اخلاق و سیره امام‌خمینی

اخلاق و سیره امام‌خمینی، تبیین اخلاق و سیره امام‌خمینی در قلمرو‌ فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی.

مفهوم‌شناسی اخلاق و سیره

اخلاق، جمع خُلْق و خُلُق به معنای سرشت، خوی و طبیعت است که به شکل درونی و ناپیدای آدمی گفته می‌شود؛ در مقابل خَلق که در شکل ظاهری انسان به کار برده می‌شود و با چشم قابل دیدن است. در اصطلاح علم اخلاق، خُلق و اخلاق، ملکه و ملکات نفسانی است که به اقتضای آن، کارها به‌آسانی و بدون نیاز به تامل از انسان سر می‌زند. امام‌خمینی خُلق را حالتی در نفس می‌داند که انسان را به عمل دعوت می‌کند و به واسطه ریاضت نفس، تفکر و تکرار به دست می‌آید. ایشان علم اخلاق را علم به منجیات و مهلکات خُلقی و تربیت قلب و ریاضت آن، همچنین علم به چگونگی تحصیل فضایل و رهایی از رذایل و علم به مبادی و شرایط آنها می‌داند. (ببینید: اخلاق)

سیره به معنای روش، طریقه، سنت، سبک و چگونگی اجرای کار و مطلق حرکت‌کردن و راه‌رفتن به کار رفته است. سیره مانند «فِطره» بر وزن «فِعله» بر نوع و سبک رفتار دلالت می‌کند. سیره در اصطلاح در معانی متفاوتی به کار رفته است. برخی آن را به معنای طریقه و حالت دانسته‌اند که برگرفته از مفهوم لغوی آن است. بعضی دیگر سیره را برابر تاریخ و ثبت وقایع تاریخی قرار داده‌اند که دامنه وسیعی همانند تاریخ پیدا می‌کند. عرف تاریخ نویسان، همین معنا را تایید می‌کند و برداشت عمومی آنان از سیره، ذکر حوادث و سرگذشت افراد است. برخی ‌اندیشمندان اسلامی بر این باورند که هم‌وزن‌بودن سیره با هیئت «فِعلَه» معنای خاصی به آن می‌بخشد و آن نوع و سبک خاص رفتار است. بر این اساس، هر رفتاری را نمی‌توان سیره نامید؛ بلکه رفتاری که روش و سبک ویژه داشته باشد، مصداق سیره خواهد بود.

رابطه سیره عملی و اخلاق، رابطه‌ای تنگاتنگ است. اعمال انسان از اخلاق او سرچشمه می‌گیرد؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت اعمال و رفتارهای انسان ثمره خلق و خوی درونی اوست؛ ولی از سوی دیگر، اعمال انسان نیز در جای خود به اخلاق او شکل می‌دهد؛ یعنی تکرار یک عمل خوب یا بد، به تدریج به یک حالت درونی تبدیل می‌شود و ادامه آن، سبب پیدایش یک ملکه اخلاقی می‌گردد؛ خواه فضیلت باشد یا رذیلت؛ به همین دلیل، یکی از راه‌های مؤثر برای تهذیب نفوس، تهذیب اعمال است.

مقدمه

امام‌خمینی در جایگاه یک عالم الهی و مرجع تقلید بزرگ و یک رهبر دینی و سیاسی و یک شخصیت جامع الهی، در اخلاق و رفتار خود ویژگی‌های ریز و درشت بسیاری داشته است که مورد توجه نزدیکان و مرتبطان ایشان قرار گرفته، به مناسبت‌های مختلف از آن سخن گفته‌اند. این نوشتار تنها بخشی از آن ویژگی‌ها را در چهار محور فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی و بیشتر برپایه خاطرات و گفته‌های دیگران درباره ایشان، بازگو می‌کند و مجال بازگویی همه آنها وجود ندارد. همین اندازه نیز با توجه به منابع مختلف و پراکنده، طبعاً گویای سیره و شخصیت «جامع» ایشان نیست؛ با این حال تلاش شده است با ارجاع مطالب و نکات به منابع و نمونه‌های مختلف، نمایی اجمالی از اخلاق و سیره امام‌خمینی، ازجمله تاکیدهای گفتاری را که ایشان در بخشی از مسائل داشته است، بازگو کند.

اخلاق و سیره فردی

اخلاق و سیره فردی، ارزش‌های اخلاقی و رفتاری مربوط به حیات فردی انسان‌هاست که انسان را فارغ از دیگران در نظر می‌گیرد. بدون تردید اخلاق و سیره فردی تاثیری غیرمستقیم بر مسائل خانوادگی، سیاسی و اجتماعی دارد؛ تا جایی که می‌توان گفت دیگر ابعاد ظهور و بروز همین بخش‌اند. همه آنچه در این بخش آمده است، می‌تواند ذیل عنوان حسن خلق در معنای عام آن قرار گیرد؛ ولی این بخش به دلیل اهتمام ویژه به برخی از محورها در چهار موضوع دسته‌بندی شده است:

حسن خلق

درباره جایگاه ویژه حسن خلق در معنای عام و کمالات اخلاقی، آیات و روایات بسیاری آمده است. امام‌خمینی نیز با اشاره به روایات، هدف بعثت پیامبران را تکمیل مکارم اخلاق دانسته، از حسن اخلاق پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) بسیار سخن گفته است. ایشان از همان آغاز تحصیل و تدریس تا هنگامی که رهبری نهضت اسلامی را بر عهده گرفت و جمهوری اسلامی را تشکیل داد، همواره به اخلاق توجه خاص داشت. ایشان آیینه تمام‌نمای محاسن و مکارم اخلاق بود و در سراسر عمر خود، کوشید پیوسته خود را از هرگونه زشتی و پلیدی دور نگه دارد و به فضایل اخلاقی آراسته کند. همه کسانی که با ایشان در ارتباط بودند، معترفند ایشان انسانی متخلق، مؤدب، مخلص، باتقوا و آراسته به صفات نیک بود. ایشان با عمری که روزها و ساعت‌ها و لحظه‌هایش با مراقبه و محاسبه سپری می‌شد، آیات فراوانی-که در وصف مخلصان، متقیان و صالحان است-مجسم و عینی ساخت. قرآن را نه تنها در محیط جامعه و با تشکیل جامعه اسلامی، بلکه در نفس خود و در زندگی خود تحقق بخشید. همسر، فرزندان و خدمتگزاران که سال‌های بسیار با ایشان هم‌نشین و مرتبط بودند، همگی بر حسن اخلاق ایشان گواهی داده‌اند. نرم‌خویی و آرامش در کلام و رقّت قلب ایشان به گونه‌ای بود که همه افراد خانواده، حتی کودکان از دیدار ایشان لذت می‌بردند. ایشان در روابط خود با نزدیکان نوعاً در حال لبخند و نشان دادن مهربانی بود تا جایی که نوه‌های ایشان هر کدام تصور می‌کردند او را بیشتر از دیگران دوست دارد.

