شد که نخستین آن کتاب شیث (ع) جانشین حضرت آدم (ع) است و آخرین آن قرآن است. قرآن کریم نزد مسلمانان دارای اهمیت و احترام ویژه‌ای است و مهم‌ترین نقش آن در جامعه اسلامی، محوریت آن به عنوان مهم‌ترین قانون برای امت اسلامی است و هیچ سندی در اسلام به اندازه آن اصالت، مصونیت، اعتبار و اتقان ندارد.

اکثر مفسران بر این عقیده‌اند که آغاز نزول قرآن با آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) در کوه حرا و با نزول پنج آیه اول سوره علق بوده‌است؛ البته دربارهٔ چگونگی نزول قرآن و اینکه آیا نزول آن دفعی بوده یا تدریجی، اختلاف وجود دارد. قرآن دارای ۱۱۴ سوره است؛ برخی سوره انفال و برائت را یک سوره حساب کرده‌اند و قرآن را شامل ۱۱۳ سوره دانسته‌اند. در چگونگی شمارش از نظر اتصال و انفصال آیات قرآن ـ نه کم و زیاد بودن ـ نیز اختلاف‌هایی وجود دارد. قرآن در نظر قاریان بصره ۶۲۰۴ آیه است؛ اما قاریان کوفی آن را ۶۲۳۶ آیه و قاریان اول مدینه ۶۲۱۷ آیه می‌دانند. گفته کوفیان که مستند به امیرالمؤمنین علی(ع) است، صحیح‌ترین گفته در تعداد آیات قرآن است.

نظم کلمات و جمله‌های قرآنِ موجود، بدون تغییر و تبدیل همان نظمی است که حق‌تعالی نازل کرده‌است؛ اما ترتیب آیات و سوره‌های قرآن در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت و بر اساس برخی از روایات، هر سوره با نزول بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز می‌شد و نزول بِسْمِ اللَّه دیگر، دلیل بر خاتمه پیداکردن آن بود و با این رویه هر سوره جدا و مستقل از سوره‌های دیگر ثبت و ضبط می‌شد؛ اما با وجود کتابت همه قرآن و مشخص‌بودن ترتیب آیات و سوره‌های آن، جمع سوره‌ها به صورت مصحف کامل (بین الدفتین) پس از زمان پیامبر (ص) به انجام رسید.

به دلیل اهمیت قرآن نزد مسلمانان و لزوم نگهداری و حفظ کلام الهی، مسلمانان به حفظ و ثبت قرآن بر روی صحیفه‌ها مبادرت ورزیدند. حفظ آیات قرآن در زمان رسول خدا (ص) مورد تأکید ایشان بود و حافظان قرآن مقام خاصی نزد رسول خدا (ص) و در میان مسلمانان داشتند و این امر کافی بود که مسلمانان در حفظ قرآن جدیت داشته باشند و از یکدیگر پیشی بگیرند تا آنجاکه زن مسلمان در مَهر، به یادگرفتن یک سوره از قرآن راضی می‌شد؛ همچنین رسول خدا (ص) هر مهاجر جدیدی را به یکی از حافظان قرآن می‌سپرد تا حفظ قرآن را به او آموزش دهد و این سبب رواج حفظ قرآن در میان مسلمانان شد. افراد زیادی در زمان رسول خدا (ص) قرآن را حفظ کردند. حافظان و قاریان قرآن در آغاز هر آنچه را فرا می‌گرفتند، خدمت پیامبر (ص) می‌خواندند و ایشان تقریر و تصحیح می‌کرد. به واسطه کافی‌نبودن حفظ قرآن و احتمال خلل به تمامیت و اصالت قرآن با مرگ حافظان قرآن، پیامبر (ص) اهتمام فراوانی به نوشته‌شدن قرآن داشت؛ به همین دلیل آیات قرآن را بر تعدادی از صحابه که می‌توانستند بنویسند و امروز به کاتبان وحی مشهورند املا می‌کرد و آنان با همان خط ابتدایی کوفی و ابزارهای طبیعی موجود، آیات را ثبت می‌کردند و با بازخوانی، صحت آن را تأیید می‌کردند. شمار کاتبان وحی در مجموع ۴۳ نفر شمرده شده‌اند که از مشهورترینِ آنان امیرالمؤمنین علی (ع)، خلفای ثلاثه، زبیربن‌عوام، طلحةبن‌عبیدالله و زیدبن‌ثابت است که از این میان امیرالمؤمنین (ع) و زیدبن‌ثابت بیش از دیگران به این امر پرداخته‌اند.

نخستین کسی که پس از وفات پیامبر (ص) و به وصیت او، متصدی جمع‌آوری قرآن شد، امام‌علی (ع) بود. پس از آن در زمان خلفا، امر جمع‌آوری قرآن به زیدبن‌ثابت واگذار شد و در زمان عثمان همه قرآن‌ها جمع‌آوری و نسخه واحدی ارائه شد. امام‌علی (ع) نیز مصحفی خاص تدوین کرد؛ یعنی بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها و قرائت صحیح که بر اساس قرائت پیامبر (ص)، ثبت شده بود و همچنین مشتمل بر شأن نزول تنزیل و تأویل و موارد ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه بود؛ البته ایشان پس از ملاحظه مصحف تدوین‌شده زمان عثمان و مطابقت آن با مصحف خود، آن مصحف را تأیید کرد و مصحف خود را ظاهر نکرد.

