تلاوت قرآن

تلاوت قرآن، خواندن قرآن با آداب خاص ظاهری و باطنی.

مفهوم‌شناسی

تلاوت، مصدر و از ریشه «تلو»، به معنای قرائت و پیروی است و در اصطلاح، قرائت پشت سر هم کلمات قرآن، همراه با تدبر، توجه و تأمل اجمالی در آن است و فرقی نمی‌کند از حفظ باشد یا از روی نوشته. برخی نیز معنای پیروی از کتاب‌های آسمانی را در آن وارد دانسته‌اند. امام‌خمینی تلاوت قرآن را همان قرائت قرآن می‌داند که بهتر است با توجه به معانی و مقاصد آن باشد.
ازجمله واژگان مرتبط با تلاوت، قرائت است که برخی آن دو را به یک معنا دانسته‌اند؛ چنانچه در کاربرد عمومی و عرفی نیز میان این دو واژه فرقی نیست، اما بعضی تلاوت را اخص از قرائت می‌دانند و معتقدند تلاوت در جایی به‌کار می‌رود که بیش از یک کلمه باشد، اما قرائت در یک کلمه هم به‌کار می‌رود. برخی نیز تلاوت را مختص پیروی از کتاب‌های آسمانی می‌دانند که گاهی با قرائت بوده و گاهی با امتثال اوامر و نواهی و تأثیرپذیری از ترغیب و انذار مضامین آن است.

پیشینه

در ادیان الهی به تلاوت کتاب‌های آسمانی توجه شده است؛ چنان‌که یهودیان شب اول عید شاووت و روزی که ده فرمان به حضرت موسی(ع) داده شد، بیدار می‌مانند و به تلاوت تورات می‌پردازند. مسیحیان نیز در روز یکشنبه در مراسم دعا و نیایش خود قسمتی از کتاب مقدس را تلاوت می‌کنند. در اسلام نیز بر تلاوت قرآن تأکید فراوان شده و یکی از دستورهای قرآن کریم قرائت به اندازه ممکن و میسور است. قرآن مؤمنان را تلاوت‌کنندگان حقیقی کتاب خداوند برشمرده است. توصیه به تلاوت قرآن مخصوص زمان و مکان خاص نیست؛ چنان‌که همه مسلمانان در نمازهای پنج‌گانه واجب، سوره‌هایی از آن را قرائت می‌کنند و در هر روز نیز تلاوت آیاتی از قرآن مستحب است؛ به‌ویژه در ماه رمضان تلاوت بسیار آن مستحب بوده و سفارش شده است. در روایات فراوانی پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع)، مسلمانان را به قرائت قرآن، تدبر در آن و به صوت نیکو خواندن آن تشویق کرده‌اند؛ همچنین برای قرائت قرآن آثار و ثواب‌هایی بیان کرده‌اند.
در زمان پیامبر(ص) شماری از صحابه در مدینه به قرائت قرآن و آموزش و آموختن آن می‌پرداختند؛ اما عموم مردم که از نعمت خواندن و نوشتن بی‌بهره بودند، راهی جز حفظ نداشتند. بزرگان صحابه همانند امیرالمؤمنین(ع)، عبدالله‌بن‌مسعود، ابی‌بن‌کعب، زیدبن‌ثابت و ابوالدرداء وظیفه داشتند قرآن را همان گونه که بر پیامبر(ص) نازل شده، فرا بگیرند و برای مردم قرائت کنند. در عصر خلفا مسئله قرائت و حفظ قرآن، رواج داشته و حکومت‌های جور از اینکه مردم به قرائت و حفظ ظاهری قرآن روی می‌آوردند، ترسی نداشتند؛ بلکه تلاش می‌کردند همین رویه متداول گردد (ببینید: قرآن)؛ اما در مکتب اهل بیت(ع) همواره، قرائت با تدبر ترویج شده است. آنان تلاوت را زمینه‌ساز تدبر در معانی و فهم آیات می‌دانستند. قرائت و تلاوت قرآن، از مباحث علوم قرآنی است و در بسیاری از کتاب‌های تفسیری و علوم قرآنی، تلاوت، فضیلت و آداب آن آمده است. علمای اخلاق و عرفان نیز در کتاب‌های خود باب‌هایی به موضوع تلاوت قرآن، ثواب تلاوت، وصف تلاوت‌کنندگان و آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن اختصاص داده‌اند و خواندن قرآن را برترین عبادات معرفی کرده‌اند؛ بلکه برخی اهل معرفت، قرائت قرآن و ذکر را از لوازم سلوک دانسته‌اند.
در مباحث فقهی نیز به برخی احکام قرائت اشاره شده است، مانند حرمت قرائت سوره‌های عزائم (سجده‌دار) برای جُنُب، حائض و زن در حال نفاس و کراهت آن برای این افراد در غیر سوره‌های عزائم، همچنین وجوب طهارت برای لمس قرآن و استحباب آن در حال قرائت و چگونگی قرائت در نماز، مانند بعضی از قواعد تجوید. امام‌خمینی با اذعان به اهمیت و جایگاه تلاوت قرآن و بیان اینکه تلاوت قرآن از وصایای پیامبر(ص) است، به برخی احادیث در زمینه فضیلت تلاوت قرآن اشاره کرده و آدابی برای قرائت قرآن بیان کرده است. ایشان در کتاب‌های فقهی خود نیز به بحث قرائت در نماز و احکام مربوط به آن پرداخته است.