امام‌خمینی در عمل به اخلاق اسلامی، برای دیگران به ویژه شاگردان و یاران الگو بود؛ برای مثال، در سلام بر دیگران پیشی می‌گرفت و با خوشرویی با همه روبه‌رو می‌شد و در دیدار‌های بسیاری که ایشان ازجمله در نوفل لوشاتو با شخصیت‌های غیر دولتی داشت، ضمن حرمت‌گذاری به همه پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد و گاه شوخی و مزاح هم می‌کرد خوش‌رفتاری، محبت بسیار به کودکان و لطافت کلام ایشان موجب شده بود آنان، انس عجیبی با امام‌خمینی داشته باشند. به کودکان آزادی عمل می‌داد و دیگران را از محدودکردن آنان در بازی منع می‌کرد. بخشی از مصادیق حسن خلق و ارزش‌های اخلاقی امام‌خمینی را در امور زیر می‌توان نشان داد:

عفو و گذشت

در آیات و روایات پرشماری، از عفو خداوند و عفو بندگان به همدیگر و جایگاه و آثار آن سخن به میان آمده است، و خداوند خود را به صفت عفو ستوده است. امام‌خمینی در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل به شرح عفو، فضایل و ثمرهای عفو و ضررهای انتقام پرداخته است و با توجه به روایات و سیره پیامبر(ص)، عفو در امور شخصی، به‌ ویژه در جایی که انسان قدرت انتقام دارد را نیکو شمرده است. (ببینید: عفو (۱)) ایشان خود در صورتی که مخالفت‌ها شخصی بود و تنها باعث تضییع حق خود ایشان بود، نه تنها افراد را می‌بخشید بلکه در صورت گرفتاری و نیاز، به آنان کمک نیز می‌کرد. در موارد پرشمار، کسانی که به شخص ایشان توهین و بدگویی کرده، سپس پشیمان شده بودند و با نامه یا واسطه از ایشان درخواست عفو و بخشش کرده بودند، ‏ بدون استثنا به دست ایشان بخشیده شدند؛ حتی تا مدت‌ها ‎‏برای یکی از شاگردان خود که از رادیو بغداد جسارت و توهین بسیاری به ایشان کرده بود، دعا می‌کرد خداوند او را از چنگال صدام حسین و منافقان نجات دهد. (ببینید: علی تهرانی) علاقه‌مندان امام‌خمینی نمی‌توانستند برخی افراد را که در حوزه‌های علمیه قم و نجف به ایشان آزار و توهین‌های بسیاری روا داشته بودند، ببخشند؛ اما ایشان نه تنها در صدد انتقام و تلافی برنیامد، بلکه آنان را بخشید و در مواردی، به آنان کمک ‌کرد و در صورت بیماری کسی را به عیادت آنان می‌‌فرستاد و گرفتاری‌های آنان را در حد توان برطرف می‌کرد.

عطوفت و مهربانی

مهربانی و دلسوزی از ویژگی‌های رهبران الهی در خصوص مردم است. امام‌خمینی نیز در ارتباط با مردم بسیار عاطفی بود. ایشان در عین صلابت و قاطعیت، به همگان دلسوز و مهربان بود. عطوفت ایشان عام بود و همه مردم را شامل می‌شد. البته خانواده، یاران و همراهان، رزمندگان، خانواه شهدا و جانبازان از این عطوفت و مهربانی بیشتر برخوردار می‌شدند. ایشان از روحیه‌ای لطیف و ظریف برخوردار بود و با اطرافیان نیز با لطافت و مهربانی برخورد می‌کرد و حتی در برابر بداخلاقی‌ها و حتی توهین‌های برخی اقوام و بستگان نیز واکنشی نشان نمی‌داد؛ به گونه‌ای که طرف شرمنده می‌شد.

تواضع

خداوند در قرآن کریم، پیامبرش(ص) را به تواضع در برابر مؤمنان فرمان داده است و تکبر را از صفات رذیله دانسته، آن را نکوهش کرده است. در منابع روایی نیز بابی به آن اختصاص یافته، به تواضع در برابر حق و خلق سفارش شده است. سیره عملی پیامبران الهی به ویژه پیامبر اسلام(ص) نیز همین گونه بود. امام‌خمینی در آثار خود به معنای تواضع، درجات و دیگر ابعاد آن پرداخته است. (ببینید: تواضع) ایشان خود در عین برخورداری از مراتب بلند علم و کمال و ریاست دین و دنیا، همواره متواضع بود. گاه در برابر پرسش شاگردان اعلام می‌کرد پاسخ پرسش را نمی‌داند و این برای آنان تازگی داشت؛ چنان‌که از سر تواضع خود را استاد فلسفه نمی‌دانست و مباحث ارائه‌شده را فلسفه قلمداد نمی‌کرد. ایشان از تعریف و ستایش گریزان بود و در برابر کسانی که ایشان را ستایش می‌کردند، اظهار نارضایتی می‌کرد. همچنین از القاب و عناوین دوری می‌جست و خود را خدمتگزار مردم می‌شمرد؛ در عین حال در برابر حاکمان جور و متکبران تواضع نداشت.

توکل

در آیات فراوانی به توکل تشویق شده و در منابع روایی نیز بابی به آن اختصاص یافته است. امام‌خمینی نیز در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود، درباره توکل بحث کرده است. توکل آن است که انسان به خدا اعتماد و امور خود را به او تفویض کند. البته این بدان معنا نیست که انسان از فعالیت و تدبیر باز ایستد؛ بلکه با به‌کارگرفتن نیروی خود و آنچه بر حسب نوع کار نیاز است، اعتمادش تنها به خدا باشد و عامل پیروزی را خدا بداند. (ببینید: توکل) امام‌خمینی در طول زندگی خود، تکیه و اعتماد بر خداوند داشت و این امر مهم‌ترین عامل پیروزی و استواری ایشان در تمام فراز و نشیب‌های زندگی بوده است؛ چنان‌که در طول مبارزات خود با رژیم پهلوی، با توکل به خداوند بدون هیچ هراسی از رژیم، برابر مصائب و مشکلات ایستاد. در مصیبت درگذشت ناگهانی و مشکوک فرزند خود سیدمصطفی خمینی، ذره‌ای شکست در سیمای ایشان مشاهده نشد و حتی آن را از «الطاف خفیه» الهی دانست. (ببینید: سیدمصطفی خمینی) ایشان در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز ستون محکم نظام بود و هیچ‌گاه تزلزلی در او راه نیافت؛ چنان‌که موشک‌باران تهران نیز اضطرابی در قلب او پدید نیاورد و در شرایط سخت و حساس جنگ تحمیلی و فشارهای شرق و غرب، تکیه‌گاه محکمی برای مسئولان بود. ایشان افزون بر اینکه خود مصداق بارز توحید و توکل بود، در مراحل مختلف مبارزه و انقلاب و به مناسبت‌های گوناگون، در پیام‌ها و سخنرانی‌های خود، مردم و مسئولان را به توکل و تکیه بر خداوند دعوت می‌کرد.

اخلاص و خدامحوری

امام‌خمینی مظهر اخلاص و خدامحوری بود و خویشتن را از شائبه‌های غیرالهی پیراسته بود. اخلاص در همه وجود و سراسر زندگی ایشان عجین شده بود. همه حرکت‌های کوچک و بزرگ ایشان با نام و یاد خدا شکل می‌گرفت و جز رضای خدا به چیزی نمی‌اندیشید؛ به گونه‌ای که در ستایش از ایشان، به «عبدالله»، یعنی بنده خدا و تسلیم اراده پروردگار یاد شده است. ایشان به مردم نیز سفارش می‌کرد انگیزه‌های آنان الهی باشد. در تحصیل، تدریس، تبلیغ و تالیف و در مبارزه، تنها آرمان ایشان اجرای احکام الهی بود و در نخستین گام مبارزه با استناد به قرآن، قیام برای خدا را راه و روش خود قرار داد.

امام‌خمینی بر همین اساس انقلاب اسلامی را رهبری کرد و به پیروزی رساند. کسانی که سال‌ها با ایشان زندگی کرده، کارهای ایشان را در صحنه‌های گوناگون نظاره‌گر بوده‌اند، همه اعتراف کرده‌اند که ایشان در همه زندگی‌ خود تنها خدا را محور همه کارهای خود قرار داده بود. راز پیروزی و موفقیت ایشان نیز در همین ویژگی نهفته بود.

