مقامات عرفانی

مقامات مراحل و منازل سیر و سلوک از جهت استقرار و عدم زوال آن.

مفهوم‌شناسی

مقامات جمع مَقام است و مقام از ریشه «قوم»، به معنای منزلت، مجلس و موضع است. مقامات در اصطلاح عرفانی منازل و مراتب سلوکی است که سالک در آن استقرار می‌یابد و زوال‌پذیر نیست. مقام منزلی است که بنده با نزول در آن، متحقق به آن می‌شود و این با ریاضت و تکلف به دست می‌آید. مقام گاهی به معنای اعم از منزل سلوک و به معنای مرتبه و درجه وجودی به کار می‌رود. امام‌خمینی مقامات را مراحل و منازل سیر و سلوک می‌داند.

واژه‌های مرتبط با مقام، حال، منزل، وقت، درجه و موقف است. «حال» در اصطلاح عرفان هر آن چیزی است که حق‌تعالی به‌طور موهبتی، یعنی بدون کسب و تأمل بنده، بر دل پاک سالک وارد می‌کند و دوام ندارد؛ اما مقام، حقیقتی روحانی است که سالک با زحمت، مجاهدت و ریاضت به دست می‌آورد و از این جهت دوام دارد. منزل و مقام معنایی نزدیک به هم دارند و فرقشان اعتباری است. اگر به سلوک سالک نگاه شود و اینکه او در حال سفر و گذر و سیر است و به اعتبار حال، شرایط و مرتبه او «منزل» خوانده می‌شود و اگر به درنگ و مکث او در آن مرتبه نظر شود، به آن «مقام» گفته می‌شود. از این‌رو مقام و منزل در برخی موارد به جای هم به کار می‌روند. «وقت» در اصطلاح، حالِ وارد بر سالک و فارغ‌شدن از گذشته و آینده است. و چیزی است که بر نفس وارد می‌شود و بیش از «حال»، استمرار دارد و به اندازه «مقام» نمی‌رسد. «درجه» به معنای جایگاه و منزلت است؛ و در اصطلاح عرفا در معانی مختلفی به‌کار رفته است؛ در بعضی موارد متناسب با معنای لغوی و برای بیان جایگاه سالک نسبت به حق‌تعالی استفاده می‌شود. خواجه‌عبدالله انصاری درجه را در معنایی اخص به کار برده و فروع هر یک از مقامات را درجه خوانده است. «موقف» در اصطلاح عرفا توقفگاه سالک پیش از هر مقام است؛ از این‌رو هیچ منزلی از منازل و مقامی از مقامات و حالی از حالات نیست، مگر اینکه میان آنها برزخی است که سالک در آن می‌ایستد و همان موقف است.

پیشینه

یکی از مسائل مهمی که همواره در میان عرفا مطرح بوده است، مسئله ترتیب و چگونگی سیر و حرکت سالکان به سوی حق‌تعالی است. هر عارفی با توجه به جهان‌بینی خاص خود و بر اساس تجربه عملی و دریافت‌های باطنی‌اش، سیر انسان را دارای سلسله مراحل و مقامات معنوی دانسته است، تا آنجاکه شرط توفیق و کامیابی سالک در گرو پیمودن موفقیت‌آمیز آن مراحل و منازل است. مقاماتی که عارفان و سالکان از آن سخن گفته‌اند، ریشه در دستورهای دینی و قرآن کریم دارد. برخی عارفان در بیان مقامات به آیات الهی نظیر آیه «مقاماً محموداً»، «وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» تمسک کرده‌اند در روایات به بسیاری از این مقامات اشاره شده است. ایمان در روایتی حالات، درجات، طبقات و منازل معرفی شده است. بحث از مقامات عرفانی به کلمات و آثار صوفیه بازمی‌گردد؛ اما اینکه چه کسی نخستین بار این اصطلاح را به کار برده است، چندان روشن نیست. برخی بر این باورند که ذوالنون مصری (م۲۴۵ق) نخستین کسی است که از مقامات و احوال سخن گفته است. اگرچه تا سده چهارم به صورت پراکنده بحث از مراحل سلوک در آثار عرفانی آمده، اما به صورت نظام‌مند از مقامات بحث نشده است. این امر با ظهور عارفانی چون سراج، کلاباذی و قشیری ادامه یافت و از آن پس بحث احوال و مقامات به صورت یکی از مباحث عمده علم سلوک درآمد. خواجه‌عبدالله انصاری با دسته‌بندی و تعریف و تقسیم مقامات، این مباحث را کامل کرد. او با نگارش کتاب منازل السائرین و بیان مقامات صدگانه سلوک در ده قسم توانست گام مهمی در تبیین مقامات بردارد؛ البته با ظهور عرفان نظری در سده هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین این مقامات گشوده شد.