رسم‌الخط قرآن نیز مراحلی را پشت سر گذاشت. قرآن در آغاز خالی از نقطه و اعراب بود. بخشی از اعراب‌گذاری قرآن را ابوالاسود دوئلی انجام داد که او نیز از امام‌علی (ع) فرا گرفته بود. پیش از جمع‌آوری مصحف‌ها، قرائت‌های مختلفی از قرآن وجود داشت که مشهور آنها هفت قرائت است و ادعای تواتر بر آن شده‌است. از آنجاکه آشنایی با قرآن برای اقوام و ملت‌های مختلف، نیاز به ترجمه قرآن داشت، دانشمندان مسلمان و حتی غیر مسلمان به ترجمه قرآن به زبان‌های مختلف مبادرت ورزیدند.

تفاسیر بسیاری نیز بر قرآن نگاشته شده‌است. آغاز تفسیرِ آیات را می‌توان از زمان رسول خدا (ص) دانست که خود حضرت بعضی از آیات را تفسیر و تبیین کرده‌است و در زمان امیرمؤمنان (ع) و ائمه(ع) نیز با بیان شأن نزول و تفسیر آیات ادامه یافت. اندیشمندان اسلامی نیز در عصرهای مختلف تفسیرهای گوناگونی به روش روایی، اجتهادی و شهودی ارائه کرده‌اند و اتخاذ این روش‌ها، از گرایش‌های فکری، فرهنگی، دینی و علایق فردیِ مفسر نشئت می‌گیرد. در گرایش‌های تفسیری نیز گستردگی مسائل قرآن و اینکه شامل علوم مختلف می‌شود و ظهور اندیشه‌های گوناگون نقلی، عقلی، کلامی و عرفانی، سبب تنوع زیادی در تفسیرها شده‌است.

(ببینید: تفسیر و روش تفسیر قرآن)

امام‌خمینی در آثار خود دربارهٔ حقیقت قرآن، مراتب فهم آن، چگونگی نزول و ویژگی‌های آن به تحلیل و بررسی پرداخته‌است؛ همچنین تحقیقاتی در آثار ایشان بر اساس آرا و مبانی تفسیری ایشان صورت گرفته و با عنوان‌هایی چون تفسیر القرآن المجید، فهم القرآن، تفسیر و شواهد قرآنی و آرای تفسیری امام‌خمینی ارائه شده‌است.

جایگاه و عظمت قرآن

قرآن کتاب دینی و اعتقادی مسلمانان است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده تا مردم را از تاریکی‌های کفر و نفاق به ایمان و اخلاص و نور راهنمایی کند. در احادیث اهل بیت(ع)، قرآن پنددهنده‌ای معرفی شده‌است که فریب نمی‌دهد و راهنمایی است که گمراه نمی‌کند و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی‌گوید. کسی که به آن چنگ زند نجات می‌یابد و کسی که به دنبال هدایت از غیر طریق آن باشد، گمراه می‌شود.

طبق روایت مشهور در منابع شیعی و سنی از رسول خدا (ص) قرآن به همراه عترت آن حضرت (ص) یکی از دو ثقل و سرمایه ارزشمندی است که حضرت بر جای گذاشته‌است و هر کس به این دو تمسک کند، گمراه نخواهد شد. برخی سران قریش پس از وفات رسول خدا (ص) شعار «حسبنا کتاب الله» (کتاب الهی برای ما کافی است) سر دادند و عترت پیامبر(ص) را کنار زدند و این سبب شد که به فکر افتادند قرآن را از تفسیر اهل بیت (ع) جدا کنند و آن را بدون شرح و تفسیر بنویسند.

از دیدگاه شیعه، امامان معصوم(ع) حاملان علم قرآن و بیان‌کننده مضامین و حقایق قرآن‌اند. از این‌رو میان کتاب و عترت تلازم است و همان‌گونه که قرآن با روایات تفسیر می‌شود و عام و خاص و محکم و متشابه آن روشن می‌گردد، قرآن نیز در فرض اختلاف روایات، مرجع است و روایاتی که مخالف قرآن باشند، مردود می‌شوند. در علوم مختلف اسلامی نیز قرآن منبع و فصل‌الخطاب در موارد اختلافی است و اندیشمندان اسلامی با استناد به آن مطالب خود را اثبات می‌کنند.