اطمینان و آرامش خاطر

از بارزترین ویژگی‌های روحی امام‌خمینی اطمینان و آرامش خاطر بود. کسانی که ایشان را درک کرده‌اند، یادآور شده‌اند ایشان در تمام فراز و نشیب‌ها، حتی یک لحظه دچار اضطراب نشد.

ایشان نه تنها در سلوک عبادی، بلکه در مسائل سیاسی و اجتماعی نیز صاحب مقام طمانینه بود و اگر این اطمینان نبود، مشکلات انقلاب را نمی‌توانست تحمل کند. ایشان هیچ‌گاه در مقابل حق و انجام وظایف خود تزلزلی به خود راه نمی‌داد و در مقابل اجرای حق، محکم و مصر بود و از آن کوتاه نمی‌آمد؛ به عنوان نمونه، شبی که قرار بود فردای آن عراق را ترک کند، خانواده و بستگان حالت غیرعادی داشتند؛ اما ایشان چون شب‌های پیش خوابید و مانند همیشه یک ساعت و نیم به اذان صبح، برای نماز شب برخاست. در بازگشت به ایران، یک ساعت پس از پرواز، ایشان برای نماز به طبقه دوم هواپیما رفت و پس از اقامه نماز و مصاحبه کوتاهی که با خبرنگار تلویزیون آلمان انجام داد، با وجود خطرهای احتمالی، با آرامش به استراحت پرداخت. (ببینید: بازگشت امام‌خمینی) یکی از روزنامه‌نگاران فرانسوی یادآور شده است که در هواپیمایی که امام‌خمینی را به تهران می‌برد، همه افراد جز امام‌خمینی نخوابیدند و نگران هدف قرار گرفتن هواپیما به دست هواپیماهای شکاری رژیم پهلوی بودند.

امام‌خمینی در حادثه مهم شهادت سیدمحمد حسینی بهشتی و بیش از هفتاد تن از یاران ایشان در هفتم تیر ۱۳۶۰ نیز آرامش خود را از دست نداد و با وجود اینکه برای حفظ سلامت قلب‌شان، خبر شهادت را از رادیو و تلویزیون پخش نکردند، ایشان خبر را از رادیوهای خارجی شنید و اهل خانه را مطلع ساخت. (ببینید: هفت تیر) در زمان سقوط خرمشهر، در حالی‌که همه مضطرب و ناراحت بودند و از رساندن این خبر به امام‌خمینی بیم داشتند، ایشان با آرامش، شکست در برخی مواضع را اقتضای جنگ دانست. ایشان تا پایان عمر نیز بر این اطمینان و آرامش قلبی باقی بود و در وصیت‌نامه خود خاطرنشان کرد با دلی آرام و قلبی مطمئن به سوی جایگاه ابدی سفر می‌کند. (ببینید: وصیت‌نامه سیاسی الهی)

عبادت و معنویت

برخی اصول اخلاقی و سیره فردی، بعد عبادی و معنوی دارند که به رابطه انسان و خداوند مربوط می‌شوند و برخی، از این اصول به اخلاق بندگی تعبیر کرده‌اند. یکی از ابعاد شخصیت امام‌خمینی توجه ویژه ایشان به معنویت، مناجات و عبادات بود. اهتمام ایشان به عبادت، منحصر به عبادات واجب نبود، بلکه از مستحبات نیز غافل نبود. به تلاوت قرآن، دعا، زیارت و دیگر مستحبات نیز اهمیت می‌داد. بخشی از مصادیق عبادت و معنویت در امام‌خمینی را می‌توان در این امور نشان داد:

نماز

نماز ازجمله بارزترین و مهم‌ترین عبادات است و بیشترین سفارش‌های پیامبران و اولیای الهی نماز است. (ببینید: نماز و آداب و اسرار نماز) امام‌خمینی به نماز بسیار اهمیت می‌داد و همواره تاکید می‌کرد در هیچ شرایطی نباید در نماز اهمال و سستی کرد و آن را معاشقه حبیب و محبوب می‌دانست و از آن لذت می‌برد. ایشان معتقد بود هر کدام از اهل سیر و معرفت و سلوک الی الله نمازی مختص به خود دارند و از آن حظ و نصیبی می‌برند؛ حسب مقام، سایر مناسک از قبیل روزه و حج نیز همین طور است. ایشان چون نماز را راه عبادت و سخن‌گفتن با خداوند می‌دانست، معتقد بود نمی‌توان تنها به‌ظاهر با خداوند صحبت کرد. ایشان که جهاد در اسلام را نیز برای اقامه نماز می‌دانست و اقدام امام‌حسین(ع) در اقامه نماز در ظهر عاشورا را شاهد می‌آورد، خود در شرایط بسیار حساسی همانند جنگ تحمیلی و اخبار ناگواری که از جبهه‌ها می‌رسید، با طمانینه کامل، به گزاردن نماز می‌پرداخت. ایشان اول وقت به نماز می‌ایستاد و با خشوع و خضوع و حضور قلب نماز می‌خواند و تا آخرین روزهای عمر خود که در بیمارستان شرایط جسمی مناسبی نیز نداشت، به گزاردن نماز در اول وقت، حتی انجام نوافل آن مقید بود و در لحظات آخر، با وجود بیهوشی، به وقت نماز واکنش نشان داد. از سوی دیگر، امام‌خمینی به آداب نماز بسیار مقید بود و از اموری که در نماز مکروه است، پرهیز می‌کرد. ایشان همواره مقید بود نماز را با همه آداب و شرایط مستحب‌اش برگزار کند، و پس از نماز نیز به تعقیبات آن مشغول می‌شد؛ سپس برمی‌خاست و به معصومان(ع) سلام می‌داد. ایشان به نمازهای مستحبی به‌ ویژه نمازهای مستحبی روزانه و نماز شب بسیار اهمیت می‌داد. (ببینید: نماز شب) ایشان با وجودی که از اهمال و کوتاهی در نماز بسیار ناراحت می‌شد، کسی را به خواندن نماز وادار نمی‌کرد؛ در عین حال معتقد بود پیش از اینکه کودکان به سن تکلیف برسند، باید نماز را آغاز کنند تا عادت شود. (ببینید: نماز)

نماز جماعت

امام‌خمینی پیش از شرایط ویژه دوران رهبری در سال‌های حضور در جماران، به نماز جماعت مقید بود و همواره به صورت ماموم یا امام در نماز جماعت شرکت می‌کرد. ایشان پیش از انقلاب اسلامی، نمازهای روزانه را در حرم مطهر و مدرسه فیضیه با جماعت می‌گزارد. ظهر و عصر در فیضیه به سیداحمد زنجانی و مغرب و عشا را در حرم به سیدمحمدتقی خوانساری و نماز صبح را به سیدصدرالدین صدر اقتدا می‌کرد (ببینید: سیدمحمدتقی خوانساری) و به گزارشی دیگر، ظهرها نماز خود را گاه به امامت سیداحمد زنجانی (ببینید: سیداحمد زنجانی) در مدرسه فیضیه و گاه سیدمحمدتقی خوانساری در گذر جدّا به جماعت می‌خواند و در نبود آنان، امامت جماعت را بر عهده می‌گرفت. ایشان در نماز صبح میرزاجواد ملکی تبریزی در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) نیز شرکت می‌کرد؛ چنان‌که در سفر به تهران در نماز جماعت استاد خود سیدابوالحسن رفیعی قزوینی (ببینید: سیدابوالحسن رفیعی قزوینی) شرکت می‌کرد و گاه به جای ایشان، امامت نماز را برعهده می‌گرفت. ایشان خود نیز گاه در خانه نماز جماعت برپا می‌کرد.