امام‌خمینی در آثار عرفانی ـ اخلاقی خود به بررسی مقامات عرفانی پرداخته و با توجه به متون دینی سعی در تبیین برخی از این مقامات داشته است و در برخی موارد آرا و نظریات پیشینیان را نقد کرده است. ایشان با وجود عنایتی که به صدمنزل خواجه‌عبدالله انصاری دارد، چندان مقید به آن نیست و گاهی خود تقسیم‌ها و مراتب دیگری ارائه می‌کند. می‌توان گفت ایشان مقامات سالکان را به گونه‌ای ترتیب داده که از جهاتی، متفاوت از طبقه‌بندی عرفای دیگر و بدیع است. ایشان همچنین اخلاق و عرفان را درآمیخته و بسیاری از فضایل و رذایل اخلاقی را با رویکردی عرفانی بررسی و تحلیل کرده و معتقد است طهارت سالک از رذایل اخلاق و مفاسد آن، مقدمه تطهیر قلب و قدم‌نهادن در مسیر محبت و سیر و سلوک است.

حقیقت مقام

حقیقت مقام از دیدگاه عارفان مرتبه‌ای از مراتب سلوک است که تحت قدم سالک درآید و محل استقامت او گردیده، زوال نپذیرد؛ به گونه‌ای که سالک حقایق طاعات را در ظاهر و باطن خود پیاده کرده و با طلب، کوشش و تکلف به آن رسیده است. هر یک از اعمال و امور کسبی که در اختیار سالک قرار می‌گیرد و ملکه او می‌شود، مقام اوست و صفت ثابت وی می‌گردد. برخی حقیقت مقام را استیفا و به دست آوردن حقوق و احکام مراسم (منازل) به صورت کامل می‌دانند و مقصود از این استیفا، تحقق به اوصاف و حقایق و تمکن و استواری سالک بر مقام است که به واسطه ثبات و پایداری در آن محقق می‌گردد، به گونه‌ای که آن احکام زوال نمی‌یابد.

امام‌خمینی سلوک عرفانی را به معنای هجرت از منزل نفس و انانیت به سوی حق‌تعالی می‌داند؛ بر این اساس از نظر ایشان سلوک، نوعی هجرت و خروج معنوی از حضیض نفسانیت است و در این خروج، سالک برای وصول به مقصد غایی که همان فنای لله و بقای بالله است، مراحل و منازلی را پیشِ رو دارد که باید آنها را یکی پس از دیگری بگذراند که این منازل، مقامات معنوی سالک محسوب می‌شوند. ایشان حصول درجات و مقامات عرفانی را تدریجی و تابع تلاش و مجاهدت‌های فراوان سالک می‌داند که یکباره واقع نمی‌شود. اگرچه بعضی افراد که مورد عنایت خاص حق‌تعالی واقع می‌شوند، ممکن است به واسطه جذبه الهی مقامات صدساله را به یک‌باره طی کنند.

امام‌خمینی در بیان شناخت حالات سالک تأکید می‌کند نخستین وظیفه سالک این است که خود را به قرآن شریف عرضه کند؛ زیرا همچنان‌که میزان و ملاک در تشخیص صحت و اعتبار حدیث، عرضه به کتاب خداست و هر چه مخالف قرآن باشد، باطل و زخرف است، همچنین میزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت سالک آن است که طبق کتاب خداوند که میزان و معیار است، درست و مستقیم باشد. همچنین سالک باید همه معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را با کتاب خدا تطبیق دهد تا به حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنی او شود و چه بسا ممکن است شخص به جهت کِبر و غروری که در وجود اوست، خود را اهل کمال، شهود و مقامات بداند و در حالی‌که به مقام ایمان نرسیده، از عرفان سخن بگوید و با به‌کاربردن بعضی اصطلاحات عارفان که از آنان به سرقت برده است، خود را دارای مقامی بداند و مرشد و هادی خلق گمان کند یا خود را دارای مقام ولایت شمارد، در حالی‌که این از کمی استعداد و تنگی سینه و قلب است.

رابطه مقام با حال

وجه نام‌گذاری حال و مقام آن است که «حال» زودگذر و متحول است، اما «مقام» ثابت است و نفس سالک در آن اقامت می‌گزیند؛ بنابراین از دیدگاه عارفان «مقام» در اختیار سالک و محل استقامت اوست؛ البته هیچ مقامی خالی از حال نیست؛ زیرا همه مقامات نخست احوال بوده‌اند و در نهایت مقام گشته‌اند؛ برای مثال توبه، محاسبه و مراقبه در آغاز حال‌اند و اگر تغییر و زوال در آنها روی ندهد، تبدیل به مقام می‌شوند؛ از این‌روی «حال» مقدم بر مقام است.

عارفان برای شناخت حال و مقام نشانه‌هایی برشمرده‌اند ازجمله:

1. کسبی‌بودن مقام و موهبتی‌بودن حال: برای وصول به هر مقام لازم است سالک ریاضت‌هایی را تحمل کند و با مجاهدت خود، مقدمات دستیابی به آن مقام را فراهم کند، بر خلاف حال که صرفاً موهبتی و از جانب حق می‌باشد و سالک در تحقق آن نقشی ندارد.
2. گذرابودن حال و ثبات مقام: احوال هیچ نوع ثباتی ندارند.
3. محدودبودن مقامات و نامحدودبودن احوال: نزد عارفان مقامات مختلف است و تعداد آنها متناهی است؛ اما احوالی که بر عارف وارد می‌شود، نامتناهی است.
4. تکیه‌نداشتن سلوک به احوال: عارفان، سلوک و صعود به مراحل عرفانی را مشروط به کسب مقامات می‌دانند؛ اما احوال نمی‌تواند موجب ارتقای سالک شوند؛ بر همین اساس گفته شده در سلوک به مقامات اعتماد می‌شود و به احوال اعتمادی نیست.

امام‌خمینی در بیان تفاوت میان حال و مقام، بر این باور است که برای سالک و مهاجر الی الله احوال، واردات و اتصالاتی است که در هر وقت و لحظه‌ای به مناسبت حال سالک تجلی صورت می‌گیرد که این احوال و تجلیات گاهی مظهر لطف و گاهی مظهر قهر الهی است؛ از این‌رو حالات بنده به حسب تجلیات حق‌تعالی مختلف می‌شود و بر اساس اینکه انسان مظهر «کُلَّ یوْمٍ هُوَ فی شَأْن» است، حالات سالک در سیر و سلوک مختلف می‌شود و در هر حال و شأنی محبوب او به لطف یا قهر و جلال یا جمال بر او تجلی می‌کند. این واردات و حالات قلبی هنگامی که به کمال رسیدند و متمکن در باطن شدند، حالت محو مطلق برای سالک محقق می‌شود و اگر سالک بتواند قلب خود را نگه دارد، به گونه‌ای که اقبال قلبی به دنیا پیدا نکند، به مقامی می‌رسد که واردات و حالات تحت سیطره او واقع می‌شوند، تا آنجاکه اگر تمام جهان را به ولی کامل بدهند یا همه چیز را از او بگیرند، در قلبش اثری حاصل نشود و هیچ‌یک از واردات در او تغییری ندهد.

ترتیب و اقسام مقامات و منازل

مقامات عارفان بر اساس حالاتی که برای سالکان رخ می‌دهد، مختلف است و نمی‌توان ترتیب قاطعی برای آنها تنظیم کرد. عبارت‌های عارفان در بیان ترتیب مقامات همسان نیست. آنچه از ظاهر کلمات عارفان بر می‌آید این است که آنان در شماره مقامات سلوک و در ترتیب آن اختلاف دارند، به گونه‌ای که هم در سرآغاز منازل سلوک و هم در سرانجام آن اختلاف است. برخی اهل معرفت نخستین منزل را یقظه یا توبه و آخرین منزل را توحید یا عین‌الجمع می‌دانند.

امام‌خمینی نخستین منزل از منازل سلوک را یقظه می‌داند که بیدارشدن از خواب غفلت و هوشیارشدن از مستی عالم دنیاست؛ اگرچه در مواضعی بر این نظر تأکید دارد که یقظه مقدمه سلوک است به اعتقاد ایشان نهایت سیر الی الله رسیدن به مقام تفرید و توحید و فنای ذاتی و بقای بعد از فناست که در آن صَعق کلی حاصل می‌شود.