امام‌خمینی در بیان اهمیت و جایگاه قرآن قائل است قرآن بزرگ‌ترین رحمت الهی است که برای بشریت نازل شده‌است و راه وصول به سعادت را برای انسان‌ها باز کرده و بزرگ‌ترین نسخه نجات‌دهنده بشر است که می‌خواهد همه زنجیرهایی را که بر دست، پا، قلب و عقل انسان زده شده باز کند و وی را از هلاکت برهاند. با همین نگاه به قرآن است که ایشان حتی دربارهٔ قصه‌های قرآن نیز معتقد است این بخش از قرآن برای بیان تاریخ و مجرد اخبار و قصه نیست، بلکه در این قصه‌ها چگونگی تربیت انبیا(ع) و مردم بیان شده و خداوند اغراض خاصی را دنبال می‌کند و تکرار آنها نیز به سبب تأثیر حقایق و معارف در قلوب است.

(ببینید: اهداف قرآن)

خداوند از قرآن کریم با صفت عظیم یاد کرده‌است و آن را گفتار سنگینی دانسته که اگر بر کوه نازل شود، کوه از خشیت الهی از هم پاشیده می‌شود. در روایات نیز قرآن دریایی ژرف معرفی شده که رژفای آن دست‌یافتنی نیست و ظاهر آن زیبا و شگفت‌آور و باطن آن ژرف است. شگفتی‌ها و غرایب آن پایان ندارد و تاریکی‌ها، تنها با آن رفع می‌گردد و این بیانگر عظمت قرآن و برتری آن بر سایر کتاب‌های آسمانی است و این به سبب اعجازی است که خداوند در آیات قرآن و معانی آنها قرار داده‌است. در حقیقت کتابی که نور هدایت و راه نجات است و اسما و صفات الهی را بیان می‌کند، همه از عظمت متکلم آن نشئت می‌گیرد.

امام‌خمینی برای عظمت قرآن جهات چندی برمی‌شمارد ازجمله:

1. عظمت متکلم و حافظ آن: گوینده این سخنان، موجودی نامتناهی و دارای صفات جلال و جمال است و این عظمت در سخن او منعکس است. آن عظیم مطلق که تمام بزرگی‌های قابل تصور در ملک و ملکوت و تمام قدرت‌های نازل در غیب و شهادت، در او وجود دارد، همه آنها را در قرآن تجلی داده‌است؛ به همین دلیل، این صحیفه بر همه کتاب‌های آسمانی برتری دارد.
2. عظمت رسول وحی: جبرئیل امین و روح اعظم که رسول وحی است، یکی از مهم‌ترین ارکان چهارگانه عالم هستی به‌شمار می‌رود که مَلَک موکل علم و حکمت و مأمور رساندن رزق‌های معنوی و روحانی است.
3. عظمت حامل قرآن: قلب پاکیزه نبی ختمی (ص) که حامل قرآن است، جامع همه حقایق است و حق‌تعالی به جمیع شئون ذاتی و صفاتی و افعالی بر آن تجلی کرده و او دارای ولایت مطلقه و برزخیت کبراست.
4. عظمت زمان ارسال و موقعیت نزول قرآن: قرآن کریم در شب قدر نازل شده‌است؛ شبی که برابر با هزار ماه در ایام دیگر است و شب وصول رسول مکرم اسلام (ص) است و اگر خداوند چنین موقعیتی را برای نزول قرآن انتخاب کرده، نشان‌دهنده عظمت این کتاب و پیام مهم آن بوده‌است. ( (ببینید: لیلةالقدر))
5. عظمت مطالب و مقاصد قرآن: اصل و اساس مقاصد قرآن کریم اموری است: الف) تکمیل معرفت الهی و حصول توحید ذاتی، صفاتی و اسمائی؛ ب) بیان چگونگی سلوک به سوی خداوند؛ ج) چگونگی معاد و رجوع آفریدگان به حق‌تعالی؛ د) بیان تجلیات الهی و اقسام آن؛ البته معارف بلند قرآن هنگام نزول و رسیدن به عالم طبیعت، به همراه هزاران حجاب است که اگر این کتاب با جلوه‌ای از جلوه‌هایش تجلی می‌کرد، ارکان زمین و آسمان را می‌سوزاند و اگر بر فرشتگان مقرب جلوه می‌کرد، وجود آنان را در هم می‌کوبید.

قرآن کریم با وجود عظمتش، نزد مسلمانان مهجور است؛ چنان‌که در بعضی آیات نیز به آن تصریح شده‌است. از دیدگاه امام‌خمینی مهجوریت قرآن در ابعاد مختلف است: اول مهجوریت در عمل، دوم در تلاوت، سوم در نگاه جامع به قرآن.

(ببینید: مهجوریت قرآن و اهداف قرآن)

چگونگی نزول قرآن

فرشته وحی قرآن کریم را بر پیامبر اکرم(ص) نازل و آیات را بر آن حضرت قرائت می‌کرد. طبق بعضی از روایات گاهی هنگام نزول قرآن به سبب سنگینی وحی، حالتی به مانند بیهوشی بر پیامبر (ص) عارض می‌شد. در اینکه در نزول وحی بر پیامبر (ص) الفاظ قرآن نازل شده یا اینکه قرآن حقیقت مجردی است که پیامبر (ص) آن را تنزل داده و در قالب کلمات و الفاظ ارائه کرده، اختلاف وجود دارد. امام‌خمینی این نظر را که پیامبر (ص) حقایق الهی را از غیب دریافت و الفاظ را خود انتخاب کرده باشد، نمی‌پذیرد و بر این باور است که اگرچه پیامبر (ص) حقیقت وحی و معانی مجرد را در مراتب بالاتر دریافت کرده‌است، چون نمی‌توان آن معانی را در عالم حس به مردم منتقل کرد، این معانی تنزل‌یافته و به صورت الفاظ بیان شده‌اند؛ اما پیامبر (ص) خود در این زمینه اعمال نظر و رأی نداشت و هر آنچه می‌فرمود از وحی سرچشمه می‌گرفت.