فضیلت و جایگاه

در برخی آیات، به فضیلت تلاوت و قرائت قرآن و برخی آداب آن، همانند استعاذه در آغاز قرائت، ترتیل و سکوت در هنگام تلاوت قرآن اشاره شده است. در روایات بسیاری نیز فضیلت قرائت قرآن کریم و ثواب تلاوت هر یک از سوره‌ها بیان شده و «قرائت» را روشنی‌بخش قلوب و کفاره گناهان معرفی کرده است.
در روایتی از امام‌سجاد(ع) آمده است آیات قرآن مانند گنجینه‌هایی هستند که با بازشدن هر گنجینه خوب است در آن نظر و تدبر شود. در بعضی روایات، درجات بهشت، به عدد آیات قرآن ذکر شده است و شخص با قرائت هر آیه، در روز قیامت درجه‌ای بالا می‌رود. قرآن نیز عهد خداوند شمرده شده که سزاوار است انسان هر روز در آن نظر کرده، دست‌کم پنجاه آیه قرائت کند. همچنین قرائتی که برای عمل به آن و اقامه فرایض و حلال و حرام آن باشد، سبب نجات از فتنه‌ها و شفاعت در آخرت می‌گردد. برخی اندیشمندان اسلامی نیز با تکیه بر روایات، به بیان فضیلت تلاوت قرآن و جایگاه آن پرداخته و نظرکردن به الفاظ قرآن و قرائت کلمات آن را از بزرگ‌ترین عبادات دانسته‌اند.
امام‌خمینی با استناد به روایات، تلاوت قرآن را یکی از وصایای پیامبر(ص)، عهد خداوند به سوی بندگان و گنجینه خداوند که شایسته است در آن نظر شود، دانسته، خاطرنشان می‌کند فضل همراه‌داشتن قرآن، تلاوت، تمسک، مداومت و تدبر در معانی و اسرار قرآن کریم، بیش از آن است که به فهم قاصر بشر برسد. به باور ایشان، قرائت قرآن حتی اگر همراه معرفت نباشد نیز، اثر دارد؛ زیرا این کتاب از طرف محبوب است و نامه محبوب، هرچند عاشق و محب مفاد آن را نداند، محبوب است، و ممکن است قرائت قرآن با این انگیزه، سبب توفیق و همراهی از طرف محبوب شود.