(ببینید: فنا)

هر حرکت و سیری از آنجاکه تدریجی است، دارای سه بخش آغاز، وسط و پایان است. سلوک عرفانی نیز بر همین اساس دربردارنده این سه بخش است. اهل معرفت با اقتباس از آموزه‌های دینی، مقام‌های آغازین سلوک را مقام‌های اسلامی و مقام‌هایی که پس از آن واقع می‌شوند، مقام ایمانی و مقام‌های نهایی سیر و سلوک را مقام‌های احسانی نام نهاده‌اند. این سه مرحله کلی در مقام‌های سلوک بر اساس اطوار وجودی انسان تنظیم یافته است؛ زیرا در آدمی سه مرتبه کلی نفس، روح و سرّ وجود دارد. مقامات اسلامی در آغاز سلوک با نفس سالک تناسب دارند و پس از آنکه سالک از سفر نفسی خارج شد و مقام‌های اسلامی را پشت سر گذاشت، به لایه باطنی خود به نام روح می‌رسد و از اینجا سفر روحانی او در مقام‌های ایمانی آغاز می‌شود و با گذر از این مقامات به باطنی‌ترین لایه، یعنی سرّ می‌رسد و سفر در سرّ را با سلوک در مقامات احسانی دنبال می‌کند؛ بر این اساس تمام سیر الی الله به سه بخش عمده اسلامی، ایمانی و احسانی تقسیم می‌شود؛ اما هر یک از این بخش‌ها خود به مقامات مختلفی تقسیم می‌شوند که طبق تقسیمات مشهور، مقام‌های «اسلامی» از سه مرحله «بدایات»، «ابواب» و «مقامات» تشکیل یافته‌اند؛ و در پی آن، مقام‌های ایمانی است که شامل دو مرحله «اخلاق» و «اصول» است و پس از آن مقام‌های احسانی است که عبارت‌اند از «اودیه»، «احوال»، «ولایات»، «حقایق» و «نهایات». برخی از اهل معرفت بر این باورند که مقامات سلوک بر اساس سه مرتبه نفس، قلب و روح تنظیم یافته است و این مراتب سه‌گانه با تفصیل و تفریع در میان خود، گاهی تا هزار مقام نیز می‌رسند.

خواجه‌عبدالله انصاری مراحل سلوک را به ده بخش تقسیم کرده است که هر یک از آنها شامل ده مقام است و در مجموع صد مقام و منزل پدید می‌آید. این اقسام ده‌گانه عبارت‌اند از:

1. بدایات‏: این بخش آغاز سلوک است. نفس اماره با توفیق الهی از خواب غفلت بیدار شده و به سوی حق‌تعالی رهسپار می‌شود. این مرحله شامل مقاماتی است مانند یقظه، توبه و محاسبه.
2. ابواب: در این قسم سالک با اصلاح نفس و رفع موانع، به درهای کمال می‌رسد و به آنها داخل می‌شود. این مرحله شامل مقاماتی چون حزن، خوف و اشفاق است.
3. معاملات: در این قسم سالک متوجه باطن و روح خود می‌شود و در مقابل رفع حجب، مدد از غیب دریافت می‌کند؛ به همین جهت به آن معاملات می‌گویند و شامل بر مقاماتی چون رعایت، مراقبت و حرمت است.
4. اخلاق: در این مقام عقل با نور شرع از وهم خلاصی می‌یابد و به استقرار ملکات فاضله که همان اخلاق است، اقدام می‌کند تا به کمال طمأنینه برسد. این مرحله شامل مقاماتی مانند صبر، رضا و شکر است.
5. اصول: در این مقام که به منزله اصول و ارکان طلب است و وجدان را در پی دارد، سالک متوجه سرّ خود می‌شود و نفسی که تاکنون مانع بود، معین و مددکار سالک می‌گردد. این مرحله شامل مقاماتی چون قصد، عزم و اراده است.
6. اودیه (وادی‌ها): بیشتر سیر و سلوک و کسب در این بخش واقع می‌شود و شیطان نیز در آن تصرفی دارد. از آنجاکه سالک در وادی و سرزمینی قدم می‌نهد که مهالک و لغزشگاه‌هایی دارد، به آن اودیه گفته می‌شود. اودیه شامل مقاماتی چون احسان، علم و حکمت است.
7. احوال: در این قسم احوال و وارداتی برای سالک رخ می‌دهد که بدون کسب و تلاش است و راه برای سالک گشوده می‌شود احوال شامل مقاماتی مانند محبت، غیرت و شوق است.
8. ولایات: این بخش رسیدن به مرتبه روحی است. سالک در آن به مرتبه فنا می‌رسد و حقانی می‌شود و حق‌تعالی خود متولی امور بنده می‌گردد. ولایات شامل مقاماتی چون لحظ، وقت و صفاست.
9. حقایق: در این مرحله مکاشفات عینی در مقام خفی رخ می‌دهد. مشاهده به چشم روح است که به نور حق منور شده است. این مرحله شامل مقاماتی چون مکاشفه، مشاهده و معاینه است.
10. نهایات: هنگامی که سالک به معرفت تام رسید، به نهایت سیر می‌رسد. در این مقام فنای در ذات احدیت رخ می‌دهد و هر گونه انانیتی که در مقامات قبل برای سالک بود مرتفع می‌شود. نهایات شامل مقاماتی چون معرفت، فنا و بقاست.

