رذایل اخلاقی
رذایل اخلاقی رذایل اخلاقی؛ به معنای افعال غیراخلاقی و ضدارزشی است که انسان را از خداوند دور میسازد. امامخمینی در آثار خویش به بحث از رذایل اخلاقی پرداخته و برخی مصادیق آن، آثار و جایگاه رذایل را بررسی و تحلیل کرده است.
اهمیت و جایگاه رذائل اخلاقی رذایل اخلاقی در اصطلاح اخلاقی به معنای فعل غیراخلاقی و ضدارزشی است که انسان را از خدا و وصول به کمال حقیقی دور میسازد. (رمضانی، اخلاق و عرفان، ص۱۳۰-۱۳۱؛ مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ص۱۸۴). رذیلت اخلاقی واژهای است که در فرهنگ دینی در برابر فضیلت اخلاقی به کار میرود و یکی از مسائل مهم و اساسی در علم اخلاق، چگونگی تمیز رذایل اخلاقی است. در مکاتب مختلف اخلاقی معیارهای خاصی در این زمینه ارائه شده است از جمله این معیارها شناخت رذایل اخلاقی از طریق ضد و مقابل آن میباشد؛ ازاینرو، هر فعلی که سبب تاریکی و کدورت روح میگردد و مانع انسان از کمال نهایی شود، رذیلت اخلاقی میباشد. علمای اخلاق در آثار خویش در بیان شناخت و جایگاه رذایل اخلاقی به برخی مصادیق آن، جایگاه و آثار سوء آن پرداختهاند. (نراقی، معراج السعاده، ص۳۱؛ مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۱۱۴؛ فلسفه اخلاق، ص۱۱۴؛ رمضانی، اخلاق و عرفان، ص۱۳۰-۱۳۱؛ طوسی، اخلاق ناصری، ص۸۱؛ ابن مسکویه، تهذیب الاخلاق، ص۹۵-۹۸). امامخمینی نیز در آثار خویش به بحث از رذایل اخلاقی پرداخته و برخی مصادیق آن، آثار و جایگاه رذایل را بررسی و تحلیل کرده است. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۵-۲۶؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۹۹-۴۰۰؛ آداب الصلاة، ص۱۶۰؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۳۱).
شناخت رذایل اخلاقی شناخت رذایل انسانی میتواند در درمان و از میان بردن آن مفید باشد. خداوند در آیات قرآنی ضمن برشمردن فضایل اخلاقی به برخی از رذایل انسانی نیز اشاره کرده است. انسان اگر با اراده خود این رذایل را دور نکند، نمیتواند مقام خلیفه الهی را داشته باشد، از جمله این رذایل اخلاقی: بخل، بیتابی، جهل، حرص، حسد و شرک میباشد. (خوشخو، رذایل انسانی و راه درمان آنها، ص۱۲). امامخمینی، نیز درباره شناخت رذایل اخلاقی معتقد است که این رذایل هویت ظلمانی و درکاتی دارند و اگر انسان با این اوصاف و اخلاق ذمیمه به عالم دیگر منتقل شود، دچار هلاکت و عذاب الهی میگردد. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۳ و ۳۹۴). مهمترین رذایلی که امامخمینی در آثار خویش برشمرده است عبارتند از: ۱- بد خُلقی: یکی از رذایل مهم اخلاقی، که سبب هلاکت انسان و موجب فشار قبر است و انسان را دچار عذاب میکند، بد خلقی با اهل خانه، همسایگان و مردم است. امامخمینی درمان این رذیله را در این میداند که هرگاه نفس انسان بد خلقی و بدگویی کرد، برخلاف آن اقدام کند و عاقبت این بد خلقی و نتیجه زشت آن را یاد آور شود و ملایمت به خرج دهد و در باطن شیطان را لعن کند و به خداوند پناه ببرد. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۵). ۲- بُخل: به اعتقاد امامخمینی یکی از رذایل و خُلق زشت اخلاقی بخل میباشد، بخل سبب میشود که انسان عمر خود را به کسب و جمع آوری مال و ثروت مشغول کند و قلبش از این امور پُر شود و اتحاد ذاتی با حبّ به طبیعت پیدا کند. بخل باطن شخص بخیل را جهنمی و سبب هلاکت او میگردد. (امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۳۱ و ۲۳۴؛ شرح چهل حدیث، ص۱۷۵ و ۲۲۵). ۳- شک: یکی دیگر از رذیلتهای اخلاقی، شک میباشد، امامخمینی حقیقت شک را خاضع نشدن پیش حق و قبول نکردن و عدم تسلیم و احتجاب نفس از عیوب باطنی میداند. ایشان شک را نوعی القائات و وسوسههای شیطانی میداند که اگر انسان متوجه عالم کثرات شود، القائات شیطانی در او رسوخ کرده، منشأ تخیلات باطل و اوهام خبیث میگردد و ایمان و عقاید انسان را سست و شک در توحید الهی ایجاد میکند. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۹۳، ۳۲۷، ۳۴۵، ۵۲۲ و ۵۶۱؛ آداب الصلاة، ص۱۶۰؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۹۹-۴۰۲). ۴- جحود: یکی دیگر از رذایل اخلاقی جحود و انکار حق و حقیقت است. به اعتقاد امام اگر انسان به واسطه اشتغال به عالم طبیعت، فطرت او ظلمانی گردد و سلطان شهوت و جهل و غضب بر او غلبه کند و با کثرات عالم دنیا مأنوس شود، در این حالت حقایق و معارف الهی و آنچه از عالم نور، طهارت و قدس است در ذائقه او تلخ و در سامعهاش سنگین و ناگوار میآید و آنچه از عالم ظلمت و عقاید باطل و اوهام کاذب باشد در کامش شیرین و خوشایند میآید و معارف الهی را انکار و جحود میکند و قلبش برای هیچ حق و حقیقتی حتی ضرویات و فطریات خاضع نمیگردد. (امامخمینی، شرح جنود عقل و جهل، ص۱۱۳-۱۱۷). ۵- جزع: یکی دیگر از رذایل زشت اخلاقی، جزع و بیتابی است، انسان بیتاب باطن و قلبش مضطرب و دلش لرزان و متزلزل است و این مصیبتی است که راحتی و آرامش را از انسان سلب میکند. اگر این جزع و بیتابی در انسان ادامه پیدا کند، نسبت به قضای الهی، بغض و کینه پیدا میکند و ظاهر و باطنش رنگ دشمنی به حقتعالی میگیرد و وقتی از این عالم مفارقت کرد به شفاوت ابدی و ظلمت همیشگی دچار میشود. امامخمینی منشأ جزع و بیتابی را حب دنیا و حبّ نفس میداند؛ زیرا وقتی این امور حجاب نفس شد، شخص کمال را در امور طبیعی و نفسانی میبیند و برای فقدان آنها بیتابی و جزع میکند. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۶۰-۲۶۴؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۰۶ و ۴۲۰). ۶- حسد: یکی دیگر از رذیلتهای اخلاقی حسد میباشد، امامخمینی حسد را حالت نفسانی میداند که صاحب آن آرزو میکند کمال و نعمت واقعی یا غیرواقعی و خیالی از دیگری سلب شود، چه آن نعمت را دارا باشد یا نباشد. به باور ایشان، حسد، ایمان را که سرمایه نجات اخروی و حیات قلب میباشد، سلب میکند و شخص را از شفاعت شافعان محروم مینماید. حسد سبب دیگر رذایل اخلاقی نظیر؛ غیبت، فحش و اذیت دیگران نیز میگردد. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۰۵-۱۱۰). ۷- یأس: یکی از رذایل اخلاقی که هویت ظلمانی و از جنود ابلیس و القائات شیطانی است، یأس و ناامیدی از رحمت الهی میباشد. به باور امامخمینی یأس از رحمت الهی، چنان ظلمتی بر قلب شخص ایجاد میکند که شاید با هیچ چیز اصلاح نشود. امامخمینی بزرگترین آثار و پیامد یأس را نامیدی از رحمت حق، باز ماندن از عمل و بریده شدن رشته بندگی میداند. (امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۰-۲۱، ۴۵ و ۱۲۳؛ صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۴۶، ج۲۰، ص۱۶۶؛ شرح چهل حدیث، ص۲۲۲، ص۲۷۵-۲۷۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۳۰ و ۱۳۸-۱۳۹).
درمان رذایل اخلاقی امامخمینی در آثار اخلاقی خود برای درمان رذیلتهای اخلاقی راهکارهایی ارائه داده که به دو روش عملی و علمی میباشد: الف) روش عملی: از جمله روش عملی درمان رذایل اخلاقی موارد زیر است: ۱- ریاضت: امامخمینی درمان برخی صفات رذیله را به درمان اصل و ریشه آنها که حب دنیا و حب نفس است، میداند که نیاز به ریاضت و مجاهدت نفس میباشد. امامخمینی در تعالیم اخلاقی خود بر این مطلب تأکید دارد که پیگیری و ریاضتهای فراگیر لازم است تا انسان در مبارزه با رذیلتهای اخلاقی و جهاد اکبر با هواهای نفسانی سربلند و پیروز گردد. (امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۵۴؛ صحیفه امام، ج۱، ص۷۷؛ ج۲۱، ص۳۲۴). ۲- معالجه ضد: امامخمینی از جمله درمان عملی رذیلتها و صفات ناپسند را معالجه با ضد میداند، چنان که اگر کسی علاقه به مال و ثروت دارد با انجام صدقات مستحب و واجب و گشادهدستی، صفت حب دنیا و بخل را از خود دور کند. یا کسی که دارای صفت خمودی و سستی است با ضد آن درمان کند و به حد اعتدال که شجاعت باشد برساند. (امامخمینی، آداب الصلاة، ص۵۰-۵۱؛ شرح چهل حدیث، ص۱۳۵ ). ۳- ایمان به توحید: امامخمینی یکی از راههای تصفیه اخلاق و تحصیل اخلاص و صفا را توجه به سبب فاعلی حق و توحید افعالی میداند و معتقد است کسی که حقتعالی را متصرف در امور میبیند، از ریا و جلب قلوب دیگران بینیاز و از شرک و خودبینی خالی میشود. (امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۷۱-۱۷۲). ب) روش علمی: امامخمینی تفکر را یکی از راههای علمی درمان رذیلتهای اخلاقی میداند، البته این در صورتی است که قلب انسان از زرق و برق دنیا پر نشده باشد و چشم اعتبار و اتصاف او باز باشد. امامخمینی تفکر در مفاسد و لوازم رذیلتهای اخلاقی، از جمله عذابهای اخروی و غضب الهی را سبب اصلاح و تهذیب اخلاق میداند. (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۹۳).
منابع: • ابنمسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، طلیعه النور، بیجا، ۱۴۲۶ق. • امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش. • امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش. • امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش. • امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش. • امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش. • خوشخو، رذایل انسانی و راه درمان آنها، مجله کیهان، ۱۳۹۷ش. • رمضانی، رضا، اخلاق و عرفان، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، ۱۳۸۳ش. • طوسی خواجه نصیر اخلاق ناصری، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۹۹ش. • مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امامخمینی، ۱۴۰۴ش. • مصباح یزدی، محمدتقی، فلسفه اخلاق، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۲ش. • نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، نشر هجرت، ۱۳۷۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی