اهل‌بیت(ع)

اهل بیت(ع)، پیامبر اکرم(ص)، فاطمه زهرا(ع)، و ائمه دوازده‌گانه شیعه(ع).

مفهوم‌شناسی

«اهل» به تناسب کلمه‌ای که به آن اضافه می‌شود، مفهوم خاصی می‌یابد؛ مانند اهل رجل که به همسر و نزدیکان و اهل خانه به ساکنان خانه و اهل اسلام به مسلمانان گفته می‌شود، چنان‌که اضافه شدن آن به «بیت» به معنای اهل خانه است. اهل بیت به همفکران و پیروان نیز گفته شده است، چنان‌که در روایتی از پیامبر اکرم(ص)، سلمان جزو اهل بیت(ع)، شمرده شده است. از سوی دیگر، «اهل بیت» اصطلاحی قرآنی، حدیثی و کلامی است و در آیه «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً» به‌کار رفته است. «البیت» در آیه، اشاره به خانه‌ای ویژه دارد. عده‌ای از مذاهب اسلامی اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، را همسران، فرزندان، علی(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، دانسته‌اند، ولی به اعتقاد شیعه، اهل بیت در صورتی که بدون قید باشد، شامل پیامبر اکرم(ص)، فاطمه(ع)، و ائمه دوازده‌گانه(ع)، می‌شود و اهل بیت پیامبر(ص)، به فاطمه(ع)، و امامان دوازده‌گانه(ع)، گفته می‌شود.

در اشاره به اهل بیت واژه‌های عترت، آل الله، آل محمد، آل النبی، آل رسول‌الله، آل عبا، ذوی‌القربی و حجت‌های خداوند بربندگان به‌کار رفته است.

پیشینه

واژه اهل بیت سه بار در قرآن کریم به‌کار رفته است. در آیه ۷۳ هود، اهل بیت دربارهٔ خاندان ابراهیم(ع)، در آیه دوازدهم قصص دربارهٔ خانواده‌ای که متکفل شیردادن موسی(ع)، بوده‌اند که مقصود مادر موسی(ع)، است و در آیه ۳۳ احزاب، معروف به آیه تطهیر دربارهٔ خانواده پیامبر اکرم(ص)، به‌کار رفته است. این واژه در تعیین مصداق اهل بیت، جایگاه و حدود اختیارات آنان و غیر آن در طول تاریخ اسلام منشأ مباحث بسیاری میان محدثان، متکلمان، فقها و مفسران شده است.

امام‌خمینی مصداق آیات گوناگونی از قرآن را اهل بیت شمرده است که با علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، آغاز می‌شود و به مهدی(ع)، پایان می‌یابد. افزون بر علمای شیعه برخی از عالمان اهل سنت نیز روایاتی از پیامبر اکرم(ص)، را که بر جانشینی دوازده خلیفه از قریش تأکید دارند بر دوازده امام از ائمه اهل بیت(ع)، تطبیق کرده‌اند.

بیشتر متکلمان اسلامی در مباحث خود به خلافت و جانشینی اهل بیت(ع)، و ویژگی‌های آنان پرداخته‌اند و دربارهٔ آن در مباحث امامت بحث کرده‌اند. از صدر اسلام تاکنون کتاب‌های بسیاری دربارهٔ اهل بیت(ع)، تألیف شده است، ازجمله کتاب سلیم‌بن‌قیس هلالی در سده اول، کفایة الاثر، ابن‌خزاز قمی در سده چهارم، دلائل الامامه طبری و مناقب ابن‌مغازلی در قرن پنجم، شواهد التنزیل عبیدالله حسکانی (۴۹۰م)، مؤتمر علماء بغداد ابن‌عطیه (م۵۰۵ق)، تذکرة الخواص سبط‌بن‌جوزی (م۶۵۴ق)، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه ابن‌صباغ مالکی (م۸۵۵ق) و ینابیع الموده قندوزی (م۱۲۹۴ق). احادیثی که آیه تطهیر و آیات دیگر را به پنج تن آل عبا منحصر می‌دانند، بسیارند؛ ازجمله در شرح احقاق الحق بیش از هفتاد منبع معروف اهل سنت دراین‌باره گزارش شده است.

در منابع شیعه نیز کتاب‌های بسیاری دراین‌باره نگارش شده است. در سده اخیر مکاتبات میان سیدشرف‌الدین عاملی از علمای شیعه لبنانی و شیخ‌بشری رئیس الازهر مصر در کتاب المراجعات و نیز گفتگوهای بزرگان حوزه الازهر و حوزه قم به رهبری محمود شلتوت و سیدحسین بروجردی دربارهٔ جایگاه اهل بیت(ع)، زمینه کتاب حدیث ثقلین را فراهم آورد. همچنین اختصاص فصلی از جامع احادیث الشیعه بروجردی و نیز مجموعه عبقات الانوار، نوشته سیدحامد حسین به موضوع حدیث ثقلین و اهل بیت(ع)، حکایت از اهمیت مسئله دارد. امام‌خمینی نیز در نوشته‌های عرفانی، کلامی، فقهی و سخنرانی‌ها فراوان دربارهٔ اهل بیت، جایگاه و وظایف مسلمانان در برابر آنان نکته‌های مهمی بیان کرده است.

اهل بیت در قرآن کریم

علمای اسلامی در بیان مصداق آیه تطهیر اختلاف دارند. برخی از تابعین مانند عِکرمه عروةبن‌زبیر و مقاتل‌بن‌سلیمان گفته‌اند مقصود از اهل بیت در قرآن زنان پیامبرند. گروهی از مفسران به تناسب صدر آیه تطهیر که دربارهٔ همسران پیامبر(ص)، است، برآن‌اند که افزون بر امیرالمؤمنین علی(ع)، فاطمه(ع)، امام‌حسن(ع)، و امام‌حسین(ع)، زنان پیامبر اکرم(ص)، نیز در شمار اهل بیت‌اند، اما بیشتر مفسران و به تعبیری بیش از سی نفر از محدثان و مفسران اهل سنت، مقصود از اهل بیت را در آیه تطهیر، پنج تن آل عبا یعنی پیامبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، دانسته‌اند. فخر رازی «آل» را ویژه کسانی می‌داند که وابستگی شدید به پیامبر اکرم(ص)، داشتند و شمول آن بر علی(ع)، و فاطمه(ع)، و حسن(ع)، و حسین(ع)، را یقینی دانسته و بر آن ادعای تواتر کرده است و شمول آن بر دیگران را محل اختلاف برشمرده است.

محدثان و مفسران شیعه معتقدند مراد از اهل بیت در سوره احزاب، پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، هستند؛ همچنین بر اساس روایات شیعه، دیگر ائمه اثناعشر نیز از اهل بیت پیامبرند.

علمای شیعه به دلیل‌های زیادی استناد کرده‌اند، ازجمله:

1. شأن نزول آیه تطهیر دربارهٔ پیامبر(ص)، فاطمه(ع)، علی(ع)، و فرزندان آنان است. در بیش از هفتاد روایت و از چهل طریق شأن نزول آیه دربارهٔ پنج تن آل عبا شمرده شده و زنان پیامبر(ص)، در آن مشارکت ندارند. گروه بسیاری از صحابه پیامبر(ص)، مانند انس‌بن‌مالک، ابوسعید خُدری، جابربن‌عبداللّه انصاری، زیدبن‌أرقم، أمّ سلمه، عبداللّه‌بن‌عباس و عایشه، شأن نزول آیه تطهیر را دربارهٔ اصحاب کساء دانسته‌اند. و به روایات متواتر آیه تطهیر در خانه ام‌سلمه همسر پبامبر(ص)، نازل شد و پیامبر(ص)، علی(ع)، و فاطمه(ع)، و حسن(ع)، و حسین(ع)، را نزد خود آورد و آنان را اهل بیت خود خواند و در پاسخِ پرسش ام‌سلمه که آیا او از شمار اهل بیت است فرمود او همسری شایسته است؛ اما این چهار تن اهل بیت آن حضرت‌اند.
   1. پیامبر اکرم(ص)، پس از نزول آیه تطهیر در عبور از خانه امیرالمؤمنین علی(ع)، و فاطمه(ع)، و با اشاره به خانه آنان، آیه را تلاوت می‌کرد و به روایتی پس از نزول آیه ۱۳۲ طه در سفارش خانواده به نماز، رسول خدا(ص)، به مدت هشت تا نه ماه در وقت نمازهای پنج‌گانه در عبور از خانه علی(ع)، و فاطمه(ع)، آنان را سفارش به نماز می‌کرد و آیه تطهیر را می‌خواند.
   2. تغییر سیاق آیه از واژه مؤنث «مِنکنّ» و «بیوتکنّ» دربارهٔ زنان پیامبر(ص)، به واژه مذکر «عنکم» و «یطهّرکم» گواه بر آن است که مقصود از آیه زنان پیامبر نیستند و از این پرسش که در این صورت، چگونه در میان سخن از وظایف همسران پیامبر(ص)، نکته‌ای غیر مرتبط با همسران آن حضرت بیان شده است پاسخ داده شده که جمله‌های معترضه در قرآن ازجمله آیه اکمال و در سخنان فصحای عرب نمونه دارد و نیز دلیلی وجود ندارد که عبارت «انما یرید الله» همراه بقیه آیات نازل شده باشد و گفته شده شواهدی در دست است که این بخش از آیه جدا نازل شده و در وقت مرتب شدن قرآن پس از پیامبر(ص)، در درون این آیه جای داده شده است.
   3. به نص آیه تطهیر، اهل بیت معصوم‌اند. همه فرقه‌های اسلامی بر پاکی و اخلاص عترت و ائمه(ع)، اتفاق نظر دارند. (ببینید: عصمت) در حالی‌که هیچ‌کس از متکلمان و مفسران شیعه و اهل سنت قائل به عصمت زنان پیامبر(ص)، نشده‌اند؛ افزون بر آنکه تذکره‌نگاران و مفسران نمونه‌هایی از نافرمانی را در میان همسران پیامبر(ص)، برابر دستور آن حضرت یا اعتراف به خطا از سوی آنان ثبت کرده‌اند. امام‌خمینی خروج برخی از همسران پیامبر(ص)، علیه امیرالمؤمنین(ع)، را به انگیزه‌های غیر دینی شمرده است.
   4. رسول خدا(ص)، به صورت پیاپی و متواتر در حدیث ثقلین از عترت خود به «اهل بیت» تعبیرکرده است و نیز پیامبر(ص)، پس از نزول آیه مباهله برای مناظره با مسیحیان نجران علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، را طلبید و آنان را اهل بیت خود خواند و همراه آنان برای مباهله به سوی مسیحیان رفت.

امام‌خمینی معتقد است «اهل البیت» در آیه ۳۳ احزاب، به استناد و روایات متواتر از طریق اهل سنت و شیعه دربارهٔ پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، و دیگر ائمه دوازده‌گانه(ع)، است. ایشان مصداق اولوالامر، اهل‌الذکر، صادقین، حبل‌الله، صراط‌الله و صراط مستقیم در آیات قرآن کریم را اهل بیت شمرده است و نیز خاطرنشان کرده است «رجس» در آیه، بنابر برخی روایات به شک و در برخی روایات «تطهیر از همه عیوب» تفسیر شده است و نفی شک مستلزم نفی همه عیوب قلبی و خارجی و اثبات عصمت است و آیه تطهیر بر ثبوت همه انواع طهارت یعنی طهارت اهل ایمان، طهارت اهل باطن، طهارت اصحاب حقیقت، طهارت ارباب قلوب، طهارت اصحاب سرّ، طهارت اصحاب محبت و مجذوبان، طهارت اصحاب ولایت و طهارت اصحاب صحو بعد المحو برای اهل بیت دلالت دارد.

جایگاه و فضایل

مفسران آیات بسیاری از قرآن را ناظر به فضایل اهل بیت می‌دانند، همچنین در روایات فراوانی به فضایل آنان اشاره شده است؛ ازجمله روایات فراوانی از پیامبر(ص)، در ستایش و جایگاه اهل بیت آمده است؛ مانند اینکه پیامبر(ص)، اهل بیت خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که همراهان با کشتی، نجات می‌یابند و متخلفانِ از آن غرق خواهند شد، و نیز در ذیل آیه «أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» محبت اهل بیت را موجب آرامش دل‌ها شمرده و همواره از مردم خواسته است از آنان اطاعت و حمایت کنند، افزون بر این برخی از علما کتاب‌هایی دربارهٔ فضایل اهل بیت نگاشته‌اند، مانند مناقبِ مغازلی و الامالی فی مناقب اهل البیتِ لیث اسدی.

اهل بیت پیامبر(ص)، از بهترین و شریف‌ترین خاندان‌ها و ساکن در حرم خدا و وابسته به پیامبر(ص)، هستند و در دامن پدران و مادران پاک و مطهر متولد و رشد و نمو کردند. آنان پس از رسول خدا(ص)، از بهترین و برترین بندگان مخلص خدا و پیرو آثار پیامبر(ص)، بودند و دست دیگران حتی حکیمان و عارفان از درک مقامات معنوی آنان کوتاه است. از همین‌رو امام‌خمینی با استناد به سخنان امیرالمؤمنین(ع)، یادآور شده است اهل بیت(ع)، جایگاهی والا دارند و فضایل آنان با دیگر افراد امت پیامبر(ص)، قابل مقایسه نیست.

امام‌خمینی به تبعیت از روایات ائمه معصوم(ع)، را در جایگاه معنوی و ولایت، متحد پیامبر(ص)، و همه را آفریده یک نور خوانده است که انوار پاکشان پیش از آفرینش دیگران به ستایش و تسبیح و تقدیس و تهلیل حق‌تعالی مشغول بوده‌اند. در نگاه ایشان، پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، وجه‌الله و معادن وحی مظهر صفات و آیات خداوند هستند. ایشان به استناد روایات، اهل بیت را ولی نعمت مردم و واسطه نزول برکات و تجلیات خداوند بر مردم شمرده و با استفاده از روایات از اهل بیت به عنوان اوصیای پیامبر(ص)، یادکرده است نیز با تبعیت از احادیث اهل بیت(ع)، را حجت و کلید مخازن خدا و خلفای رحمان و امامان(ع)، را خلیفه پیامبر(ص)، خوانده است. ایشان همچنین اهل بیت را سرچشمه عرفان و شهود راه رسیدن به خدا و چراغ‌های فروزان راه خدا شمرده و به استناد زیارت جامعه کبیره تأکید کرده است راه رسیدن به خدا و توحید او اهل بیت‌اند.

امام‌خمینی جایگاه پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، را برتر از فرشتگان شمرده است، چنان‌که در نگاه ایشان سوره قدر نشان‌دهنده مقام اهل بیت(ع)، و نبوت و ولایت است (ببینید: لیلة القدر) و آنان بنا به روایات، اعمال مردم بر آنان عرضه می‌شود با دیدن کارهای نیک پیروان خود خرسند و از مشاهده کارهای ناپسند، اندوهگین می‌شوند. بدون ولایت ائمه(ع)، ایمان کامل نمی‌شود و ولایت آنان شرط قبولی اعمال است.

ویژگی‌ها و اوصاف

جایگاه برتر اهل بیت(ع)، در اسلام به جهت ویژگی‌هایی است که در آنان وجود دارد. علمای اسلام ازجمله امام‌خمینی به استناد روایات ویژگی‌ها و خصوصیاتی را برای اهل بیت(ع)، ذکر کرده‌اند که مهم‌ترین آنها این امورند:

عصمت

پیامبر(ص)، و اهل بیت(ع)، معصوم‌اند. عالمان شیعه ازجمله امام‌خمینی آیه تطهیر را دلیل مصونیت پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، از گناه و خطا و نفی عیوب قلبی و جسمی شمرده‌اند. آنان اراده خداوند در تطهیر اهل بیت را تکوینی می‌دانند. به اعتقاد امام‌خمینی نیز عصمت امری طبیعی و اختیاری نیست، بلکه نوری باطنی است که خداوند به سبب یقین کامل و اطمینان تام به انبیا و اولیای خود عطا کرده است و آنان به واسطه مشاهده حضوری حقایق، معصوم و مصون از خطا و گناه گشته‌اند. ایشان با استناد به روایات هر گونه ناپاکی ظاهری و باطنی به‌ویژه پلیدی شرک عصیان و خطا و هوا و هوس را از آنان به دور دانست. (ببینید: عصمت)

علم لدنی

بنابر روایات علم اهل بیت(ع)، علمی الهی و غیر اکتسابی است که از معدن وحی برمی‌خیزد. امام‌خمینی اهل بیت(ع)، را معدن علم و خزینه‌دار دانش و سرچشمه توحید ناب شمرده و تصریح کرده است از ۷۳ حرف اسم اعظم، ۷۲ حرف نزد ائمه(ع)، است. در نظر ایشان ائمه(ع)، دارای علم غیب‌اند و علم تورات صحیح نزد اهل بیت است و چنان‌که آصف‌بن‌برخیا از نزدیکان سلیمان‌بن‌داوود(ع)، با دانستن یک اسم از اسامی اعظم خداوند توانست تخت بلقیس را در لحظه‌ای منتقل کند، ائمه(ع)، با آگاهی بر عمده اسمای الهی، از او سزاوارتر به داشتن علم غیب از آصف‌اند. به حسب برخی از آیات و روایات آگاهی به کتاب و سنت، و پاسداری از کتاب بر عهده ائمه(ع)، است که حاملان علوم و معارف قرآن‌اند.

امام‌خمینی با اشاره به حدیث «انّما یَعرِفُ القرآنُ مَن خُوطِب به» مخاطبان واقعی قرآن را پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، می‌داند و به استناد روایات اهل بیت(ع)، را مفسران واقعی قرآن، مصداق بارز راسخان در علم، آگاهان به ظاهر و باطن قرآن و گنجینه علوم قرآن می‌شمارد و تأکید می‌کند باید با استفاده از اهل بیت(ع)، به عمق آیات قرآن راه یافت. در نگاه ایشان سخنان اهل بیت(ع)، همچون قرآن دارای ظاهر و باطن است و دانش امامان(ع)، در سخن، سیره و در دعاهای آنان دیده می‌شود. افزون بر اعتراف دیگر مسلمانان به برتری دانش و فقاهت اهل بیت امامان(ع)، خود نیز برای اثبات امامت، به برتری علمی خود بر دیگران استناد کرده‌اند.

امام‌خمینی، قرآن سنت پیامبر(ص)، و صحیفه علی(ع)، را از منابع علوم ائمه(ع)، شمرده است و معتقد است علم تورات و انجیل و دیگرکتاب‌های آسمانی پیشین نزد اهل بیت(ع)، است به باور ایشان سخنان اهل بیت(ع)، از وحی الهی و کشف محمدی و از علم رحمانی و فیض سبحانی سرچشمه گرفته و نورانیت آن در دیگر کلمات یافت نمی‌شود.

حاملان عرش

بنابر برخی روایات حاملان عرش هشت تن‌اند؛ چهار تن از انبیا: نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، و عیسی(ع)، و چهار تن کامل‌ترین این امت: رسول خدا(ص)، علی(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، به اعتقاد امام‌خمینی برای عرش معانی مختلفی است؛ مانند ماسوی‌الله، مرتبه واحدیت، فیض مقدس و گاهی نیز به علم الهی، عرش گفته می‌شود و ممکن است مراد از علم، علم فعلی حق‌تعالی باشد که مقام ولایت کبراست و حاملان آن هشت نفرند. (ببینید: عرش)

ولایت و خلافت

بسیاری از متکلمان و فقهای شیعه به پیروی از روایات قائل به ولایت تکوینی و تشریعی برای اهل بیت‌اند. ولایت تکوینی، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، به معنای قرب و سلطنت معنوی است که به موجب آن، شخص حق تصرف در عالم را دارد و همه موجودات در مقابل او خاضع‌اند و ولایت ظهور ربوبیت در صورت بنده است، به گونه‌ای که عالم نزد بنده فانی باشد و ولایت تشریعی به معنای صاحب اختیار در حوزه قانون‌گذاری به اذن خدا و حق حکومت و رهبری اجتماعی و سیاسی است.

از نگاه امام‌خمینی نیز ائمه(ع)، دارای ولایت تشریعی‌اند و این ولایت در اختیارات ائمه(ع)، در حوزه قانون‌گذاری و امامت مردم جلوه پیدا می‌کند و ادامه ولایت پیامبر(ص)، است پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، اهل سیاست و کشورداری‌اند و در زیارت جامعه از آنان به عنوان «ساسة العباد» یادشده است و اجرای احکام خدا و حکومت بر مردم از وظایف آنان است. خلفای پیامبر(ص)، افزون بر بیان احکام دین، عهده‌دار اجرای قوانین اسلام، تعیین الگو، پیش‌گیری از اختلاف امت اسلامی و دادرسی میان مردم نیز هستند و در یک کلمه وارث همه مناصب پیامبراند و باید از تشکیلات حکومتی برای اجرای احکام اسلام و برقراری نظام عادلانه اسلام و خدمت به مردم بهره گیرند، چنان‌که بر مردم نیز واجب است از آنان ازجمله احکام حکومتی آنان تبعیت کنند. از نظر ایشان روایت «بنی الاسلام علی خمس…» نیز به همین ولایت اشاره دارد. (ببینید: خلافت و ولایت)

عبادت کامل

در نگاه امام‌خمینی، اهل بیت(ع)، به واسطه تجلی ذاتی و صفاتی و مشاهده کمال ربوبیت و ذلت عبودیت در پیشگاه حق‌تعالی فروتن‌اند و عبادتشان بسان پرستش بندگان آزاده، نه از ترس جهنم یا عشق به بهشت است. رنگ آنان در وقت نماز زرد می‌شد و از خود بی‌خود می‌شدند، چنان‌که ناله اولیای خدا از درد فراق و جدایی از محبوب و مشاهده کرامت او بوده است.