امام‌خمینی در برخی آثار خود همسو با مشهور عرفا به اقسام صدگانه مقامات اشاره کرده و برخی از آنها را شرح داده است مانند:

1. یقظه،
2. توبه،
3. محاسبه،
4. انابه،
5. تفکر،
6. تذکر،
7. فرار،
8. ریاضت،
9. حزن،
10. خوف،
11. خشوع،
12. زهد،
13. ورع،
14. رجا،
15. اخلاص،
16. توکل،
17. تسلیم،
18. رضا،
19. یقین،
20. فقر،
21. فنا،
22. بقا،
23. تفرید،
24. توحید.

ایشان با توجه به لطایف هفتگانه انسانی که معروف به هفت شهر عشق و هفت اقلیم است (نفس، قلب، عقل، روح، سر، خفی، اخفی)، به اقسام مقامات پرداخته است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی در مواردی با توجه به مبانی معرفتی، مقامات را به چهار قسم تقسیم کرده است؛

1. مقام علم: گام اول سالک در وادی سلوک، مقام علم است؛ یعنی سالک به روش علمی و فلسفی، حقایق را با عقل، دانش حصولی و برهانی می‌فهمد؛ زیرا رسیدن به چیزی فرع بر شناخت درست آن است؛ بر این اساس بر سالک لازم است اول سلوک علمی داشته باشد.
2. مقام ایمان: دومین مرتبه‌ای که سالک باید در آن گام نهد مقام ایمان است. امام‌خمینی معتقد است ایمان همان علم صحیح عقلی و مطابق با واقع است؛ پس سالک باید با اشتغال به ریاضت‌های قلبی، حقایق را به قلب برساند و متحد گرداند.
3. مقام طمأنینه: مراد از طمأنینه، سکون نفس و ثبات و آرامش قلبی است، به گونه‌ای که هیچ تغییر، بی‌قراری و تزلزلی در آن راه نیابد. امام‌خمینی این مقام را مرتبه کامل ایمان می‌داند؛ پس اگر سالک افزون بر ایمان صحیح به درجه طمأنینه برسد، هر گونه تزلزل، اضطراب و تردید و بی‌ثباتی از قلب او زدوده می‌شود و در مقابل، سکونت و آرامش و قرار جانشین آن خواهد شد؛ یعنی هنگامی که ایمان به حد اطمینان رسید، تزلزل و اضطراب به‌کلی ساقط می‌شود و دل، به حق و به تصرف حق سکون پیدا می‌کند. نشانه رسوخ اطمینان در قلب سالک، از میان‌رفتن تزلزل و منتفی‌شدن اضطراب است و تا انسان در این حدود و حد ایمانی و پایین‌تر از آن است، در مقام کثرت است و برای غیر حق، تصرفی قائل است.
4. مقام مشاهده: سالک الی الله پس از احراز مقام علم و رسیدن به منزل ایمان و گذر از اطمینان، به مقام مشاهده حقایق می‌رسد؛ یعنی سالک باید توجه قلب خود را از عالم کثرت و ظلمت به سوی حق متوجه سازد و از دیگران منصرف گرداند. امام‌خمینی مقام مشاهده را به سه مرتبه و درجه تقسیم می‌کند: درجه اول مشاهده تجلی افعالی، درجه دوم مشاهده تجلی صفاتی و اسمائی و درجه سوم مشاهده تجلی ذاتی حق‌تعالی است. ایشان شهود را با معاینه و وجدان مترادف می‌داند و آن را رؤیت و ادراک بی‌واسطه، عینی و جزئیِ حقیقت به‌وسیله قلب می‌شمارد.

تلوین و تمکین در مقامات

تلوین از دیدگاه عارفان تغییر و تحول از حالی به حالی و دگرگونی قلب میان حال کشف و مشاهده و میان احتجاب آن است که به صورت امر مستمر و متعاقب صورت می‌گیرد. تلوین صفت صاحب احوال است و تا وقتی که در راه است، صاحب تلوین است؛ اما ابن‌عربی تلوین را اکمل مقامات می‌داند و با استناد به آیه شریفه «کُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» تلوین را صفتی از صفات الهی می‌شمارد. تمکین موطنی است که سالک پس از سیر و حرکت و طی طریق به منزل برسد و حالات برای او استقرار و ملکه گردد. برخی تمکین را دوام کشف حقیقت به سبب استقرار قلب در محل قرب می‌دانند و وقتی بنده سالک واصل شد و اتصال حاصل گردید، به مقام تمکین می‌رسد

امام‌خمینی تلوین را تزلزل در مقامات می‌داند و بر این باور است که سالک تا زمانی که در تلوین است به مقام تمکین نمی‌رسد و با بودن تلوین، حق‌تعالی با مقام اسم ذاتی در سرّ سالک، تجلی ازلی و ابدی نخواهد کرد. به اعتقاد ایشان مراد ابن‌عربی از اینکه تلوین کامل‌ترینِ مقامات است، تلوینِ بعد از مرحله بقا و رجوع سالک به خود بعد از صحو و فناست. این تلوین غیر از تلوین پیش از وصول سالک است و با اینکه بالاترین مرتبه تلوین است، بالاترین مرتبه تمکین نیز شمرده می‌شود.

امام‌خمینی تمکین را استقرار و استقامت در مقام می‌داند. به اعتقاد ایشان برای واصلان به مقام قرب، در اول تجلّیات ـ گرچه تجلّیات حبی باشد ـ دهشت و هیمانی پدید می‌آید که قلوب صاف آنان تحت انوار تجلی عظمت حق‌تعالی متزلزل و مندکّ می‌گردد؛ از این‌رو اگر قلوبشان از استعداد و طاقت کافی برخوردار نباشد، همانند ملائکه مهیّمه تا آخر در همان هیمان و دهشت خواهند ماند؛ ولی اگر استعداد قلوب که ناشی از عطایای آغازین فیض اقدس است، زیاد باشد، پس از این حیرت، دهشت، وحشت، اضطراب، محو (فنای در افعال) و بی‌هوشی و محق (فنای در ذات)، به‌تدریج حالت سکون، بیداری، طمأنینه، صحو (بقای بعد از فنا) و هشیاری حاصل می‌شود، تا آنکه حالت صحو تام تحقق یابد و در این مقام لایق تجلیات عالی‌تری می‌گردد. این مقام همان مقام تمکین است. به اعتقاد ایشان مقام تمکین برترین مقام سالکانی است که به مقام مشاهده و مقام ولایت مطلقه رسیده‌اند که بدون حجاب به مشاهده جمال محبوب مشغول‌اند. در این مقام جهت خلقی در جهت ربوبی مستهلک می‌شود و از جهت امکان و تعین جدا می‌گردد. به اعتقاد ایشان مقامی بالاتر از این مقام جز استقرار و تمکین و رجوع به کثرت با حفظ وحدت، وجود ندارد و این آخرین منزل انسانیت است. در حقیقت یکی از اهداف و نتایج عبادات، تمکین در توحید و دیگر معارف در قلب است. رابطه اسفار اربعه با مقامات: اسفار اربعه در عرفان به مراحل چهارگانه سیر و سلوک گفته می‌شود. ابن‌عربی ازجمله کسانی است که در آثار خود، دربارهٔ اسفار اربعه به صورت منسجم بحث کرده است از دیدگاه اهل معرفت در سفر اول که سفر از خلق به حق است، سالک به مقام فنای در وحدانیت می‌رسد. در سفر دوم که سفر فی الحق است، در مقام طمأنینه با احتجاب به حق از خلق و شهود ذات در اسمای الهی بقای کل را به بقای حق شهود می‌کند و در شهود جمع، خود به طمأنینه و سکون می‌رسد. سفر سوم ترقی به حضرت احدیت و مقام قاب قوسین و نهایت مقام ولایت است و سفر چهارم بقای بعد از فنا و فرق بعد از جمع است.