آداب و شرایط

اندیشمندان اسلامی برای تلاوت قرآن، آداب ظاهری و باطنی‌ای ذکر کرده‌اند. امام‌خمینی مانند دیگر اندیشمندان اسلامی، آیات الهی را ظهور و تجلی خداوند می‌داند و تأکید دارد قاری قرآن باید در هنگام تلاوت آن، آدابی را در ظاهر و نیز آدابی باطنی را مراعات کند که رعایت این آداب، زمینه‌ساز به دست آمدن مطلوبِ قرائت قرآن، یعنی نقش‌بستن صورت آن در قلوب، خواهد شد، و بدون رعایت آن، این مطلوب به دست نمی‌آید.
ازجمله آداب ظاهری اینهاست:

1. تطهیر ظواهر از ناپاکی‌ها و ناشایستگی‌ها در نظر مردم؛
2. ایستادن یا نشستن با وقار و تواضع، رو به قبله؛
3. استعاذه در آغاز قرائت؛
4. خواندن با آواز خوش تا نرسیدن به حد ترجیع؛
5. حالت حزن و اندوه و گریستن در هنگام قرائت.

ازجمله آداب باطنی قرائت قرآن نیز اینهاست:

1. پاک‌کردن خود از علوم عادی و افکار عامیانه تقلیدی؛
2. به‌یادآوردن عظمت کلام الهی و صاحب آن؛
3. حضور قلب؛
4. تطهیر نفس از انانیتی که ظهور شیطان است، با تواضع و خشوع در مقابل مقام کبریایی و عظمت حق‌تعالی که در کلامش ظاهر شده است؛
5. اندیشیدن و تدبر در معانی کلمات قرآن.

آداب ظاهری از دیدگاه امام‌خمینی

ازجمله آداب ظاهری تلاوت قرآن از دیدگاه امام‌خمینی عبارت‌اند از:

1. ترتیل: امام‌خمینی با تمسک به روایتی، ترتیل را حد وسط سرعت و کندی‌ای می‌داند که سبب جدایی کلمات از یکدیگر می‌شود. به باور ایشان، نباید مقصود از قرائت، ختم‌کردن چندروزه قرآن یا ختم سوره باشد؛ بلکه اگر هدف قاری قرآن درمان بیماری‌های قلبی خود و هدایت با قرآن است، باید اسباب ظاهری و باطنی آن را فراهم آورد؛
2. حزن در تلاوت و صدای خوش: امام‌خمینی با تمسک به روایاتی، تلاوت قرآن با حزن و صدای نیکو را مستحب می‌داند؛ اما وسیله‌قراردادن تلاوت قرآن برای نمایش‌دادن صدای خوش و آواز نیکو را تقبیح می‌کند؛
3. طهارت: مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت با وضو باشد؛
4. رو به قبله بودن: مستحب است قاری قرآن در هنگام تلاوت رو به قبله بنشیند.

آداب باطنی از دیدگاه امام‌خمینی

امام‌خمینی آدابی چند نیز به عنوان آداب باطنی تلاوت قرآن بیان کرده است:

تعظیم

بزرگ‌دانستن و محترم‌شمردن قرآن، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، از آداب مهم قرائت است و موجب نورانی‌شدن قلب و حیات باطن انسان است و این کار موقوف بر فهمیدن عظمت، بزرگی و جلالت و کبریایی آن است. به باور ایشان به دلیل قابل فهم نبودن حقیقت قرآن برای بشر عادی، فهم عظمت قرآن نیز خارج از طاقت بشری است؛ اما به‌طور اجمالی، از ویژگی‌های همین کتابی که نازل شده، می‌توان عظمت آن را دریافت (ببینید: قرآن). همچنین، قرآن از جهات پرشماری دارای عظمت است:

1. متکلم آن،
2. محتویات و مقاصد آن؛
3. واسطه رسیدن آن به پیامبر(ص)؛
4. گیرنده آن که قلب پیامبر(ص) است؛
5. شارح آن که امامان معصوم(ع) هستند؛
6. وقت نزول آن که لیلةالقدر است (ببینید: قرآن  و اهداف قرآن)؛

نگاه تعلیمی به قرآن

بهره‌گیری از کتاب الهی، هنگامی میسر است که قاری نگاه آموزشی و بهره‌مندی داشته باشد؛ یعنی بداند قرآن می‌خواهد او را از مرتبه ناقصی که هست بالاتر بیاورد و نظر او به ثواب قرائت یا جهات ادبی آن نباشد؛