کمالات اخلاقی

در نگاه امام‌خمینی اهل بیت(ع)، برای دین فداکاری کردند و در پی عمل به تکلیف بودند. آنان افرادی صبور و فروتن بااخلاص، گشاده‌دست، فداکار و یتیم‌نواز و مهرورز بودند. زندگی پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، ساده و عادی بود، بلکه پایین‌تر از مردم عادی زندگی می‌کردند. ایشان به استناد روایات می‌نویسد نزول آیاتی از سوره «انسان»، در ستایش احسان به یتیم، فقیر و اسیر در شأنِ اهل بیت(ع)، به سبب جهات باطنیه و نورانیت صورت عمل و خلوص آنان بوده است.

لزوم معرفت و مودت و اطاعت

بر اساس روایات، معرفت امام واجب است و کسی که امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت از دنیا می‌رود. همچنین شناخت اهل بیت(ع)، مقدمه استفاده از معارف دینی آنان است و بدون معرفت آنان ایمان و توحید کامل حاصل نمی‌شود، بنا به روایاتِ بسیار از اهل سنت و شیعه، شناخت امام زمان واجب است. در متون دینی به معرفت اهل بیت(ع)، و ادای حقوق آنان توصیه شده و پاداش آن برابر اجر شهیدان شمرده شده است.

قرآن کریم مزد رسالت پیامبر(ص)، را مودت ذوی‌القربی آن حضرت شمرده است به حکم این آیه دوستی آنان بر هر مسلمان واجب و از ضروریات اسلامی و دشمنی با آنان نشانه نفاق است. مراد از ذوی‌القربی را علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع)، و حسین(ع)، دانسته‌اند و بهشت را بر آزاردهنده آنان حرام شمرده‌اند.

امام‌خمینی با استناد به برخی روایات معتقد است کارهای نیک در سایه معرفت اهل بیت(ع)، پذیرفته می‌شود، بر همین اساس ایشان از شیعیان خواسته است، به شناخت ولادت و وفات ائمه(ع)، بسنده نکنند و بیشتر در جایگاه معنوی و عبادت‌های آنان بیندیشند و مصائب آنان را زنده نگه‌دارند. ایشان که به خاطر محبت به اهل بیت(ع)، با برپایی مجالس، مناسبت‌های مربوط به آنان را در خانه خود گرامی می‌داشت دوستی اهل بیت(ع)، را در دنیا و آخرت سودمند می‌داند و با استناد به روایات یادآور شده است پیامبر(ص)، و علی(ع)، و دیگر ائمه(ع)، نزد محتضر حاضر می‌شوند و در صورتی که محتضر دوست اهل بیت(ع)، باشد، جبرئیل به فرشته مرگ سفارش می‌کند با وی مدارا کند و اگر دشمن اهل بیت باشد، فرشته مرگ وی را دشمن می‌دارد و بر وی سختگیری خواهد کرد.

قرآن و روایات اطاعت «اولوالامر» را که منطبق بر اهل بیت(ع)، است، پس از اطاعت خداوند و پیامبر(ص)، واجب کرده‌اند. پیامبر اکرم(ص)، مردم را به پیروی آنان سفارش کرد و حضرت علی(ع)، از مردم خواسته که از گفتار و رفتار اهل بیت پیامبر(ص)، پیروی کنند و در سکون و حرکت و موضع‌گیری‌ها از آنان فاصله نگیرند. حضرت فاطمه(ع)، نیز اطاعت از اهل بیت(ع)، را موجب انسجام و هماهنگی امت اسلامی و موجب پیشگیری از تفرقه مردم شمرده است.

در مشرب عرفانی امام‌خمینی، ولایت اهل بیت(ع)، و دوستی خاندان رسالت(ع)، و شناخت مقام مقدس آنان امانت حق است و غصب ولایت و سلطنت آنان خیانت به امانت و ترک تبعیت امام‌علی(ع)، از مصادیق خیانت است. ایشان با بیان سفارشی از امام‌محمدباقر(ع)، به شیعیان به پیروان اهل بیت(ع)، یادآور شده است از خدا بپرهیزند و برای رسیدن به قرب و ثواب وی فعالیت کنند که تقرب به خدا در سایه اطاعت حاصل می‌شود و افراد مطیع نزد خدا حجت دارند و می‌توانند ادعای دوستی خاندان پیامبر(ص)، کنند و آن کس که از خدا اطاعت نمی‌کند، دشمن خاندان پیامبر(ص)، است. ایشان در سخنی دیگر، اهل بیت(ع)، را اهل قرآن شمرده و تصریح کرده است تکریم قرآن و اهل بیت(ع)، تنها به بوسیدن جلد کتاب خدا و ضریح مطهر ائمه اهل بیت(ع)، حاصل نمی‌شود و این کار مرتبه ضعیفی از تکریم آنان است و تکریم ائمه(ع)، در عمل به دستورهای قرآن و فرمایش‌های ائمه(ع)، حاصل می‌شود و احترام بدون عمل شبیه به مسخره و بازیچه خواهد بود افزون بر آنکه نافرمانی خدا چه بسا مودت اهل بیت(ع)، را نیز از دل ببرد.

در نگاه امام‌خمینی بسیاری از درگیری‌های مذهبی، ریشه دینی ندارد. گروهی از اهل سنت و برخی از شیعیان که به تفرقه دعوت می‌کنند، پیرو واقعی پیامبر(ص)، و امامان معصوم(ع)، نیستند. ایشان بارها به مردم یادآور شده است از روش اهل بیت(ع)، در شیوه عبادت خدا پیروی کنند و در همه گفته‌ها و کارها، خود را شبیه آنان سازند و نیز به مردم سفارش کرده است روش پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، به‌ویژه استقامت آنان در راه تبلیغ دین را سرمشق قرار دهند.

امام‌خمینی از ناآگاهی مردم به مقامات ائمه(ع)، و بسنده کردن به جنبه‌های کوچک از زندگی آنان گله می‌کند و به استناد به روایات یادآور می‌شود پیامبر(ص)، و قرآن و اهل بیت(ع)، نخستین واردشدگان بر خدای عزیز جبار در قیامت‌اند و پیامبر(ص)، در درگاه خداوند از چگونگی رفتار امت با قرآن و اهل بیت شکوه می‌کند. در نگاه ایشان حجت‌بودن اهل بیت(ع)، تنها در نقل روایات آنان خلاصه نمی‌شود و راویان حدیث نیز حجت‌اند، بلکه حجت‌بودنِ آنان به معنای حجت‌بودن گفتار و سیره آنان در همه شئون زندگانی ازجمله روش عادلانه آنان در تدبیر امور حکومتی است و کسانی که ادعای ولایت دارند، ولی از امور اجتماعی و مصالح مردم کناره‌گیری می‌کنند، به پیامبر(ص)، و اهل بیت(ع)، ضربه زده‌اند.