(ببینید: وحی)

آغاز نزول قرآن در مکه بوده‌است که از این آیات به آیات مکی یاد می‌شود و آیاتی که پس از هجرت پیامبر(ص) در مدینه نازل شد، آیات مدنی نام دارند. در تعیین آیات مکی و مدنی اختلاف است. اندیشمندان اسلامی دربارهٔ چگونگی نزول قرآن آرای مختلفی ارائه کرده‌اند. برخی مانند شیخ صدوق بر اساس روایتی نزول قرآن را به دو صورت دفعی و تدریجی دانسته‌اند که نزول دفعی آن در شب قدر بوده‌است. گروهی نیز مانند شیخ مفید، نزول دفعی را نپذیرفته‌اند و بعضی روایتی را که در این زمینه وارد شده نازل‌شدنِ حقیقت قرآن به صورت مجموعی بر قلب پیامبر (ص) در شب قدر تفسیر کرده‌اند.

در بحث از نزول دفعی و تدریجی نیز چند قول وجود دارد:

1. قرآن نخست در لوح محفوظ نازل شده، آن‌گاه در شب قدر به صورت دفعی بر آسمان دنیا و سپس به مدت ۲۳ سال بر قلب پیامبر نازل شده‌است.
2. قرآن نخست در شب قدر به جبرئیل داده شد و او قرآن را در محلی به نام بیت‌العزة قرار داد و از آنجا قرآن به صورت تدریجی بر پیامبر (ص) نازل شد.
3. قرآن در ماه رمضان در شب قدر یک‌باره در بیت‌المعمور که در آسمان چهارم است، نازل شد. سپس از بیت‌المعمور در مدت بیست سال نازل شد.
4. قرآن در هر سال در شب قدر به قدر نیاز مردم در آن سال بر پیامبر (ص) نازل می‌شد و سپس جبرئیل به‌تدریج موارد مورد نیاز را بر پیامبر (ص) نازل می‌کرد.

امام‌خمینی دربارهٔ چگونگی نزول قرآن با استناد به حدیثی نزول دفعی قرآن بر رسول خدا (ص) را در بیت‌المعمور می‌داند. به باور ایشان قرآنی که به صورت دفعی نازل شده، همان قرآن در سرّ مکنون در نشئه علمی است که در یک مقام، متحد با ذات و از تجلیات اسمائی است: اما نزول تدریجی آن، در مدت ۲۳ سال بوده که پاداش سیر و سلوک و ریاضت‌های پیامبر (ص) است. ایشان معتقد است نزول قرآن، به قدرت پیامبر (ص) که ولی اعظم است، می‌باشد و فرشته وحی نقش واسطه‌ای دارد.

(ببینید: وحی)

حقیقت و ماهیت قرآن

اهل معرفت و حکما بر این باورند که حقیقت قرآن، مجموع حقایق عالم هستی، ظهور کتبی عالم و انسان کامل، عقل بسیط، کلید درهای غیب الهی و مقام جمع و اجمال است که همان حقیقت محمدی(ص) است. به سبب عظمت سرّ قرآن، این سرّ و روح برای هر کس قابل ادراک نیست؛ مگر صاحبان عقل و بصیرت.

امام‌خمینی به بیان حقیقت دو مرتبه از قرآن پرداخته‌است: یکی پیش از تنزل و مقام بطون قرآن و دیگری پس از تنزل و مرتب نازله قرآن. اما در مرتبه نخست حقیقت قرآن پیش از تنزل به منازل خلقی، کتابی تکوینی و از شئون ذاتی و حقایق علمی در حضرت واحدیت است و حقیقت آن کلامی نفسی و ذاتی است. این حقیقت برای کسی حاصل نمی‌شود، مگر برای ذات مبارک پیامبر اکرم(ص) با مکاشفه الهی، در مقام قابَ قَوسین، بلکه در مقام اَو اَدنی. در حقیقت، قرآن مقام ظهور اسم «الله» به ظهور رحمانیت و رحیمیت است که جامع جمع و تفصیل و صحیفه‌ای است که بیانگر اسم اعظم الهی است؛ همچنان‌که انسان کامل صورت اسم اعظم است و قرآن و انسان کامل هر دو، در جلوه‌بودن آن مقام، در یک رتبه‌اند. از این جهت، نسخ و انقطاع در حقیقت قرآن راه ندارد؛ زیرا اسم اعظم و مظاهر او ازلی و ابدی‌اند.