امام‌خمینی در نجف نماز مغرب و عشا را در مدرسه آیت‌الله بروجردی و نماز ظهر و عصر را در مسجد شیخ انصاری برگزار می‌کرد. ایشان حتی در روز وفات فرزند خود، سیدمصطفی، در اول وقت در نماز جماعت حضور پیدا کرد؛ چنان‌که در وقت ترک عراق در مهر ۱۳۵۷ در مرز عراق و کویت نیز نماز را به جماعت به جای آورد.

در نوفل لوشاتو فرانسه نیز نماز جماعت اقامه می‌کرد و پس از نماز مغرب برای مردم سخن می‌گفت. در سفر از پاریس به تهران، در هواپیما نیز نماز صبح را به جماعت خواند. پس از بازگشت به ایران در فیضیه و جماران نیز گاه نماز جماعت به امامت ایشان برگزار می‌شد و نمونه‌هایی از عکس‌های آن در دست است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی در نمازهایی که خود امام جماعت بود، حال مامومان را رعایت می‌کرد و شاهد آن، نمونه‌ای از نماز جماعت ایشان است که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران بارها پخش شده است. سیره عملی ایشان بیانگر این است که افزون بر عدالت و تقوا به انقلابی‌بودن امام جماعت اهمیت می‌داد و یکی از دلایل شرکت منظم ایشان در نماز خوانساری نمونه‌بودن وی در علم و عمل و سابقه مبارزاتی او به ‌ویژه شرکت وی در جنگ استقلال عراق علیه اشغالگران انگلیسی بود؛ هرچند آن را جزو شرایط نمی‌دانست و گاهی در نماز جماعت برخی ائمه جماعت قم که با ایشان در مشی سیاسی و فلسفی همراه نبودند، شرکت می‌کرد و اختلاف سلیقه سبب ترک نماز جماعت نمی‌شد.

نماز شب

امام‌خمینی بیش از هر عبادتی به نماز شب علاقه‌مند بود و از آغاز جوانی که مشغول تحصیل بود، در نماز شب جدیت داشت؛ به گونه‌ای که حتی هوای سرد و یخبندان زمستان مانع برگزاری نماز شب ایشان نمی‌شد. در سحرگاه پانزده خرداد ۱۳۴۲، هنگامی که ماموران رژیم پهلوی به خانه ایشان در قم حمله کردند، در حال به‌جای‌آوردن نماز شب بود که دستگیر و به تهران منتقل شد. ایشان در مسیر راه نیز نماز شب خود را داخل خودرو خواند. شب ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ که به ایران بازمی‌گشت، نماز شب خود را در طبقه بالای هواپیما به جای آورد و آن را ترک نکرد؛ همچنین نماز شب ایشان در روزهای پایانی حیاتشان در بیمارستان نیز ترک نشد. گفته شده ایشان وقتی برای نماز شب بیدار می‌شد، چراغی روشن نمی‌کرد و سعی می‌کرد مزاحم دیگران نشود. نماز‌های شب و راز و نیاز ایشان چنان بود که اگر هر انسانی متوجه آن می‌شد، بی‌اختیار به گریه می‌افتاد.

اهتمام ویژه به ماه رمضان

امام‌خمینی برای ماه‌های ویژه‌ای چون ماه رمضان برنامه‌ای خاص داشت. در این ماه شعر نمی‌سرود و نمی‌خواند و به شعر گوش نمی‌داد و دیدار عمومی نداشت. دگرگونی خاصی متناسب با این ماه در زندگانی خود ایجاد می‌کرد؛ به گونه‌ای که سراسر این ماه را به انجام مستحبات مربوط سپری می‌کرد. در شب‌های ماه رمضان تا صبح، نماز و دعا به جا می‌آورد. پس از نماز صبح مقداری استراحت کرده، سپس به کارهای خود رسیدگی می‌کرد. ایشان در هوای پنجاه درجه نجف، هجده ساعت روزه بود و تا نماز مغرب و عشا را همراه با نوافل به جا نمی‌آورد، افطار نمی‌کرد.

انس با قرآن

یکی از ویژگی‌های امام‌خمینی، انس با قرآن در سه محور قرائت، تدبر و عمل به آن بود. تلاوت آیات آسمانی برای ایشان لذت‌بخش و الهام‌آور بود. ایشان در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن می‌خواند و در حقیقت، هر سه روز یک بار و در اواخر به سبب کهولت سن، هر ده روز یک بار قرآن را به پایان می‌برد؛ چنان‌که پیش از فرارسیدن وقت هر نماز، قرآن تلاوت می‌کرد و در نقلی دیگر، روزی هفت مرتبه قرآن می‌خواند؛ حتی روزهای آخر و شب پیش از عمل جراحی هم قرآن و نماز شب ایشان ترک نشد. ایشان قرآن را با تدبر و ‌‌اندیشه می‌خواند و به تفکر و تدبر در آن نیز توصیه می‌کرد. در عمل به قرآن نیز کم‌نظیر و پیشگام بود (ببینید: قرآن)؛ از این‌رو خاطرنشان شده است برای شناخت و تبیین شخصیت امام‌خمینی باید به قرآن پناه برد و ایشان را در لابه‌لای آیه‌های آن که به وصف بندگان صالح خدا پرداخته است، باز یافت. ایشان از اینکه قرآن میان مسلمانان مهجور بود و احکام آن اجرا نمی‌شد و نقشی جز در گورستان‌ها و مجالس مردگان نداشت، بسیار ناراحت بود. (ببینید: مهجوریت قرآن)

دعا

امام‌خمینی از دعاهای رسیده از سوی اهل بیت(ع) به عنوان «قرآن صاعد» یاد می‌کرد (ببینید: دعا) و برای دعا اهمیت خاصی قایل بود و همواره ذکر و دعا را جزء اصلی‌ترین برنامه‌های روزانه خود قرار می‌داد و عمر خود را با یاد و نام خدا سپری می‌کرد و یکی از کتاب‌هایی که همواره کنار دست ایشان بود، کتاب دعا بود؛ چنان‌که میان دعاها به دعای کمیل و مناجات شعبانیه انس و اعتقاد بیشتری داشت. ایشان تعهد خاصی به خواندن دعای عهد با امام زمان(ع) به مدت چهل روز، حتی در ایام بیماری داشت و به دیگران نیز خواندن این دعا را در صبح‌ها سفارش می‌کرد. ایشان غالباً در آغاز و پایان آثار مکتوب و شفاهی خود دعا می‌کرد، و طلب دعا از مخاطب در بیشتر نامه‌های ایشان دیده می‌شود. همچنین یکی از سفارش‌های ایشان، مطالعه در دعاها بوده است. ایشان در دعاهای خود دیگران را فراموش نمی‌کرد و این خود جامع‌بینی ایشان را در مسائل عبادی و اخلاقی نشان می‌دهد. (ببینید: دعا)

شیفتگی به اهل بیت(ع)

امام‌خمینی با همه وجود، شیفته و دلباخته اهل بیت(ع) بود. همین که نام مبارک امام‌حسین(ع) را می‌شنید، بی‌اختیار اشک ایشان جاری می‌شد و با شروع-سلام به اباعبدالله(ع)از سوی مرثیه‌خوان، اشک می‌ریخت. عشق به اهل بیت(ع) سراسر وجود ایشان را فراگرفته بود؛ به گونه‌ای که در برخورد با مشاهد مشرفه و در تشرف به زیارت قبور مطهر معصومان(ع) مانند این بود که امام(ع) را حاضر و ناظر جلوی چشم خود می‌دید. این ویژگی سبب شده بود در همه مسائل به ویژه مسائل مبارزاتی از آنان استمداد جوید.

یکی از ویژگی‌های امام‌خمینی تقید به زیارت و توسل به اهل بیت(ع) بود تا وقتی قم بود، هر روز پس از درس صبح و گاهی پس از درس عصر، به حرم حضرت معصومه(س) مشرف می‌شد. ایشان مدتی که نجف اشرف بود، هر شب به زیارت امیر مؤمنان(ع) می‌رفت؛ حتی در سالی که در عراق کودتا و حکومت نظامی شد، زیارت خود را در پشت بام خانه انجام می‌داد. ایشان در بسیاری از ایام زیارتی امام‌حسین(ع) کنار مرقد ایشان حاضر می‌شد و در دهه اول محرم، هر روز زیارت عاشورا را به صورت کامل و طبق آنچه وارد شده می‌خواند. ایشان زیارت رجبیه را می‌خواند و به دیگران نیز توصیه می‌کرد این زیارت را بخوانند تا اگر چیزی از مقامات اولیای خدا برای آنان نقل شد، دست‌کم احتمال آن را بدهند و تکذیب نکنند. ایشان پس از ورود به ایران در بهمن ۱۳۵۷ در روزهای اقامت در تهران یک بار به همراه مهدی عراقی به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری رفت.

امام‌خمینی در بزرگداشت شخصیت معصومان(ع) نیز اهتمامی ویژه داشت و هیچ گاه نام آنان را بدون احترام بر زبان جاری نکرد و تا آنجا که ممکن بود، مجالس جشن و عزای آنان را بر پا و در آن شرکت می‌کرد؛ چنان‌که روز تاسوعا در نوفل‌لوشاتو در جمع خبرنگاران دستور داد پیش از ظهر مجلس مرثیه‌خوانی بر پا شود و شب عاشورا نیز این مجلس بر پا شد.

زهد، آراستگی و نظم زندگی

امام‌خمینی در ظواهر رفتار و نظم زندگی خود، از یک سو، فردی زاهد و ساده‌زیست بود و از سوی دیگر ظاهر فردی و زندگی او بسی آراسته، منظم و نیز مراقب سلامتی خود بود:

• زهد و ساده‌زیستی: زهد و ساده‌زیستی از ویژگی‌های بندگان شایسته و مؤمن خداوند است. (ببینید: زهد) زهد و ساده‌زیستی امام‌خمینی، یادآور زهد و سادگی انبیا(ع) و سلف صالح و مایه شگفتی بود. اگر کسی از تمکن مالی برخوردار نباشد و ساده زندگی کند، ارزش نیست؛ زیرا سادگی بر او تحمیل شده است؛ اما امام‌خمینی می‌توانست در بهترین شرایط، به لحاظ مادی، زندگی کند، اما ساده می‌زیست. به عنوان نمونه، ایشان حاضر نشد در گرمای طاقت‌فرسای نجف، کولری تهیه کند و یا شب‌ها برای استراحت به منطقه خنک‌تری مانند کوفه برود. ایشان، حتی در پاریس نیز با وجود سرمای هوا و کهولت سن، دستور داد وسایل گرمازای منزل مسکونی‌شان را خاموش کنند تا با مردم ایران که در زمستان ۱۳۵۷ به علت کمبود نفت در تنگنا بودند و سرما را تحمل می‌کردند، همدردی کند.

بر این اساس، یکی از شاگردان امام‌خمینی خاطرنشان ساخته است امام‌خمینی در زندگی همواره ساده می‌زیست، ساده می‌پوشید، ساده می‌خورد. در نجف غذای مورد علاقه ایشان نان و پنیر و گردو بود. در رفت و آمدها، تا جایی که امکان داشت از گرفتن خودروی دربست خودداری می‌کرد. البته سادگی جزء خصایص زندگی ایشان بود و هیچ حادثه‌ای باعث نمی‌شد این ویژگی جای خود را به چیز دیگری بدهد. پس از پیروزی انقلاب و ورود به ایران نیز، ساده‌زیستن خود را حفظ کرد و از تجملات دوری کرد. ایشان، اجازه برگزاری مراسم تشریفات مرسوم را هنگام بازگشت نداد و یادآور شد مگر می‌خواهند کوروش را وارد ایران کنند! یک طلبه از ایران خارج شده و همان طلبه به ایران باز می‌گردد.

امام‌خمینی در زندگی خود با الگوگیری از معصومان(ع)، همواره بر ساده‌زیستی برای خود، مردم و مسئولان، تاکید می‌کرد و ترجیح می‌داد در اتاقشان، به جای فرش، موکت پهن باشد. خاطرات بسیاری از ساده‌زیستی امام‌خمینی نقل شده است و یکی از آنها، دیدار ایشان با مهمانان و خبرنگاران و جهانگردان خارجی است که از خانه امام‌خمینی و حسینیه جماران بازدید کرده‌اند و به‌شدت تحت تاثیر ساده‌زیستی و خانه کوچک و عاری از تزیینات قرار گرفته‌اند، چه بسیار افرادی که با دیدن آن زندگی ساده و به دور از تجملات، دگرگون شده‌اند و به یاد زندگی پیامبر(ص) افتاده‌اند؛ ازجمله وزیر آموزش و پرورش نیکاراگوئه که کشیش نیز بود، وقتی جماران و خانه ایشان را دید، تحت تاثیر قرار گرفت و یادآور شد رهبر او امام‌خمینی است. همچنین چندین امریکایی نیز تحت تاثیر سادگی و بی‌آلایشی اقامتگاه امام‌خمینی قرار گرفته بودند؛ ازجمله به مناسبت دهه فجر، تعدادی از مهمانان کشورهای خارجی با امام‌خمینی دیدار کردند. یکی از آنان که مسلمانی امریکایی بود، به‌شدت تحت تاثیر ایشان قرار گرفت و برای او غیرمنتظره بود رهبر انقلاب ایران، در چنین خانه کوچکی ساکن باشد. امام‌خمینی افزون بر زندگی شخصی خود بر ساده‌زیستی مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی و اطرافیان خود نیز تاکید داشت.

• بهداشت و آراستگی ظاهر: زیبایی و جمال، یکی از ابعاد وجودی انسان است که به آن بسیار توجه شده است. پیامبر اکرم(ص) یادآور شده است که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. امام‌خمینی در کنار زهد و ساده‌زیستی خود، به بهداشت و آراستگی ظاهر اهمیت می‌داد. ایشان هیچ‌گاه با ظاهری نامرتب در جامعه و حتی در میان افراد خانواده ظاهر نمی‌شد و در نظافت و تمیزی ضرب‌المثل دوستانش بود و الگوی یک مسلمان واقعی بود که نکته به نکته کارهایشان درس عملی برای مسلمانی و نمونه‌شدن است. ایشان مقید به مسواک‌زدن، استحمام به‌موقع و استفاده از بوی خوش بود؛ همچنین مقید بود کفش و جوراب تمیز و مناسبی بپوشد. عمامه خود را مرتب کند و در جامعه، به صورت انسانی پاک و منزه ظاهر ‌شود. در خانه ایشان، آینه‌ای به دیوار بود که هرگاه بلند می‌شد، خود را در آن می‌دید و خود را مرتب می‌کرد. لباس خانه و ملاقات ایشان جدا بود. اگر روزی سه تا چهار مرتبه برای دیدار عمومی به حسینیه می‌رفت، وقتی به اتاق بر می‌گشت، لباس‌های خود را عوض می‌کرد و پارچه‌ای سفید هم روی آن می‌کشید. لباس‌های خود، حتی پای جامه و زیرپیراهنی و دستمال خود را اتو می‌کرد.