امام‌خمینی به پیروی از سخنان ائمه(ع)، و سیره رسول خدا(ص)، تأکید کرده است پیامبر(ص)، با همه کمالات معنوی برای خود خلیفه تعیین کرد و جانشینان آن حضرت نیز برای خود جانشین معرفی کردند. به نظر ایشان پس از ائمه(ع)، فقها و اسلام‌شناسان که دانش خود را از اهل بیت(ع)، دریافت کرده باشند و متعهد، زاهد و افراد بی‌توجه به زرق و برق دنیا و دلسوز برای امت باشند، جانشینان ائمه(ع)، در رهبریِ امت‌اند و همه وظایفی که بر عهده ائمه(ع)، است، از تعلیم دین، قضاوت و رهبری جامعه اسلامی بر عهده آنان است. (ببینید: ولایت فقیه) ایشان تشکیل نظام اسلامی در ایران را به تبعیت از پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، شمرده است.

مرجعیت دینی و علمی

به عقیده شیعه، اهل بیت(ع)، مرجع علمی و مذهبی مسلمانان‌اند. امام‌خمینی نیز پیامبر اکرم(ص)، و اهل بیت(ع)، را مرجع دینی امت اسلامی و وسایل شناخت و راه عبودیت خدا دانسته و تأکید کرده است مقصود از صراط مستقیم در سوره ملک ائمه‌اند و آنان تنها راه رسیدن به حقایق‌اند. ایشان برای مرجعیت اهل بیت(ع)، با استناد به آیه «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» تصریح کرده است که مقصود از «صادقین»، محمد(ص)، و اهل بیت آن حضرت‌اند. همچنین از نگاه ایشان مراد از اهل ذکر در آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» که ضرورت مرجع علمی و رجوع جاهل به عالم را ثابت می‌کند اهل بیت‌اند. ایشان با استناد به روایات مقصود از امت وسط در آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً» را نیز ائمه(ع)، می‌داند و با استفاده از روایات، آنان را راه و طریق وسط به دور از افراط و تفریط و غلو و تقصیر شمرده است که مردم باید افکار و اخلاق و اعمال خود را با آنان مطابقت دهند و نیز ائمه(ع)، میزان سنجش اعمال‌اند و افراد تندرو (غالی) و نیز افراد عقب‌مانده (مقصر) باید افکار و رفتار خود را مطابق برنامه‌های ائمه(ع)، تصحیح کنند.

امام‌خمینی در تفسیر آیه «أَفَمَنْ یمْشی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ» افراد گمراه و به‌روی‌افتاده را به مخالفان اهل بیت(ع)، و راه مستقیم را به ائمه(ع)، تفسیر کرده است و همین نکته را ازجمله «انتم السبیل الاعظم و الصراط الاقوم» که در زیارت جامعه آمده برداشت کرده است. ایشان برای مرجعیت دینی اهل بیت(ع)، به حدیث ثقلین نیز استناد و ازجمله «لَنْ یفْتَرِقا حَتّی یرِدَا عَلَیَّ الْحَوضَ»، برداشت کرده است که قرآن و اهل بیت(ع)، از یکدیگر تفکیک‌ناپذیرند و ائمه مفسر و شارح قرآن‌اند و مهجوریت هر یک از قرآن و عترت را مهجوریت دیگری است. (ببینید: مهجوریت قرآن) حدیث سفینه و تشبیه اهل بیت(ع)، به کشتی نوح(ع)، دلیل دیگر مرجعیت دینی ائمه(ع)، نزد امام‌خمینی است.

امام‌خمینی پیاپی از مظلومیت خاندان پیامبر(ص)، در جامعه اسلامی سخن گفته است و از بی‌اعتنایی دنیاطلبان به مرجعیت اهل بیت(ع)، و بستن درِ خانه خاندان پیامبر(ص)، به روی مردم و تکفیر پیروان اهل بیت به وسیله آنان شکوه کرده است و گناه و جنایت توده‌های غافل از خاندان پیامبر(ص)، را بر عهده دنیاطلبان دانسته است. چنان‌که در وصیت‌نامه خود یادآور شده است بدخواهان به خاندان پیامبر(ص)، ستم‌ها کردند، آنان را از عرصه حکومت کنار زدند و فرزندان پیامبر(ص)، ناجوانمردانه به شهادت رسیدند. ایشان از امت اسلامی می‌خواهد با اهل بیت پیامبر(ص)، بیشتر آشنا شوند و با همه وجود از فرهنگ دینی و سیاسی و اقتصادی آنان جانبداری کنند. ایشان فرقه‌های تکفیری را سد راه استفاده مردم از علم و دانش اهل بیت می‌داند.

توسل و شفاعت

توسل به معنای استمداد از اولیای الهی برای استغفار و طلب دعا به درگاه خداوند است. علمای شیعه دربارهٔ جواز توسل اتفاق نظر دارند. برخی از علمای وهابی، توسل و طلب از ارواح اولیای الهی و استغاثه به ایشان را شرک می‌دانند. در نگاه امام‌خمینی، پیامبر(ص)، و خاندان معصوم ایشان نزد خدا عزیز و دارای مقام توسل‌اند. ایشان خاطرنشان کرده است که توسل به اولیای الهی و زیارت قبور آنان شرک نیست؛ زیرا شرک به معنای طلب از غیر خداوند با عنوان قدرت مستقل از خداست و طلب از ائمه(ع)، در طول طلب از خداوند قرار دارد. (ببینید: شرک) ایشان همه موفقیت‌های خود ازجمله موفقیت‌های نهضت اسلامی ایران را از عنایت اهل بیت(ع)، شمرده است.

از سوی دیگر، برخی علمای سلفی و وهابی بر این باورند که اگر از غیر خداوند طلب شفاعت شود، شرک است. به عقیده این فرقه شفاعت در قیامت پذیرفتنی است؛ اما در دنیا واسطه قراردادن میان خدا و خلق جایز نیست. امام‌خمینی مانند بسیاری از اندیشمندان اسلامی شفاعت را امری جایز و مسلم می‌داند و معتقد است پیامبر اکرم(ص)، و خاندان معصوم آن حضرت دارای مقام شفاعت‌اند. ایشان همه مردم را نیازمند شفاعت اهل بیت(ع)، و محرومیت از آن را خسرانی بزرگ می‌داند. مقصود از شفاعت در نگاه ایشان پیوند نور شفیع و شفاعت‌شونده است؛ از این‌رو لازم است که یک ارتباط اخلاقی و معنوی با یکی از ائمه(ع)، حاصل شود تا نور ولایت آنان زمینه شفاعت را فراهم آورد. (ببینید: شفاعت) امام‌خمینی شیفته اهل بیت(ع)، بود در دوره تبعید در عراق همواره به زیارت ائمه(ع)، مشرف می‌شد و زیارت امین‌الله و جامعه می‌خواند. زیارت عاشورا و زیارت روزهای عرفه و نیمه رجب و نیمه شعبان سیدالشهدا(ع)، را نیز ترک نمی‌کرد. ایشان در قم و نجف و در مدت اقامت در پاریس نیز برای اهل بیت(ع)، مجلس عزاداری برپا می‌کرد. ایشان به تبعیت از روایات، قم را حرم اهل بیت(ع)، می‌خوانْد و برای این شهر احترام ویژه‌ای در نظر داشت. (ببینید: قم، حضرت فاطمه معصومه(س)، و اخلاق و سیره امام‌خمینی)

مجاهدت‌های اهل بیت

امام‌خمینی معتقد است اهل بیت پیامبر(ع)، در طول حیات فردی و اجتماعی خود به صورت دایمی در حال جهاد بودند و افزون بر مجاهدت‌ها و ریاضت‌های معنوی که بالاتر از طاقت انسان عادی است برای حفظ اسلام و مبارزه با الحاد کوشش‌های فراوانی می‌کردند. امام‌علی(ع)، در زمان پیامبر(ص)، برای گسترش و دفاع از اسلام و مسلمانان مجاهدت‌ها کرد و پیامبر(ص)، در کارهای سخت، از ایشان کمک می‌گرفت. اهل بیت پیامبر(ع)، مهم‌ترین نقش را در پیشبرد جامعه اسلامی ایفا کرده‌اند. با وجود میدان‌ندادن به اهل بیت(ع)، پس از پیامبر(ص)، برای نشر حقایق و علوم آنان در فرصت‌های به دست‌آمده در انتشار علوم قرآن همانند کتابت، قرائت و تفسیر کوشیدند. امام‌علی(ع)، پس از پیامبر حفظ و کتابت و تفسیر قرآن را در اولویت قرار داد و دیگر ائمه(ع)، نیز به سهم خود در گسترش معارف قرآن مجاهدت کردند.