امام‌خمینی با استناد به روایت ثقلین، انسان کامل را همان قرآن حقیقی می‌داند که در عالم کثرت از هم جدا شده‌اند؛ ولی به حسب وحدت و عالم معنا، یکی‌اند. در حقیقت، قرآن سرّی میان حق‌تعالی و پیامبر او و سرّ و رازی است که با رازهای دیگر پوشیده شده‌است. اما در مرتبه دوم قرآن رقیقه و تنزل‌یافته از عوالم بالاتر است که با هزاران حجاب تنزل می‌یابد. این کتاب تدوینی الهی، تنزل و رقیقه آن کتاب تکوینی الهی است و پس از عبور از حجاب‌های نوری، بر قلب پیامبر (ص) وارد می‌گردد و از آنجا متنزل می‌شود و به مرحله‌ای می‌رسد که با زبان گفته می‌شود. البته امام‌خمینی نزول کلام الهی بر قلب پیامبر (ص) به الفاظ و اصوات بدون واسطه را نمی‌پذیرد؛ برخلاف معتزله که به آن قائل‌اند؛ زیرا مستلزم تغیر و تجدد در ذات الهی است.

(ببینید: وحی و کلام الهی)

امام‌خمینی قرآن را کتاب معرفةالله و طریق سلوک به سوی او و معرِّف ذات مقدس حق‌تعالی به تمام شئون و تجلیات می‌داند که جاهلان آن را به انزوا کشیده‌اند و آرای انحرافی و تفسیر به رأی‌هایی در آن راه یافته و هر شخصی با نفسانیت خود، در معنای آن تصرف کرده‌است. این کتاب در عصری نازل شد که تاریک‌ترین محیط بود و عقب‌افتاده‌ترین مردم در آن زندگی می‌کردند، لکن در آن حقایق و معارفی است که در آن روز سابقه نداشته‌است؛ چنان‌که مسائل عرفانی‌ای که در قرآن است، در یونان و نزد فلاسفه آن نبوده و افرادی چون ارسطو و افلاطون از رسیدن به آن عاجر بودند و حتی فلاسفه و عرفای بزرگ اسلامی نیز که در مهد قرآن رشد کرده‌اند، مسائل خود را از قرآن می‌گرفتند. به اعتقاد ایشان حقایق قرآن به زبان عرفی نازل شده و این از باب شفقت و رحمت بر انسان‌هاست تا هر شخصی به مقدار فهم خود از حقایق آن نصیبی داشته باشد.

(ببینید: زبان قرآن)

ظهور و بطون قرآن

قرآن کریم تنها شامل یک سطح از معنا نیست که همگان به‌طور مساوی آن را درک کنند، بلکه این کتاب آسمانی دربردارنده لایه‌ها و سطوح معانی گوناگون است. مراد از ظهور در قرآن، معنای ظاهری و ابتدایی است که از آیات به دست می‌آید و مراد از بطون، معنای نهفته در آیات است که فراتر از مفهوم ظاهری آیات است و این معنای باطنی، ممکن است به مفهوم ظاهری آیه نزدیک باشد یا با آن فاصله داشته باشد؛ چنان‌که در بعضی روایات، عرض امانت در قرآن به ولایت امیرالمؤمنین(ع) تفسیر شده‌است. اندیشمندان اسلامی نیز با تمسک به روایات، بر بطون و چندلایه‌بودنِ آیات قرآن تأکید کرده‌اند.

امام‌خمینی ظاهر و باطن قرآن و صورت و معنای آن را به بدن و روح تشبیه می‌کند که از هم قابل تفکیک نیستند. به اعتقاد ایشان توقف بر ظواهر و عدم عبور و تجاوز از آن به باطن، موجب هلاکت و پایه جهل و نادانی می‌شود و اساس انکار نبوت و ولایت است؛ به همین دلیل کسانی که تنها دعوت به ظاهر و صورت می‌کنند و مردم را از آداب باطنی بازمی‌دارند و مانع رسیدن به انسانیت و وصول به حق‌تعالی هستند. در مقابل، کسانی مانند جاهلان از صوفیه که رسیدن به باطن را از غیر ظاهر جستجو می‌کنند، بر صراط مستقیم نیستند؛ زیرا ظاهر، خود طریقی به سوی باطن است.

(ببینید: تأویل و شریعت، طریقت و حقیقت)

امام‌خمینی همانند بعضی از عارفان با استناد به روایتی، برای آیات الهی، ظهر و بطن و حد و مطلع برشمرده است و معتقد است اگر مراد از قرآن در این حدیث، همه عالم وجود باشد، ممکن است بطن، عالم غیب و ظهر، عالم شهادت باشد. همچنین مطلع، کلام ذاتی و تجلی ظهوری حق‌تعالی در حضرت واحدیت و حد، کلام ظلی و فیضی باشد که حد فاصل میان حضرت واحدیت و مظاهر غیب و شهادت است که از آن به عماء تعبیر می‌شود و اگر مراد از قرآن در حدیث یادشده، انسان کامل یا همان کون جامع و کتاب مبین باشد، مراد از ظهر و بطن و حد و مطلع، مراتب چهارگانه (قوای چهارگانه ادراکی یا طبایع چهارگانه) انسان کامل است و مراد از بطون سبعه، لطایف هفتگانه انسان (نفس، عقل، قلب، روح، سر، خفی و اخفی) است، بلکه طبق مبانی عرفا، هر فردی از افراد وجود، حتی موجودات سافل، قرآن جامع‌اند که برای او ظهر، بطن، حد و مطلع و مراتب هفتگانه بلکه هفتادگانه است.