امام‌خمینی در هفته، دو بار استحمام و به وضع ظاهری سر و صورت خود رسیدگی می‌کرد؛ یکی صبح جمعه همراه با غسل جمعه و میان هفته، شب‌های سه‌شنبه و برای اصلاح موی سر از فرزندان یا همسر خود کمک می‌گرفت. ایشان همواره معطر بود و روزی چند بار عطر یا ادکلن می‌زد. همیشه یک شانه و آینه کوچک کنار دست خود داشت و از دو شیشه عطر که یکی در جانماز و دیگری در طاقچه بود، استفاده می‌کرد و هنگام نماز تمیزترین لباس‌ها را به تن می‌کرد. پای‌بندی امام‌خمینی به مرتب‌کردن خود در آینه و پوشیدن جامه‌های تمیز و مرتب، الگویی برای شاگردان به شمار می‌رفت و برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات اخلاق و آداب استاد، ازجمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند، و وجود صدها طلبه تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب، برای حوزه نمایشی باشکوه بود. (ببینید: شاگردان امام‌خمینی)

• وقت‌شناسی و نظم: امام‌خمینی در همه ابعاد زندگی دارای نظم بود. نظم ایشان به گونه‌ای بود که انسان می‌توانست طبق کارهای ایشان، ساعت خود را تنظیم کند. گفته شده است اطرافیان ایشان در نجف اشرف از حرکت و سکون، خواب و بیداری و نشست و برخاست ایشان در می‌یافتند چه ساعتی از شب و روز است. ایشان در امور فردی، کارهای شخصی، عبادت، زیارت و ورزش، خواب و خوراک و امور آموزشی، تحصیل، تدریس، تحقیق، نظم و ترتیب خاصی داشت.

امام‌خمینی ساعات شبانه‌روز خود را تقسیم‌بندی کرده بود و ساعت عبادت، استراحت، مطالعه، رفت و آمد ایشان مشخص بود و این تقسیم و برنامه‌ریزی، مبنای تنظیم برنامه خانواده ایشان نیز شده بود. توجه در رفتار و عملکرد ایشان، نشان می‌دهد در تمام امور، به رعایت نظم بسیار مقید بود و با نظم و برنامه خاصِّ از پیش معیّن شده، کارهای خود را انجام می‌داد. ایشان حتی برای زمان‌های کوتاه پیش از شام یا ناهار یا پیش از اخبار، برنامه داشت. نقل شده است زمانی که برای صرف شام ایشان را صدا می‌زدند، یادآور می‌شد هنوز ده دقیقه به وقت شام مانده است؛ حتی قدم‌زدن ایشان نیز از نظم و وقت معینی برخوردار بود.

از سوی دیگر، نظم استاد در زندگی بسیاری از شاگردان جلوه کرده بود. امام‌خمینی که خود فردی منظم بود، سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ ازجمله روزی با تاثر از دیرآمدن برخی شاگردان، به جای درس از ضرورت منظم درس‌خواندن سخن گفت و یادآور شد صاحب جواهر حتی در روز وفات فرزندش، تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر را نوشت. (ببینید: شاگردان امام‌خمینی)

• ورزش: امام‌خمینی به ورزش اهمیت می‌داد و معتقد بود عقل سالم در بدن سالم است. ایشان به بسیاری از رشته‌های ورزشی علاقه‌مند بود؛ ولی رشته خاصی را ترجیح نمی‌داد. ازجمله ورزش‌هایی که ایشان، خود بیشتر به آن می‌پرداخت، کوهنوردی، فوتبال در سنین نوجوانی و شنا و برخی ورزش‌های باستانی و کشتی در سنین جوانی بود؛ اما وقتی پا به سن گذاشت، بیشتر به کوهنوردی و پیاده‌روی می‌پرداخت و هیچ گاه به سبب برنامه‌ای، از ورزش نمی‌گذشت و در توصیه‌های خود به فرزندان و نوه‌ها تاکید می‌کرد در ساعت تفریح، نباید درس خواند و در ساعت درس نباید تفریح کرد؛ هر کدام در جای خود و یادآور می‌شد خود او این چنین بوده است. ایشان بعضی تابستان‌ها به «درکه» تهران می‌رفت و تا پنجاه‌سالگی، عصرها با لباس روحانیت به کوه می‌رفت. ایشان طی برنامه‌ای منظم، روزانه یک ساعت و نیم پیاده‌روی می‌کرد و افزون بر آن، حرکاتی که پزشکان برای ایشان تجویز کرده بودند، هنگام انجام کارهای دیگر، انجام می‌داد.

اخلاق و سیره خانوادگی

خانواده، کوچک‌ترین سازمان اجتماعی است که شامل پدر و مادر، فرزندان و گاه خویشان نزدیک، مانند پدربزرگ، مادربزرگ، عروس یا داماد می‌شود. از نگاه امام‌خمینی محیط خانواده باید محیط محبت باشد و اعضای خانواده باید با هم با مهربانی و عطوفت، صلح و صفا و مهر و وفا و صداقت رفتار کنند و با هم یکدل و یک‌جهت باشند. (ببینید: خانواده) امام‌خمینی برای خانواده خود یک الگوی تربیتی بود و حالات و رفتار ایشان در خانه، بهترین مربی برای اعضای خانواده بود و از فرزندان خود نیز می‌خواست این گونه باشند و تاکید می‌کرد الگوی بچه، پدر و مادر است؛ اگر پدر و مادر به آنچه به بچه‌ها می‌گویند عمل کنند و با آنان صداقت داشته باشند و درست رفتار کنند، بچه‌ها نیز درست بار می‌آیند. همچنین ایشان در طول دوران زندگی، ازجمله دوران تبعید، به فرزندان خود سفارش می‌کرد مراقب مادر خود باشند و به او احترام بگذارند و با وی حسن رفتار و سلوک داشته باشند (ببینید: مادر)؛ چنان‌که در وصیت‌نامه خود از آنان خواست از مادر خود اطاعت و با احترام با او رفتار کنند و رضایت او را به دست آورند که خیر دنیا و آخرت آنان در آن است‏.

رفتار با همسر

رفتار امام‌خمینی با همسر خود، خدیجه ثقفی همراه با خوش‌اخلاقی، محبت، احترام، ادب و ارزش قایل‌شدن برای نظر همسر بود. ایشان به همسر خود علاقه داشت و به او احترام می‌گذاشت و علاقه‌ خود را بارها ابراز می‌کرد؛ ازجمله در برخی نامه‌های احساسی، علاقه و محبت ایشان بروز یافته است؛ چنان‌که در نامه سفر به مکه در فروردین ۱۳۱۲ که از لبنان و در جوانی برای وی نوشته، از تعبیرهای «تصدقت شوم»، «الهی قربانت بروم»، «نور چشم»، «قوّت قلب» و «عزیزم»، استفاده کرده، اظهار تاسف کرده است که همسر ایشان در این سفر همراه ایشان نیست.