امام‌خمینی، اهل بیت(ع)، را حافظ و مروجان قرآن شمرده است. آنان شمه‌ای از اسرار کتاب خدا را به قدر استعداد مردم برای آنان بیان کرده‌اند و مردم را از تفسیرهای انحرافی و تفسیر به رأی منع کرده‌اند. کتاب‌ها و روایت‌های تفسیریِ باارزشی از اهل بیت(ع)، به جای مانده است و نیز اهل بیت پیامبر(ص)، با اینکه خلفا از تدوین احادیث نبوی منع می‌کردند در حفظ و نشر روایات پیامبر(ص)، کوشش می‌کردند. (ببینید: حدیث) امام‌خمینی تأکید کرده است که پیامبر اکرم(ص)، و اهل بیت مکرم(ع)، تمام عمر خود را در گسترش‌دادن احکام و اخلاق و عقاید صرف کردند و یگانه مقصد آنان نشر احکام خدا و اصلاح و تهذیب بشر بود. همچنین مبارزه با باطل از برنامه‌های اصلی اهل بیت(ع)، بود و آنان برای انجام آن، خود را به رنج افکندند. ایشان معتقد بود با همه اذیت‌های خلفای ستمگر بنی‌امیه و بنی‌عباس دربارهٔ اهل بیت(ع)، و کشتن و شکنجه شیعیان و منع اهل بیت(ع)، از حقوق خود آنان در حد توان در اجرای شعائر دین کوشیدند و از مردم کناره‌گیری نکردند و اسلام به واسطه آنان در دنیا منتشر و شهرت جهانی پیدا کرد.

تحریف‌زدایی از سنت پیامبر اکرم(ص)، و نفی نسبت‌های ناروا به آن حضرت از دیگر کارهای ائمه(ع)، بود. پس از پیامبر(ص)، به ادعای اجتهاد بدعت‌های بسیاری در احکام دین پدید آمد، اما ائمه(ع)، حقیقت دین و مسائل دینی را برای مردم بیان کردند و در احیای سنت و سیره پیامبر(ص)، کوشیدند. امیرالمؤمنین علی(ع)، تغییرات انجام‌شده در سنت‌های پیامبر(ص)، به دست خلفای پیشین را تا حد توان به حالت نخست بازگرداند و ازجمله، روش رسول خدا(ص)، در اقامه نماز را زنده کرد. امام‌خمینی یادآور شده است که دیگر ائمه(ع)، نیز نشر احکام اسلام را در دستور کار داشتند و با دایر کردن حوزه تدریس، علوم اسلامی را میان مردم منتشر کردند و چندین هزار نفر، از مکتب آنان استفاده علمی کردند.

گسترش مسائل عقلی از دیگر فعالیت‌های ائمه(ع)، بود. نخستین کسی که در مسائل عقلی اسلامی مباحثی مانند قِدم و حدوث و متناهی و غیرمتناهی و جبر و اختیار را مطرح ساخت، امیرالمؤمنین علی(ع)، بود. از نگاه امام‌خمینی دیگر ائمه(ع)، نیز راه امام‌علی(ع)، را پی گرفتند. آنان معارف بلند عقلانی را با زبان ساده و در حد درک مخاطبان برای مردم بیان کردند تربیت مردم و نشر معارف و ارزش‌های اسلامی در جامعه و تربیت مردم به تربیت اسلامی از دیگر فعالیت‌های ائمه(ع)، بود. آنان در دفاع از قوت، عزت، شوکت مسلمانان و حفظ وحدت جامعه اسلامی، نهایت سعی و تلاش خود را به کار بردند. آنان، چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده است، با وجود غصب حقوقشان به دست دیگران در حل معضلات اجتماعی و سیاسی به خلفای هم‌عصر خود کمک می‌کردند و برخی از ائمه(ع)، در نبود شرایط برای قیام و مبارزه آشکار با حاکمان ستمگر، در عرصه دیگر به تبلیغ دین مشغول بودند و در پوشش تقیه، اسلام و قرآن را ترویج کردند.

امام‌خمینی تصریح کرده است امام‌حسین(ع)، برای اقامه عدل و حکومت قیام کرد و با مبارزه علیه امویان، مکتب اسلام را نجات داد. ائمه(ع)، برابر سنت‌های خداوند گاه در مبارزه با دشمن پیروز شدند و گاه در ظاهر موفق نبودند. برخی از آنان مانند امیرالمؤمنین(ع)، و سیدالشهدا(ع)، در راه دفاع از اسلام به شهادت رسیدند و فرزندان‌شان نیز در راه خدا به اسارت رفتند و برخی دیگر در راه خدا شکنجه و مسموم شدند (ببینید: امام‌کاظم(ع)) و مرگ آنان نیز با شهادت در راه خدا رقم خورد. اگر ائمه(ع)، در برابر ستم ستمکاران بی‌توجه بودند و در خانه می‌نشستند، کشته نمی‌شدند. برخی از قیام‌های فرزندان اهل بیت(ع)، علیه حکومت‌های ستمگر به اشاره و اجازه ائمه(ع)، بوده و آنان(ع)، از اهداف و آینده آن مطلع بوده‌اند و اگر گاهی ائمه(ع)، در نقد این قیام‌ها چیزی نیز گفته‌اند، برای حفظ قیام‌کنندگان یا اهداف دیگر بوده است. ازجمله قیام زیدبن‌علی‌بن‌حسین(ع)، علیه حکومت بنی‌مروان در سال ۱۲۲ق که امام‌خمینی با استناد به برخی روایات تصریح کرده است اگر ائمه(ع)، با قیام زید مخالف بودند، آن همه از وی ستایش نمی‌کردند.

احکام مربوط به اهل بیت

اهل بیت(ع)، به لحاظ جایگاه معنوی در اسلام دارای احکام ویژه‌اند. در قرآن بر صلوات و سلام بر پیامبر اکرم(ص)، و در روایات به همراه صلوات آل‌پیامبر(ع)، تأکید شده است و در نزد صحابه پیامبر(ص)، نیز این کار محبوب و پرارزش بوده است فقهای شیعه ازجمله امام‌خمینی و برخی از علمای اهل سنت مانند شافعی، صلوات بر آنان را در نماز واجب می‌دانند. همچنین امام‌خمینی همانند دیگر فقها صلوات و سلام بر پیامبر(ص)، و اهل بیت(ع)، را در خطبه‌های نماز عید و جمعه واجب و سلام بر خاندان پیامبر(ص)، به‌ویژه در وقت خطبه عقد را مستحب می‌داند.