اخلاص

بدون اخلاص، نه تنها عمل ارزش ندارد، بلکه باطل است و خشم الهی را در پی دارد؛ چنان‌که در بعضی روایات، کسانی که قرائت قرآن را وسیله معیشت خود قرار می‌دهند، نکوهش شده‌اند. به باور امام‌خمینی اخلاص از عوامل مهم تأثیر قرآن بر قلوب و سرمایه تجارت آخرت و مقامات اخروی است که اهل بیت(ع) بسیار به آن سفارش کرده‌اند؛

حضور قلب

ازجمله آداب قرائت قرآن، حضور قلب است که به اعتقاد امام‌خمینی کلید کمالات و روح عبادات است و بسیاری از آداب قلبی دیگر، مقدمه آن هستند. حضور قلب گاهی اجمالی و گاهی تفصیلی است (ببینید: قلب  و نماز)؛

تفکر و تدبر

تفکر و تدبر در آیات الهی و قصص و حکایات آن-که برای رسیدن به مقصد قرآن صورت می‌گیرد-از بزرگ‌ترین آداب قرائت قرآن است. امام‌خمینی معتقد است هنگامی که قاری قرآن، مقصد را شناخت، راه استفاده از قرآن بر او گشوده و با پیوستگی تفکر در آن، به مطالب و معارفی از قرآن می‌رسد که تاکنون به آنها توجه نکرده است. اینجاست که متوجه شفابودن قرآن برای بیماری‌های قلبی می‌شود. قاری قرآن باید با تفکر در آیات آن، مراتب سلامت قوای ملکی و ملکوتی و راه‌های رسیدن به آنها را به دست آورد تا در هر مرتبه، از ظلمتی نجات یابد و در نهایت، نور مطلق در قلبش تجلی کرده، به راه مستقیم انسانیت هدایت گردد. به نظر ایشان، تفکر و تدبر در معانی قرآن، سبب اثرپذیری قلب و رسیدن به مقام یقین و حتی گذشتن از آن می‌شود و ممکن است جذبه خطاب‌های خداوند، او را از خود بی‌خود کند؛ تاجایی‌که قرآن را بی‌واسطه از متکلم آن بشنود؛

تطبیق

مقصود از تطبیق که از آداب مهم می‌باشد، این است که قاری قرآن در هر آیه از آیات که تفکر می‌کند، مفاد آن را با حال خود منطبق کند و به واسطه آن، کاستی‌اش را برطرف نموده، بیماری‌هایش را درمان کند. به نظر امام‌خمینی کسی که خواهان بیشترین بهره از قرآن و سلوک به سوی حق‌تعالی است، باید آیات الهی را با حالات خود تطبیق کند و خود را بر قرآن عرضه بدارد؛ برای نمونه طبق آیه دوم سوره انفال، ببیند آیا هنگام تلاوت قرآن قلبش فرو می‌ریزد و ایمانش فزونی می‌یابد یا نه؛ زیرا همان گونه که میزان در اعتبار و بی‌اعتباری احادیث، کتاب خداوند است؛ میزان در استقامت و کژرفتاری و سعادت و شقاوت انسان نیز کتاب الهی است. هر خُلق و صفتی که مخالف کتاب خداوند باشد، باطل است و هر چه موافق با قرآن و ولیّ کامل باشد، حق است؛

استعاذه

استعاذه از شیطان که مانع سیر و سلوک به سوی حق‌تعالی است، به‌ویژه استعاذه در قرائت نماز، از آداب مهم قرائت و نماز است. برخی اندیشمندان آن را در آداب ظاهری تلاوت قرآن آورده‌اند؛ اما امام‌خمینی با توجه به اینکه معتقد است مراد از استعاذه، به زبان جاری‌کردن لفظ مشهور استعاذه نیست و پناه‌بردن به حق‌تعالی از شیطان با لقلقه زبان و صورت بی‌روح به دست نمی‌آید، آن را از آداب ظاهری خارج می‌داند. ایشان اعتقاد دارد حقیقت استعاذه، حالت و کیفیتی نفسانی است که از علم کامل برهانی به مقام توحید فعلی حق، به دست می‌آید و سبب ایجاد حالت اضطرار، انقطاع و التجا به حق‌تعالی می‌شود و پس از آن به سبب اینکه زبان ترجمان قلب است، به صورت استعاذه زبانی ظهور می‌یابد. به اعتقاد ایشان، اگر از این حقایق و حالات در قلب اثری وجود نداشته باشد، این استعاذه، استعاذه به شیطان خواهد بود. ایشان برای استعاذه آداب و شرایطی مانند خلوص و ایمان ذکر کرده و آن را دارای مراتبی می‌داند (ببینید: شیطان).
امام‌خمینی افزون بر این آداب-که آنها را به‌طور مستقل و با عنوان آداب قرائت قرآن بیان داشته است-برخی آدابی که در مطلق عبادات مطرح شده‌اند را نیز جزو آداب قرائت قرآن می‌داند؛ مانند توجه به عزت ربوبیت و ذلت عبودیت، خشوع، طمأنینه، نشاط و بهجت در عبادت و تفهیم معانی قرآن و اذکار به قلب (ببینید: نماز).

آثار تلاوت

قرآن کریم تلاوت خود را سبب افزایش ایمان می‌داند؛ چنان‌که تلاوت آیات الهی توسط انبیا(ع) نیز برای مردم، سبب رشد و تزکیه آنان می‌شود. اندیشمندان اسلامی با استناد به برخی روایات، برای تلاوت کلام الهی آثار ظاهری و باطنی‌ای برشمرده‌اند؛ ازجمله آثار ظاهریِ تلاوت قرآن، فزونی نور دیده، تقویت حافظه و حیات قلب و ازجمله آثار باطنی آن، محو گناهان و به دست آوردن حسنات، کسب رضایت خداوند، بالارفتن درجات در بهشت و تخفیف در عذاب والدین است.
امام‌خمینی نیز به برخی آثار باطنی تلاوت قرآن اشاره کرده است؛ ازجمله:

1. تلاوت قرآن سبب بالارفتن درجات معنوی قاری آن، نزدیک‌شدن به مبدأ نور و زیادشدن ایمان می‌شود. به باور ایشان هنگامی که به واسطه آیات الهی، ایمان قوی شود، نور ایمان به ظاهر و باطن سرایت می‌کند و نه تنها خود فرد هدایت می‌شود، بلکه نور او، دیگران را نیز هدایت می‌کند. امام‌خمینی با استناد به روایات، گفته است کسی که ده آیه از قرآن قرائت کند، در زمره «غافلین» نخواهد بود و قرائت بیش از ده آیه، سبب واردشدن قاری در زمره ذاکرین و در مراتب بعد، در زمره قانتین، خاشعین، فائزین و مجتهدین خواهد شد؛ همچنین قرائت قرآن برای یادگیری دین و رسیدن به وجه‌الله، ثوابی به میزان آنچه به فرشتگان و انبیا(ع) و مرسلین(ع) عطا می‌شود، خواهد داشت؛
2. تلاوت حقیقی سبب می‌شود خوف الهی، قلب انسان را فراگیرد و قهراً کسی که از مقام الهی خوف دارد، در محضر او گناه و بی‌حرمتی نمی‌کند؛
3. تلاوت به همراه تفکر، وسیله به دست آوردن سلامت قوای ملکی و ملکوتی قاری است؛
4. قرآن قاری خود را شفاعت و با نیکوکاران محشور خواهد کرد؛
5. قرآن وارد گوشت و خون قاری جوان می‌شود؛ به این معنا که صورت قرآن در قلب او آرام می‌گیرد، به گونه‌ای که باطن او به اندازه لیاقت و استعدادش، قرآن می‌گردد. به نظر امام‌خمینی این معنا در افراد، مختلف است و تا جایی می‌رسد که باطن ذات آنان، تمام حقیقت کلام جامع الهی شده، در حقیقت، شخص، قرآن جامع و فرقان قاطع می‌گردد؛ همانند امیرمؤمنان(ع) و امامان معصوم(ع) که سر تا پا، تحقق آیات الهی و قرآن تام و تمام‌اند.

موانع تأثیر تلاوت

قرآن کریم عواملی را مانع تأثیر تلاوت قرآن دانسته است؛ ازجمله:

1. غفلت از یاد خداوند؛
2. استکبار در برابر دعوت انبیا(ع)؛
3. آلوده‌شدن به گناه؛
4. محجوب‌بودن قلب.