امام‌خمینی خواسته‌های خود را بر همسر تحمیل نمی‌کرد و پایبند رعایت مقررات خانه بود؛ به ‌گونه‌ای که همسر ایشان هیچ‌گاه حتی وقتی ایشان در اوج عصبانیت بود، از او بی‌احترامی و اسائه ادبی ندید و از همسر خود می‌خواست به تربیت فرزندان بپردازد و آن را بهترین عبادت برای مادران می‌دانست. ایشان معتقد بود این کار از مردها بر نمی‌آید؛ چون عاطفه زن بیشتر است و قوام خانواده نیز باید بر اساس محبت و عاطفه باشد. در خانه به اهل خانه امر و نهی نمی‌کرد. کارهای شخصی خود را شخصاً انجام می‌داد و درکارهای خانه، به ویژه نگهداری و مراقبت از فرزندان در نیمه‌های شب به همسر خود کمک می‌کرد. رفتار ایشان با خانواده و مسائل آن، بر اساس حرمت‌گذاری و شخصیت‌دادن به افراد بود. ایشان همسر خود را همدرد و همراه می‌دانست و احترام بسیاری برای او قایل بود.

امام‌خمینی پس از تبعید به ترکیه، رسیدن فرزند خود سیدمصطفی به ترکیه را در نامه‌ای به همسر خود خبر داد و از او خواست همه اعضای خانواده، سلامتی خودشان را با خط خود برای ایشان بنویسند و در خرداد ۱۳۴۴ در نامه‌ دیگری، از سلامتی خود و سیدمصطفی خبر داد. نیز در نامه خود پس از اعلام سلامتی و احوال‌پرسی از تک‌تک اعضای خانواده، آنان را به صبر و شکیبایی و بی‌تابی‌نکردن، احترام‌گذاشتن و خدمت به مادر، کمک و حُسن سلوک افراد خانواده با یکدیگر توصیه کرد. از سوی دیگر، امام‌خمینی بارها تاکید کرده ‌است «من هرچه دارم از خانم دارم». این سخن گویای آن است که همسر ایشان، ثقفی با رفتار خود، اعتماد امام‌خمینی را جلب کرده بود؛ چنان‌که پس از بازداشت ایشان در آبان ۱۳۴۳، مهر و کلید قفسه کتاب‌ها و مدارک خود را به همسر خود داد و او آنها را پنهان کرد و پس از استقرار امام‌خمینی در نجف در ۱۳۴۴ به عبدالعلی قرهی سپرد تا به ایشان برساند و بعدها امام‌خمینی از امانتداری همسر خود تشکر کرد.

رفتار با فرزندان

از مهم‌ترین وظایف پدر و مادر پرورش روحی و جسمی فرزندان است. فرزند از نگاه اسلامی، نور چشم، سعادت، گل بهشتی و زیباترین یادگار شمرده شده است. امام‌خمینی وظیفه پدر و مادر، به‌ ویژه مادر را در تربیت فرزندان بسیار سنگین می‌دانست و بر سالم‌سازی محیط خانواده تاکید داشت. (ببینید: تعلیم و تربیت) ایشان به تربیت عملی، یعنی تاثیرگذاری اعمال و رفتار پدر و مادر بر فرزندان معتقد بود و باور داشت پدر و مادر همواره نقش معلم را بر عهده دارند و خانواده باید محل تربیت علمی، دینی و تهذیب اخلاقی فرزندان باشد و زمینه‌های رشد اجتماعی و سیاسی فرزندان را آماده کند. (ببینید: خانواده) ایشان با درنظرگرفتن وظایف فرزندان در برابر پدر و مادر به ‌ویژه مادران، بر احترام به مادر و اطاعت و جلب رضایت او و خدمت به مادر تاکید می‌کرد و رضای خدا و سعادت دنیا و آخرت را در خدمت به مادر می‌دانست. (ببینید: مادر) امام‌خمینی در کارهای خانه نیز فرزندان را به پیشی‌گرفتن بر مادر توصیه می‌کرد و در صورت مشاهده رفتار تند آنان با مادر، آنان را مؤاخذه می‌کرد. ایشان خاطرنشان کرده است نوع رفتار پدر و مادر با هم، بر تربیت فرزندان اثرگذار است و رفتار با مهر و محبت و اخلاق اسلامی، به‌طورطبیعی بر فرزندان تاثیر مثبت دارد. رفتار امام‌خمینی در خانواده با فرزندان نیز با خوشرویی، خوش‌اخلاقی، زیبایی کلام، ایجاد شخصیت در فرزندان، تکریم و احترام، تلقین و تکرار امور برای رسوخ و نفوذ در نفس آنان بود.

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب نیز، با وجود مسئولیت رهبری جامعه اسلامی، هیچ‌گاه خانواده و محبت به فرزندان را فراموش نکرد؛ حتی وقتی را برای سرگرمی و بازی با نوه‌ها اختصاص داده بود و برابر سر و صدا و جست و خیز و دیگر کارهای کودکان، اظهار ناراحتی نمی‌کرد و به بزرگ‌ترها نیز سفارش می‌کرد با سعه صدر و حوصله با کودکان برخورد کنند. ایشان به افراد خانواده وابستگی عاطفی شدید داشت؛ اما این وابستگی به هیچ‌وجه مانع تصمیم‌گیری‌های به‌موقع در امور مختلف خانواده نمی‌شد. همچنین درباره اصول زندگی و ازجمله انجام واجبات و پرهیز از محرمات، جدی بود و تحت تاثیر محبت پدری و فرزندی و شوهری قرار نمی‌گرفت، اما در امور دیگر سختگیر نبود و فرزندان را آزاد می‌گذاشت. رفتار ایشان با تک‌تک فرزندان به گونه‌ای بود که هر کس تصور می‌کرد او را از دیگری بیشتر دوست دارد. در برابر ناراحتی فرزندان بی‌توجه نبود و مقید بود ناراحتی آنان را برطرف کند و به فرزندان دختر محبت بیشتری نشان می‌داد.

امام‌خمینی فرزندان را به انجام واجبات و ترک محرمات (مانند نماز، حجاب و عفاف) سفارش می‌کرد و از هر امری که باعث تنفر فرزندان از فرایض دینی می‌شد، پرهیز می‌کرد. کلام حق را با ملاطفت و شیرینی بیان می‌کرد و هیچ‌گاه فرزندان خود را به سبب ترک امور معنوی سرزنش نمی‌کرد و از سخت و طاقت‌فرسا جلوه‌دادن عبادت نزد آنان پرهیز می‌کرد. ایشان سعی داشت فضایی ضد گناه در خانه حاکم باشد و در این‌باره آسیب‌شناسی می‌کرد و راهکار می‌داد؛ برای نمونه پیشنهاد می‌کرد به جای غیبت‌کردن، درباره خود صحبت کنند. رفتار امام‌خمینی با دامادها و عروس‌های خود نیز محترمانه و دوستانه بود؛ ولی چون داماد‌ها به همه اهل خانه محرم نبودند، با رفت و آمد زیاد آنان موافق نبود. ایشان به محدودیت ارتباط یا صحبت محرم و نامحرم توجه داشت و از بازی دختران مکلف و نشست و برخاست آنها با پسران در یک جا نهی می‌کرد.