به باور امام‌خمینی در سفر اول از اسفار اربعه، رؤیت خلق به عنوان ظهورات و آیات حق است. سالک در سفر دوم به مقام فنای افعالی، صفاتی و ذاتی می‌رسد و در سفر سوم از حضرت احدیت جمع به اعیان ثابته سفر می‌کند و حقایق اشیا و استعداد آنها برای او منکشف می‌شود و در سفر چهارم به مرتبه نبوت و تشریع می‌رسد و از حق‌تعالی و اسما و صفات و معارف حقه به قدر استعداد افراد خبر می‌دهد. در حقیقت سفر چهارم عبور از همه مقامات و رفع تمام انّیات و فنای از فناست که در آن سالک متحقق به همه اسمای خاص می‌گردد و قلب او قابلیت تجلی اسم اعظم «الله» را پیدا می‌کند. همچنین به اعتقاد امام‌خمینی در سفر اول و دوم، سالک به مقام قرب نوافل می‌رسد و حق چشم و گوش بنده می‌شود و فنا و محو کلی برای او رخ می‌دهد و در صورتی که از این فنا به بقا و هوشیاری بازگردد، وجود او حقانی می‌شود و هم‌افق با مشیت مطلق حق‌تعالی می‌گردد. در این حال، به قرب فرایض می‌رسد که حق‌تعالی به واسطه او می‌بیند و می‌شنود. (ببینید: اسفار اربعه و قرب نوافل و فرایض)

مقدمات و لوازم تحصیل مقامات

اهل معرفت، تحصیل مقامات را غالباً از راه کسب، ریاضت و مجاهده با نفس میسر می‌دانند. لازم است سالک در این مسیر همت خود را جزم کند و عزم بر حرکت و طاعت داشته باشد و قلب خود را از توجه به غیر پروردگار خالی کند.

امام‌خمینی مقدماتی برای تحصیل مقامات ذکر کرده است ازجمله:

1. تقوا: برای دستیابی به مقامات، تقوا از ضروریات است و اگر سالک بخواهد از این عالم به عالم ملکوت و از آنجا به مقام قرب مطلق سفر کند، باید این پله‌ها را طی و از منازل متوسط کوچ کند.
2. اخلاص: اگر سالک نیت خود را خالص و عمل خود را صالح کند، به مقامات عالی و درجات رفیع دست می‌یابد، بلکه اخلاص و خروج از مطلق شرک، اعم از جلی و خفی، نخستین مقام اولیاست.
3. تلاش و مداومت بر عمل: تحصیل کمال و زاد آخرت طلب و جدّیت می‌خواهد و هرچه مطلوب بزرگ‌تر باشد، جدّیت در راه آن سزاوارتر است و معراج قرب الهی با حال سستی و سهل‌انگاری به دست نخواهد آمد. سالک در راه رسیدن به سعادت که اطاعت خداوند است، باید جدّیت تام کند و از کوشش مضایقه نکند و در راه آن مشقت و مشکلات را تحمل کند. امام‌خمینی با استناد به بعضی روایات تکرار و مداومت بر عمل را در راه سیر و سلوک و طی مقامات، برای طمأنینه و سکونت قلب سالک ضروری می‌داند؛ زیرا با تکرار، عمل صورت باطنی قلب می‌شود.
4. رسیدن به توحید افعالی: سالک اگر عبادت خود را که حق‌خواهی و حق‌طلبی و ترک طلب غیر است و استعانت خود را که حق‌بینی و ترک رؤیت غیر است، منحصر در خدای متعال کند، به آغاز مقاماتِ موحدان و مدارج کامل سالکان می‌رسد؛ زیرا رؤیت عبادت و عابد و معبود منافی با توحید است؛ البته اگر کثرات مذکور در توحید حقیقی که به قلب سالک جلوه کند، مستهلک گردد و رؤیت این امور مضمحل می‌شود و به مقامات برتری از مقامات اهل سلوک می‌رسد.
5. تقید به شریعت: تقید به شریعت در سیر و سلوک ضروری است و «طریقت» و «حقیقت» جز از راه «شریعت» محقق نخواهند شد؛ زیرا ظاهر، راه و طریق باطن است. کسی که تصور می‌کند با انجام تکلیف‌های الهی باطن برای او حاصل نمی‌شود، بداند که ظاهر را درست انجام نداده است و کسی که بدون راه ظاهر (شریعت) بخواهد به باطن برسد، مانند بعضی از عوام صوفیه، هیچ شاهد و دلیلی از طرف خداوند ندارد؛ بنابراین هیچ راهی در معارف الهی پیموده نمی‌شود، مگر آنکه انسان از ظاهر شریعت آغاز کند و تا انسان متأدّب به آداب شریعت حقه نشود، هیچ‌یک از اخلاق نیکو برای او محقق نمی‌شود و ممکن نیست نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند و علم باطن و اسرار شریعت برای او منکشف گردد. (ببینید: شریعت، طریقت و حقیقت)
6. عشق و محبت: این دو مَرکب عروج به مقامات‌اند" البته عشق فطری و جبلّی در نهاد همه موجودات وجود دارد که آنها را متوجه به کمال مطلق می‌کند و نوری است که راه رسیدن به مقصد و مقصود است
7. خروج از انانیت: تا زمانی که از سالک انیت و انانیتی باقی باشد، از بیت نفس کاملاً خارج نشده است. سیر او برای رسیدن به مقامات، سیر در منازل نفس و ناشی از تصرفات شیطان است و چنین سالکی سالک و مهاجر الی الله نیست و اگر سالک با اخلاص در این مسیر گام نهاد، در صورتی که بقایایی از انانیت در وجود او مانده باشد، از عالم غیب از او دستگیری می‌شود و انانیت او برداشته شده و حال صعق و فنا به او دست می‌دهد.

موانع تحصیل مقامات

برای انسان مقامات و حالات بی‌پایانی است که برای نوع انسان‌ها قابل دسترسی است. اگرچه بعضی از مقامات اولیای خاص و کاملان برای احدی قابل دسترسی نیست، اما باقی مقامات در صورتی که موانع سلوک، راه را برای انسان نبندند، انسان می‌تواند به این مقامات برسد.

امام‌خمینی به پیروی از اهل معرفت، در آثار خود به مواردی از موانع سیر و سلوک اشاره کرده است:

1. حجاب علم: نخستین مانع سلوک علمی و برهان فلسفی، پرداختن به فروع زیاد علمی و جولان فکر برای اقامه هرچه بیشتر برهان برای آن فروع است که حجاب علم است. اگر سالکِ راه حقیقت و مسافرِ راه بندگی با قدم سلوک علمی و مرکب سیر فکری این منزل را طی کند، در حجاب علم که از حجاب‌های غلیظ است، واقع می‌شود و باید از این حجاب عبور کند.
2. سکون و توقف: قناعت‌کردن به مقام و مرتبه به دست‌آمده و تلاش‌نکردن برای رسیدن به مقامات بالاتر از موانع سلوک شمرده می‌شود.
3. انانیت: تا بقایایی از انّیت و انانیت و فنای از نفسانیت برای عبد و سالک باقی باشد، آلوده است و عابد و معبود در او شیطان و نفس است.
4. طول امل: امیدداشتن به وسعت وقت، مانعی است که موجب می‌شود لزوم سیر و رسیدن به مقصد فراموش شود.
5. اوهام فاسده: این اوهام، سالک را از قرب الی الله و معراج مؤمنان بازمی‌دارد.
6. اشتغال به دنیا: تلاش برای به دست آوردن دنیا و فرورفتن به لذات ناپایدار و از میان‌رفتنیِ آن، مانع سالک برای سیر الی الله است.
7. انکار مقامات: انکارکردن مدارج غیبی معنوی بدترین خارهای راه کمال و رسیدن به مقامات و از دام‌های شیطان است. این انکار و جحود، سرمایه تمام گمراهی‌ها و جهالت‌هاست.
8. گناهان: مادامی که نفس و قلب آلوده به گناه است یا مادامی که روح به سبب گناهان، مکدر گشته، نمی‌توان حجاب‌های ظلمانی را پاره کرد و به مقامات دست یافت.
9. اشتغال به کثرات: مشغول‌شدن به کثرات نیز مانع وصول تام سالک و رسیدن به توحید است.

پیوند به بیرون

• حسین شهسواری، مقامات، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۴۵۴–۴۶۳.