اندیشمندان اسلامی نیز عناد، استکبار، غرور و صرف دقت و همت در تصحیح مخارج حروف را مانع تدبر معانی قرآن و پندگرفتن از مواعظ آن می‌دانند.
امام‌خمینی زنگارگرفتن قلب را نیز از عواملی می‌داند که مانع تأثیر مواعظ و حقایق قرآن بر قلب می‌شود؛ زیرا قلب مانند آینه‌ای است که محل ظهور تجلیات الهی و حقایق و معارف است. وقتی شیطان بر قلب سلطنت کند، چشم و گوش از معارف و مواعظ الهی بسته شده، کور و کر می‌شوند؛ همچنین طبق بعضی آیات قلب‌های آنان مانند حیواناتی خواهد شد که از تفکر بی‌بهره‌اند؛ بلکه با نظر در آیات، غفلت و استکبار آنان بیشتر می‌گردد. ایشان حب دنیا را نیز پرده غلیظی می‌داند که میان قلب و معارف و موعظه‌های آن قرار می‌گیرد و مانع تأثیر آیات می‌گردد؛ همچنان‌که پیروی و تقلید از آرای باطله نیز سبب می‌شود قاری قرآن از آیات شریفه بهره نبرد و چه بسا ظواهر آیات را به سبب اینکه مخالف عقیده‌ای است که در قلب او جای‌گرفته، از ظاهر خود برگرداند. به نظر امام‌خمینی آدابی که برای قرائت قرآن بیان شده است، برای صرف همت انسان در درست اداکردن حروف نیست؛ برخلاف آنچه برای برخی قاریان قرآن متداول شده است؛ زیرا این روش افزون بر اینکه سبب بازداشتن انسان از معنا و تفکر در آن می‌شود، در بسیاری اوقات سبب خارج‌شدن کلمات از صورت اصلی خود و باطل‌شدن تجوید می‌شود. به باور ایشان سرگرم الفاظ‌شدن و بازماندن از سرّ نزول قرآن و معارف و اخلاق آن، از حیله‌های شیطان برای انسان متعبد است.

سیره عملی امام‌خمینی

امام‌خمینی که نخستین ختم قرآن ایشان در هفت‌سالگی بود، افزون بر توصیه پیوسته و مؤکد به تلاوت-همراه با تفکر قرآن، خود نیز به تلاوت قرآن مقید بود و همیشه قرآنی در نزدیکی‌اش قرار داشت و ایشان به تلاوت منظم قرآن در ساعات خاصی از شبانه‌روز مقید بود و در آن اوقات کسی را به حضور نمی‌پذیرفت و پاسخ پرسش کسی را نمی‌داد. ایشان هر جزء قرآن را هشت قسمت و هر قسمت را در زمان خاصی قرائت می‌کرد. معمولاً پیش از فرارسیدن وقت هر نماز و پس از نماز شب تا هنگام نماز صبح و پس از آن، به قرائت قرآن می‌پرداخت.
امام‌خمینی افزون بر تلاوت در اوقات خاص، در هر فرصتی که فراغتی می‌یافت، به قرائت قرآن مشغول می‌شد؛ حتی دقایقی پیش از آماده‌شدن سفره غذا که معمولاً به هدر می‌رود نیز به تلاوت قرآن می‌پرداخت. انس ایشان با قرآن، همراه با رعایت آداب ظاهری و باطنی بود. ایشان در حال قرائت قرآن به گونه‌ای بود که گویی در محضر حق‌تعالی نشسته است و به جایی تکیه نمی‌داد. هنگامی که ایشان در نجف بود، در ماه مبارک رمضان هر روز ده جزء قرآن می‌خواند؛ یعنی هر سه روز، یک بار قرآن را ختم می‌کرد. برنامه قرائت قرآن ایشان در روزهای بیماری نیز قطع نشد و گفته شده و گفته شده حتی زمانی که پزشک توصیه کرد چند روزی به چشم خود استراحت دهد، پاسخ داد که چشم را برای خواندن قرآن می‌خواهد (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

پیوند به بیرون

• علی شیرنژاد ـ سیدعلی احمدی امیری، «تلاوت قرآن»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۵۰۳–۵۱۱.