امام‌خمینی حفظ حرمت اهل بیت(ع)، را واجب، و اهانت به پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، را سزاوار مجازات شدید دانسته است. ایشان همانند دیگر فقها دروغ‌بستن بر پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، را موجب بطلان روزه دانسته است. به نظر ایشان به احتیاط واجب دست‌زدن فرد جنب و حائض به اسامی پیامبران(ع)، و ائمه(ع)، جایز نیست. برخی فقها و امام‌خمینی توقف مرد و زن جنب و زن حائض را در مرقد پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، به احتیاط واجب دارای اشکال دانسته‌اند. نیز بنابر نظر امام‌خمینی نجس‌کردن بارگاه ائمه(ع)، حرام و تطهیر آن در صورت بی‌احترامی واجب است و در غیر این صورت نیز به احتیاط واجب لازم است. ایشان سفارش کرده است از افکندن کاغذهای منقوش به اسامی ائمه(ع)، در مکان‌های ناشایست نیز اجتناب شود. ایشان زیارت پیامبر اکرم(ص)، و زیارت ائمه(ع)، را امری محبوب و زیارت آنان را رستگاری بزرگ و توفیق الهی شمرده و به زائران سفر حج توصیه کرده است که از نعمت پیامبر(ص)، و ائمه بقیع(ع)، استفاده کنند. ایشان تعطیل‌شدن زیارت پبامبر(ص)، را جایر نمی‌داند و بر امام یا والی لازم می‌داند که امکانات مالی برای رفتن مردم به زیارت پیامبر اکرم(ص)، را فراهم کند، همچنین شایسته دانسته برای ورود به حرم‌های ائمه(ع)، وضو گرفته شود.

مقامات اهل بیت(ع) از نگاه عارفان

از دیدگاه اهل معرفت، اهل بیت به بالاترین مراتب و مقامات معنوی رسیده‌اند. امام‌خمینی نیز برای اهل بیت مقامات بلندی ذکر کرده است، ازجمله:

انسان کامل

اهل بیت(ع)، مصداق بارز انسان کامل‌اند و دیگر انبیا و اولیا در رتبه بعد واقع شده‌اند و در رأس این سلسله رسول خدا(ص)، قرار دارد و ولیّ عصر(ع)، در عصر حاضر انسان کامل است. (ببینید: انسان کامل)

قطب‌الاقطاب

قطب از دیدگاه عارفان چنان‌که امام‌خمینی نیز بر آن تأکید کرده کسی است که محل نظر الهی است و سبب حیات عالم و بقای آن است و او بر قلب اسرافیل است (که حامل ماده حیات و احساس است) و از او مدد می‌گیرد. در حقیقت ولایت دارای مراتبی است و برای هر مرتبه از ولایت قطبی است؛ اما مقام قطب‌الاقطاب که باطن نبوت ختمی(ص)، است، برای ورثه محمدیه(ص)، است و برای امت‌های گذشته نیست و پس از این مرتبه، مرتبه نبوت عامه قرار دارد امام‌خمینی، امیرالمؤمنین علی(ع)، را قطب‌الاقطاب عالمین می‌داند. ایشان مقام قطب را مقام خلافت و قطب‌الاقطاب را خلافت حقیقت محمدیه(ص)، می‌داند که مربی عالم و ساری در آن است.

هم‌افق با مشیت مطلقه

اهل بیت(ع)، با مشیت الهی که مقام فاعلیت خداوند است، هم‌افق‌اند و باقی مخلوقات از تعینات این مشیت‌اند و این مطابق با روایاتی است که ائمه(ع)، خود را مشیت الهی معرفی می‌کنند. با این بیان، روایاتی که خلق عرش و کرسی را به اهل بیت(ع)، نسبت می‌دهند نیز روشن می‌شوند؛ زیرا آنان به مقام فاعلیت رسیده و با آن متحد شده‌اند و فعل حق‌تعالی به آنان نیز قابل انتساب است. از دیدگاه امام‌خمینی مشیت مطلقه الهی در قوس نزول عالم در مرتبه فعل، فیض مقدس اطلاقی و وجود منبسط است که آفرینش همه اشیا به واسطه آن صورت می‌گیرد. (ببینید: مشیت)

تجلی ذاتی

تجلیات «صفاتی» برای اولیای الهی ممکن است؛ اما تجلیات «ذاتی»، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده اختصاص به اولیای محمدی(ص)، که مصداق کامل آن ائمه(ع)، هستند، دارد. در این مرحله همه تعینات خلقی و اسمائی و صفاتی محو می‌شوند و فنای ذاتی رخ می‌دهد که از آن به مقام ظلومیت -که شکستن بت‌های انانیت است- و جهولیت -که کنایه از فنای از فنا است- تعبیر می‌شود و این برگرفته از آیه ۷۲ سوره احزاب است و تفسیر تأویلی از آن است که انسان را ظلوم و جهول معرفی کرده است. (ببینید: تجلی)

افضلیت بر فرشتگان

امام‌خمینی بر اساس روایات گفته است مقام اهل بیت(ع)، بالاتر از فرشتگان است و این برتری امری تشریعی و اعتباری نیست، بلکه فضیلتی حقیقی و وجودی است که ناشی از احاطه و سلطنت تام آنان و مظهریت کامل ایشان از اسم اعظم الهی است که جامع همه اسمای الهی است. این مظهریت تام در اصل برای حقیقت محمدیه(ص)، و به تبعیت برای اولیای او که در روحانیت با او متحدند، می‌باشد و بدین جهت آدم(ع)، مسجود فرشتگان واقع شد و به امر الهی معلم فرشتگان در تعلیم اسما گردید؛ زیرا فرشتگان وجودی محدودتر داشته‌اند و در حقیقت هر یک از فرشتگان مظهر اسم خاصی از اسمای الهی‌اند و مقام معلومی دارند؛ اما انسان کامل که در آدم(ع)، تجلی کرد، دارای همه اسمای الهی است. امام‌خمینی با ذکر روایتی در زمینه افضل‌بودن اهل بیت(ع)، از فرشتگان و اینکه تسبیح و تقدیس فرشتگان به تبعیت از تسبیح و تقدیس اهل بیت(ع)، بوده است، بر این باور است که تعلیم طریق عبودیت به فرشتگان توسط اهل بیت(ع)، در نشئه عقلی و غیبی بوده است. ایشان معتقد است مخلوقات به منزله قوا و اعضای ولی کامل‌اند و شاهد آن، روایتی است که می‌گوید فرشتگان خدمت‌گزاران آنان و محبان آنان هستند. در حقیقت برخی از فرشتگان مانند جبرئیل به منزله قوای علمی و برخی مانند عزرائیل قوای عملی عالم به‌شمار می‌آیند. (ببینید: ملائکه)

اتحاد نور ائمه(ع) با رسول خدا

از دیدگاه امام‌خمینی با استناد به این روایت که نور ائمه(ع)، متحد با پیامبر(ص) اند و همه نور واحدند تأکید کرده است به حسب مقام روحانیت، امیرالمؤمنین(ع)، و ائمه(ع)، در روحانیت و نورانیت متحد با رسول خدا(ص)، هستند و همه آفریده یک نورند. ایشان نسبت امیرالمؤمنین(ع)، و باقی ائمه(ع)، را با رسول خدا(ص)، به منزله مرتبه عقلی بلکه مرتبه روحی از نفس ناطقه انسانی و رتبه انبیا(ع)، و اولیا را به منزله قوای کلی نفس ناطقه و باقی مردم را به منزله قوای جزئی ایشان می‌داند و نسبت ائمه(ع)، با رسول خدا(ص)، نسبت روح و نفس است و همان گونه که فیض از طریق روح به قوا و اعضا می‌رسد، در عالم نیز فیوضات و اسرار آسمان رسالت از طریق مرتبه امامت به مخلوقات می‌رسد؛ بدین جهت رسول خدا(ص)، خود را مدینه علم و علی(ع)، را درِ آن نامید. ایشان استفاده امیرالمؤمنین(ع)، از رسول خدا(ص)، در حقایق علوم و اسرار غیب را در مرتبه عقلی و غیبی پیش از رسیدن به مرتبه مثالی یا مرتبه حسی و هیئت‌های کلامی و لفظی شمرده است.