(ببینید: ظهور و بطون و عماء)

به باور امام‌خمینی قرآن دارای بطن‌های متعدد و حقایقی است که از دید انسان‌های عادی پوشیده‌است. در حقیقت، باطن قرآن از سنخ معانی نیست تا برای انسان‌ها با علوم رسمی قابل درک باشد؛ بلکه باطن قرآن از سنخ حقایق است و برای درک این حقایق، مکاشفه تام انسان کامل ختمی (ص) لازم است. نظر امام‌خمینی دربارهٔ بطون قرآنی مبتنی بر تفسیر عرفانی از روایتی است که حقیقت قرآن را همان تجلی خداوند با صفات جلالی و جمالی بر قلب جمعی محمدی (ص) می‌شمارد. به باور ایشان ظاهر قرآن در مقابل باطن آن نیست، بلکه باطن قرآن در طول ظاهر آن است و آنچه در دست ماست، تنزل‌یافته مراتب بطونی و حقیقت قرآن است.

مراتب قرآن

اندیشمندان اسلامی مراتب‌داشتنِ قرآن را با دو رویکرد هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی بررسی کرده‌اند:

1. مراتب قرآن بر اساس مراتب وجود (هستی‌شناختی): بعضی از اهل معرفت از آنجاکه قرآن را جامع همه حقایق الهی و کونی، به صورت یکسان می‌دانند، معتقدند در قرآن هیچ‌گونه میل و انحرافی نیست و منزلت قرآن منزلت اعتدال است؛ اما اگر از این منزل و مرتبه تنزل کند، جامعیت نخواهد داشت. امام‌خمینی نیز حقیقت قرآن را دارای مراتبی می‌داند که پیش از تنزل به منازل خلقی، از شئون ذاتی و حقایق علمی در حضرت واحدیت بوده‌است و در هر نشئه از نشئات هستی، ظهوری دارد؛ چنان‌که قرآن در حضرت‌های علمیه، حضرت اعیان، حضرات اقلام و حضرات الواح، حضرت مثال و در حس مشترک و در شهادت مطلقه به گونه‌ای ظهور دارد. این همان، هفت مرتبه از تنزل است و ممکن است نزول قرآن بر هفت حرف در روایات، اشاره به این معنا باشد. ایشان معتقد است همان‌طور که کتاب تکوینی و نظام آفرینش مراتب دارد، کتاب تدوین و قرآن کریم نیز مراتبی دارد که هم‌راستا با مراتب تکوینی است. به باور ایشان اگر مراد از قرآن در بطون هفتگانه آن همه هستی باشد، مراتب هفتگانه بطونی آن مراتب هفتگانه کلی است و آن مقام احدیت غیبی، حضرت واحدیت، مقام مشیت و فیض منبسط، عالم عقول، عالم نفوس کلی، عالم مثال مطلق و عالم طبیعت است. امام‌خمینی نزول آیات از مرتبه غیب تا شهادت را نوعی تغییر و میل وجودی و رتبی دانسته‌است؛ زیرا کلمات حق‌تعالی با رسیدن به هر مرتبه در قوس نزول، محجوب و مستور در حدود و تعینات می‌گردد تا به عالم طبیعت برسد. بنا بر نظر امام‌خمینی قرآن و کلام الهی با طی مراتب در قوس نزول و پوشیدن لباس الفاظ، مرحله به مرحله تنزل داده شده‌است. از این‌رو مراتب بطون قرآن در قوس صعود، مطابق با مراتب تنزل است و برای رسیدن به بطون قرآن باید از تحریف رهایی یافت؛ بر این اساس میان مبدأ بطون و مبدأ تنزل، رابطه متعاکسی برقرار است و سالک به هر مرتبه از بطون که راه یافت، از یک مرتبه از تنزل رهایی می‌یابد. بنا بر نظر ایشان رحمت واسعه حق بر بندگان این اقتضا را داشته‌است که قرآن را از آن مقام قرب و قدس، بر حسب تناسب عوالم تنزل دهد تا به این عالم ظلمانی برسد؛ از این‌رو قرآن در آن مقام اصلی خود، سرّ و سرِّ مستتر به سرّ است که تنزل کرده‌است.
2. مراتب قرآن بر اساس فهم آن (معرفت‌شناختی): هر مرتبه از مراتب و منازل قرآن مختص گروهی است که پس از به دست آوردن طهارت، توان حمل و درک آن را دارند و پایین‌ترین مرتبه آن، همین کتابی است که پیش روی مردم است. امام‌خمینی نیز برای فهم قرآن مراتبی قائل است. ایشان در مرتبه‌ای، درک و دریافت آیات قرآن را خارج از حیطه فهم و ادراک بشر برشمرده و آن را مختص ذات غیب‌الغیوب می‌داند که هیچ ملک مقرب یا نبی مرسلی در این مرتبه، به معرفت آن دست نمی‌یابد. در مرتبه بعدی، مخاطب قرآن تنها پیامبر (ص) است و این مرتبه‌ای است که جبرئیل نیز از رسیدن به این مقام قاصر است و معرفت قرآن در این مرتبه، اختصاص به پیامبر (ص) دارد و سرّی میان خداوند و رسولش است. در رتبه ظاهر و الفاظ قرآن که تنزل‌یافته از مراتب بالاتر است نیز سفره گسترده‌ای است که همه اقشار و اصناف آدمیان از آن استفاده می‌کنند و هر مسلک و مکتبی بهره خاص خود را از آن می‌برد.

(ببینید: فهم قرآن)

حروف مقطعه

در برخی از روایات از حروف مقطعه که در آغاز برخی سوره‌های قرآن آمده‌اند، به حروف تهجی یادشده است. این حروف به دلیل طبیعت رمزگونه‌شان، از مباحث اختلافی قرآن‌اند که بحث از آن از صدر اسلام تاکنون ادامه داشته‌است. آرا و نظرات مختلفی از دانشمندان اسلامی در بیان این حروف و مفاد آنها ارائه شده‌است. برخی حروف مقطعه قرآن را از متشابهات قرآن یا اشاره به اسامی سوره‌ها می‌دانند. برخی نیز آن را مأخوذ از صفات و اسمای الهی یا رموزی میان خداوند سبحان و رسول او می‌شمارند.

امام‌خمینی حروف مقطعه را با وجود تفسیرهای مختلفی که از آن شده‌است، از اسرار الهی می‌داند و معتقد است این حروف، مخاطبه و رمزی میان حبیب و محبوب و مناجات میان عاشق و معشوق است و کسی از آنها بهره‌ای ندارد و حتی جبرئیل که خود، قرآن را بر پیامبر (ص) نازل کرده نیز از حقیقت معانی آن اطلاعی ندارد، بلکه فهم حقیقت آن، مختص پیامبر اکرم(ص) و افرادی است که حق‌تعالی به آنان تعلیم کرده‌است.

ویژگی‌های قرآن

امام‌خمینی مانند دیگر اندیشمندان اسلامی برای قرآن ویژگی‌های فراوانی برشمرده است، ازجمله:

1. جامعیت و جاودانگی قرآن: کامل‌بودن مجموعه رهنمودها و دستورهای این کتاب شریف در همه زمینه‌هایی است که به سعادت انسان ارتباط دارد. بنا بر نظر امام‌خمینی قرآن دربردارنده همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال نیازمند آن است و هیچ‌یک از کتاب‌های آسمانی همچون تورات و انجیل، مانند قرآن نیستند که حقایق را به صورت صریح یا ضمنی بیان کنند و جامعیت آن را ندارند؛ زیرا قرآن تجلی جلال و جمال حق‌تعالی و صورت احدیت همه اسما و صفات الهی است. قرآن که کتابی حرکت‌آفرین و زنده است، جاودانه در همه عصرها و نسل‌ها خواهد بود؛ زیرا از ناحیه خداوندی است که محیط و عالم بر همه چیز و همه عصرهاست و آن را دستور و قانونی برای همه زمان‌ها فرستاده‌است و ریشه این جاودانگی نیز از جامعیت قرآن نشئت می‌گیرد؛ زیرا اگر قرآن در همه جهات جامعیت نداشته باشد، نمی‌تواند جاودانه باشد.
2. تحریف‌ناپذیری قرآن: امام‌خمینی همسو با اندیشمندان اسلامی بر عدم تحریف قرآن تأکید کرده و بر این باور است که قرآن کریم از صدر اسلام تا به حال یک کلمه یا یک حرف از آن کم یا زیاد نشده‌است. ایشان با بیان شواهد تاریخی، به نقد ادعای تحریف قرآن پرداخته و معتقد است این قرآن همان کتابی است که در زمان پیامبر(ص) در دست مسلمانان بوده و آن را قرائت و حفظ می‌کردند و اگر تحریفی در قرآن صورت گرفته باشد، باید ائمه(ع) و اصحاب به آن استدلال می‌کردند. امام‌خمینی شدت تعصب مسلمانان به قرآن را مانع امکان وقوع تحریف در این کتاب آسمانی می‌داند و مخالفت شدید مسلمانان با برداشتن یک حرف از قرآن را یکی از شواهد عدم تحریف قرآن می‌شمارد.
3. اعجاز قرآن: قرآن جامع لطایف و حقایق و دقایق توحید است که عقول اهل معرفت در آن حیران می‌ماند و این اعجاز بزرگِ این صحیفه نورانی است. از دیگر موارد اعجاز قرآن حسن ترکیب، لطف بیان، غایت فصاحت و بلاغت و چگونگی دعوت آن است که هر یک جداگانه اعجازی فوق طاقت و خارق عادت است؛ اما آنانی که به اسرار و دقایق معارف آشنا و از لطایف توحید و تجرید باخبرند، وجه نظرشان در اعجاز، همان معارف آن است که جامع لطایف، حقایق، سرایر و دقایق توحید است.
4. میزان و مرجع‌بودن قرآن: قرآن کریم میزان و مرجع منابع دیگری چون سنت به‌شمار می‌رود؛ از این‌رو یک میزان در صحت و اعتبار حدیث، عرضه آن به قرآن است و حدیثی که مخالف قرآن باشد مردود است؛ همچنین میزان در سعادت و شقاوت و اعوجاج و استقامت افراد، قرآن است و کسی که عقاید و اعمال او با قرآن منطبق باشد، اهل سعادت و بر صراط مستقیم است و رسول خدا (ص) از آنجاکه خُلق او قرآن است، خود میزان بوده و بر صراط مستقیم است؛ از این‌رو انسان باید خود را به موازین قرآنی که میزان اکبر شمرده می‌شوند، عرضه کند؛ برای مثال در خصوص قصه آدم(ع) و ابلیس، آن را با خود تطبیق کند تا معلوم شود از کدام حزب است.
5. هدایت‌بودن قرآن: قرآن مجموعه‌ای است که به صورت‌های مختلف راه‌های سعادت بشری را بیان کرده‌است؛ گاهی صریح و گاهی با کنایه، گاهی به صورت احکام و گاه به صورت قصص و حکایت؛ برهمین‌اساس قرآن کریم نشان‌دهنده راه وصول به مقامات اخروی و درجات عالی و حبل ممدود میان آسمان و زمین است که رابطه روحانی و واسطه معنوی میان عالم قدس و ارواح انسانی است و چنان‌که از کلمات معصومان(ع) نیز ـ که از ارواح متعلق به عالم قدس، صدور یافته‌اند ـ تعبیر به «حبل ممدود» میان آسمان و زمین می‌شود.
6. حجیت ظواهر قرآن: ظواهر قرآن کریم حجت است و فرقی میان ظواهر قرآن و غیر قرآن نیست؛ با این حال، گروهی از اخباریان معتقدند بر فرض انعقاد ظهور برای الفاظ قرآن، این الفاظ بدون مراجعه به روایات اهل بیت(ع) حجت نیستند. بنا بر نظر امام‌خمینی دلیل بر حجیت ظواهر قرآن بنای عقلاست. (ببینید: کتاب (منبع اجتهاد) و اهداف قرآن)

آیات فقهی

قرآن کریم به همراه سنت، عقل و اجماع یکی از منابع چهارگانه استنباط احکام شرعی است. این کتاب الهی دارای آیاتی است که به بیان احکام شریعت می‌پردازند و به آیات الاحکام معروف‌اند و برای استنباط احکام شرعی به آنها استناد می‌شود. سابقه آیات الاحکام به ابی‌نصر محمدبن‌سائب بشر کلبی (م۱۴۷) می‌رسد که از اصحاب امام‌باقر(ع) و امام‌صادق(ع) بود. برخی از فقها و مفسران در این زمینه کتاب مستقلی نیز تدوین کرده‌اند. از مجموعه آثار امام‌خمینی نیز مباحثی که مربوط به احکام بوده، در کتابی به نام آیات الاحکام قبسات من تراث الامام‌الخمینی جمع‌آوری شده‌است. دلالت آیات قرآن بر احکام شرعی یا به صورت نص است یا به صورت ظاهر؛ یعنی در استفاده از عمومیت یا اطلاق آیات نیاز به مقدماتی است که نخستین مقدمه آن حجیت ظهور است. غالب فقها قائل به حجیت ظهور آیات‌اند. برخی نیز حجیت ظواهر قرآن را منوط به همراهی این آیات با روایات صحیحه از اهل بیت(ع) می‌دانند. آیاتی که مربوط به احکام شرعی‌اند در بسیاری از ابواب فقه مانند نماز، روزه، حج، زکات و ابواب معاملات و شهادات بررسی شده‌اند. برخی شمار این آیات را حدود پانصد و برخی آن را دو هزار آیه می‌دانند.

امام‌خمینی نیز در ابوابی از کتاب‌های فقهی و اصولی خود به برخی آیات در استنباط احکام شرعی استناد کرده‌است، مانند باب نماز، روزه، حج، بیع و حکومت و ولایت.

(ببینید: آیات الاحکام و آیات الاحکام فی التراث الامام‌الخمینی)

خود قرآن نیز احکامی دارد، همانند حرمت قرائت سوره‌های سجده‌دار برای جنب، حایض و زن در حال نفاس، کراهت قرائت سوره‌های دیگر برای این افراد، وجوب طهارت برای لمس قرآن و استحباب آن در حال قرائت قرآن.

(ببینید: تلاوت قرآن)

پیوند به بیرون

• باقر صاحبی، قرآن، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۱۵۲-۱۶۵.