رسیدن به مرتبه عبودیت مطلقه

امام‌خمینی معتقد است اهل بیت(ع)، به جهت اینکه مظهر اسم جامع الله‌اند، عبادتشان عبادتی مطلق است و آنان «عبدالله» حقیقی‌اند. این مقام در اصل برای نبی خاتم(ص)، و برای دیگر ائمه(ع)، به تبعیت از ایشان ثابت است. این مقام عبودیت مقام فقر مطلق است که در آن غبار انانیت و مشاهده استقلال به‌کلی رخت بر می‌بندد و به جهت عبودیت بوده است که خداوند پیامبر(ص)، خود را با تحقق به اسم «الله» که باطن عبودیت است، در معراج به احدیت ترقی داد. (ببینید: انسان کامل)

رسیدن به مقام لیلةالقدر

امام‌خمینی معتقد است حقیقت شب قدر، شبی است که خورشید حقیقت حق‌تعالی با همه اسما و صفات خود در تعیین و بنیه انسان کامل غروب می‌کند و پنهان می‌شود. این شب، شب توجه تام ولیّ کامل و ظهور سلطنت ملکوتی اوست که به واسطه نفس شریف امام در هر عصری تغییرات و تبدیلات در عالم واقع می‌شود. ایشان با اشاره به برخی روایات در این زمینه معتقد است شب قدر در زمان رسول خدا(ص)، بر آن حضرت و پس از ایشان بر ائمه معصوم(ع)، و فاطمه(ع)، منطبق است. (ببینید: لیلةالقدر)

روح جاری در عالم

از دیدگاه عرفانیِ امام‌خمینی، اهل بیت(ع)، به منزله روح و لُب عالم‌اند و جهان هستی به منزله قوا و فروع آنان است و آنان در همه اجزای عالم ساری و جاری‌اند، اگرچه کسی جز اولیا و کاملان از کیفیت این سریان آگاه نیست. این مقام برای آنان به آن جهت است که آنان به فنای ذاتی، صفتی و فعلی رسیده‌اند و از مطلق انانیت رهایی یافته و روح و نفس خود را تسلیم حق‌تعالی کرده‌اند و در برابر حق‌تعالی به آنان روح و نفس و جسم کل عطا کرده است؛ چنان‌که در زیات جامعه به آن اشاره شده است.

خلافت کبری

امام‌خمینی مانند دیگر اهل معرفت معتقد است حقیقت خلافت ظهور الوهیت در عالم است و خلیفه جانشین حق‌تعالی در عالم است؛ از این‌رو باید از صفات حق‌تعالی که او را جانشین خود کرده برخوردار باشد خلافت در قوس نزول عالم از فیض اقدس و وجود منبسط آغاز می‌شود که این خلافت باطن خلافت ختمیه و ولایت مطلقه علویه(ع)، است و در قوس صعود عالم در ولی کامل ظهور پیدا می‌کند؛ زیرا او مظهر اسم اعظم و حقیقت محمدیه است و در آخرین و برترین ظهور آن در خلافت و ولایت پیامبر اکرم(ص)، و علی(ع)، ظاهر شده است. ایشان خلافت را مقام جمع همه حقایق الهی و اسمای مکنون و مخزون ثابت می‌داند که به مقام عبودیت و فقر مطلق رسیده است و در این مرتبه بنده به فنای تام می‌رسد و انانیت از او رخت بر می‌بندد. (ببینید: خلافت و ولایت)

رسیدن به سفر چهارم از اسفار اربعه

عارفان سفر معنوی سالکان را چهار قسم کرده‌اند که از آن به «اسفار اربعه» تعبیر می‌شود. نهایت آن سفر چهارم است که سفر از خلق به خلق بالحق است. امام‌خمینی سفر چهارم را سفر از خلق به معنای حضرت اعیان ثابته به خلق در اعیان خارجیه به وجود حقانی سالک می‌داند. به باور ایشان سفر چهارم مختص انبیای مرسل(ع)، است و انبیا(ع)، در این مقام دارای مراتب مختلفی‌اند، چنان‌که برخی مظهر اسم الرحمن‌اند و این اسم را ظاهر در عالم مشاهده می‌کنند و نهایت سفرشان مشاهده استهلاک اشیا در اسم «الرحمن» است و برخی مظهر باقی اسما هستند و نهایت این مقامات مظهریت اسم جامع الله است که حق‌تعالی را با همه شئون ظاهر در عالم می‌بینند. این مقام اختصاص به پیامبر اکرم(ص)، دارد. به اعتقاد ایشان این سفر برای امیرالمؤمنین(ع)، و اولاد ایشان به تبعیت از خاتم انبیا(ص)، ثابت است؛ اگرچه صاحب مقام تشریع نیستند. (ببینید: اسفار اربعه)

آغاز و انجام هستی

بر اساس برخی روایات آفرینش عالم به طفیلی وجود اهل بیت(ع)، است. بر این اساس امام‌خمینی معتقد بود در حقیقت مقصود اصلی از خلق عالم، خلق انسان‌های برگزیده‌ای است که جامع اسما و صفات الهی و آیت عظمای او در عالم باشند. اهل بیت(ع)، به جهت رسیدن به مقام ولایت مطلقه که مظهر اسم اعظم «الله» است، آغاز و انجام سلسله وجودند و با دارابودن مقام مشیت مطلقه مراتب وجود از تعینات آنان شمرده می‌شوند. از دیدگاه ایشان اهل بیت(ع)، همچنان که غایت ایجاد عالم‌اند، غایت پایان عالم نیز هستند؛ زیرا آنان صاحب نفس کلی و واجد مرتبه عقل‌اند. ایشان دراین‌باره به دو مبنای عرفانی تمسک کرده است: نخست اینکه موجوداتْ قوا و فروعاتِ وجودِ ولیّ مطلق و انسان کامل‌اند و همچنان که آغاز و ایجاد آنها در مرتبه غیب به واسطه رب انسان کامل است، رجوع آنها در مرتبه شهادت نیز به واسطه انسان کامل است، افزون بر اینکه انسان کامل به مقام فنا و بقای بعد از فنا رسیده است و رجوع به او رجوع الی الله است و این همان ظهور حقیقت قیامت کبرا است.

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی-سیدعلی احمدی امیری، «اهل بیت(ع)»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۴۶۱–۴۷۹.