امام‌خمینی علاقه و ارتباط عاطفی عمیقی با فرزند خود سیداحمد خمینی داشت و در چندین نامه او را عزیز، نورچشمی و فرزند مکرم خطاب کرده، وی را دعا کرده، به درستکاری و امانتداری وی شهادت داده و به صورت جدی و صریح از وی دفاع کرده است. در عین حال، در نامه‌های چندی که خطاب به وی ‌نوشته است، تذکرات، نصایح و سفارش‌های مهمی مطرح ‌کرده است؛ ازجمله از وی خواسته است فرصت را از دست ندهد و در جوانی در تهذیب نفس و اصلاح اخلاق و کردار خود بکوشد و سعی کند به گونه‌ای رفتار کند که هنگام مرگ حق‌الناس بر گردنش نباشد و در خدمت و اطاعت از مادر و برآورده‌کردن رضایت او بکوشد و به خوش‌رفتاری با خویشان و نزدیکان و همسر و فرزندان توجه کامل داشته باشد. نیز از وی خواسته است از زیر بار مسئولیت خدمت به خلق شانه خالی نکند و تاکید کرده است دوستان و معاشران وارسته‌ای برگزیند؛ از حب دنیا و شهرت پرهیز کند؛ در توطئه‌ها استقامت ورزد و از تهمت‌ها و شایعات هراسی به دل راه ندهد؛ از اوقات جوانی و فرصت‌ها بهترین استفاده را بکند؛ فرزندانش را درست تربیت و با مهر و محبت و صفا با اهل خانه رفتار کند و طریق صالحان را بپیماید. (ببینید: سیداحمد خمینی)

امام‌خمینی با کودکان غیر خویشاوند نیز رفتاری مهربانانه و صمیمی داشت؛ چنان‌که کودکان بسیاری برای امام‌خمینی نامه می‌نوشتند و ایشان پاسخ نامه‌ها را همراه هدایایی می‌فرستاد. ایشان به فرزندان شهدا علاقه ویژه‌ای داشت و آنان را فرزندان اسلام و پیامبر(ص) و نور چشمان و فرزندان عزیز خود می‌خواند و در زمینه تحصیل و نیازهای آنان، به مسئولان سفارش می‌کرد. (ببینید: شهدا)

رفتار با سایر خویشاوندان

امام‌خمینی که در دوران کودکی و نوجوانی، پدر و مادرش را از دست داده بود، همواره از آنان به نیکی یاد می‌کرد و خود را در برخی نوشته‌ها «ابن‌العالم المقتول» نامیده است. ایشان همیشه به برادر بزرگ خود سیدمرتضی پسندیده احترام می‌گذاشت و برای وی جایگاه پدری و استادی قایل بود و تاکید می‌کرد اگر وی نبود، ایشان قادر نبود به‌راحتی درس خود را ادامه دهد. همه نامه‌های امام‌خمینی به وی با نهایت توجه و احترام و تکریم نوشته شده است؛ همچنین در نامه‌های بسیاری که به فرزند خود سیداحمد خمینی و دیگر منسوبان نوشته است، به رعایت حال و احترام وی و به تعبیر ایشان «حضرت آقا» توصیه شده است. ایشان در روز ورود به ایران، به دلیل امتناع از پیش‌افتادن از برادر بزرگ‌تر و رعایت احترام ایشان، از پسندیده خواست پیش از ایشان از هواپیما خارج شود. (ببینید: سیدمرتضی پسندیده)

امام‌خمینی به برادر دیگر خود سیدنورالدین نیز بسیارعلاقه‌مند بود و دو برادر با یکدیگر در ارتباط بودند. ایشان در نامه‌ای از بورسا، در پاسخ، وی را از سلامتی خود آگاه کرد و از وی خواست با نامه خبر سلامتی خود و خویشاوندان را به ایشان برساند. پس از اعزام او برای درمان به خارج از کشور نیز، از فرزند خود سیداحمد خمینی پیگیر سلامتی وی بود. سیدنورالدین در تیر ۱۳۵۵ از دنیا رفت و ماموران ساواک از ترس مطرح‌شدن نام امام‌خمینی، به بازماندگان اجازه نوشتن آگهی تسلیت و مجلس ختم مناسب وی را ندادند و تنها مجلسی مختصر در قم و خمین برگزار شد. امام‌خمینی نیز در مسجد شیخ انصاری نجف برای وی مراسم ختم برگزار کرد و در نامه‌ای به برادر خود سیدمرتضی و دیگر خویشاوندان تسلیت گفت. مولود آغاخانم، عمه بزرگ امام‌خمینی در حدود ۱۳۴۲ق/ ۱۳۰۲ش در سفر به عتبات بیمار شد و در طول آن سفر، امام‌خمینی که طلبه‌ای جوان بود، وی را بر دوش خود به زیارت می‌برد. (ببینید: خانواده امام‌خمینی)

برخورد و رفتار امام‌خمینی با همه خویشاوندان، حسنه و خوب بود و حتی برابر دادزدن و برخوردهای تند برخی اقوام در مسائل سیاسی پس از انقلاب اسلامی با ملایمت با آنان رفتار می‌کرد. ایشان از فرزندان خود نیز می‌خواست با خویشاوندان و بستگان با مهر و محبت، صلح و صفا و ایثار و رعایت حال آنان برخورد کند و خدمتگزار همه خویشان و وابستگان به خود باشند. ایشان پس از بروز برخی کدورت‌ها نیز در پی رفع آنها بود؛ چنان‌که در موردی با استقبال از حصول آشتی میان برخی خویشاوندان و تاکید بر حصول آن میان دیگر بستگان، آرزو کرد از آنان با ایشان نیز آشتی کنند و آن سال را سال آشتی‌کنان نامید؛ چنان‌که پی‌گیر صلح و آشتی میان دیگران نیز بود.

رفتار با کارکنان و خدمتگزاران

امام‌خمینی با کارکنان و خدمتگزاران دفتر و خانه خود نیز همانند بستگان خود رفتار می‌کرد و به دختران خود نیز اظهار می‌داشت میان آنان و کارگران خانه تفاوتی نیست. به خوراک و استراحت آنان توجه داشت؛ از همان خوراکی که خود ایشان می‌خورده، آنان نیز می‌خوردند. هنگام سفر در گوش آنان دعای سفر می‌خواند و در صورت تاخیر از وقت معین، حال آنان را جویا می‌شد. به آنان هدیه می‌داد و هنگام نیاز در کارهای خانه نیز به آنان کمک می‌کرد. اگر هر یک از آنان بیمار می‌شد، ایشان برای عیادت، فردی نزد وی می‌فرستاد و در صورتی که در دسترس بود، خود ایشان به عیادت می‌رفت. هنگام شهادت فرزند یکی از خدمتگزاران، او را در کنار خود نشاند و فرزند او را فرزند خود خواند و برای پدر شهید دعا کرد و برای پرداخت هزینه‌های مراسم بزرگداشت آن شهید نیز کمک مالی کرد.

اخلاق و سیره اجتماعی

اخلاق و سیره اجتماعی، به معنای ارزش‌ها و ضد ارزش‌های حاکم بر رابطه فرد با دیگر انسان‌هاست. معاشرت نیکو با دیگران، رعایت عدل و پرهیز از ستم، احسان به دیگران، وفای به عهد، ادای امانت، اصلاح روابط میان برادران دینی و وحدت ملی و همبستگی اسلامی، از مصداق‌های این بخش‌اند؛ حتی اخلاق و رفتار خانوادگی و سیاسی نیز جزئی از مصادیق همین بخش به شمار می‌آیند که به سبب اهمیت آن، جداگانه آورده شدند. بر این اساس، در این بخش شمار بسیاری از ارزش‌ها و ضد ارزش‌های حاکم بر روابط فرد با دیگر انسان‌ها درخور طرح‌اند. در این میان، برخی شیوه‌های رفتاری و اخلاقی امام‌خمینی از روزگار تحصیل تا پیروزی انقلاب اسلامی و رهبری جامعه، با یاران و همراهان، مخالفان و دشمنان به ویژه استکبار جهانی، شخصیت‌های بزرگ به ویژه مراجع تقلید، استادان حوزه، شاگردان و طبقات گوناگون مردم به ویژه محرومان و مستضعفان، رزمندگان، جانبازان، خانواده شهدا و آزادگان، از درس‌آموزترین بخش‌های زندگی ایشان است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:

یاران و همراهان

برخورد امام‌خمینی با یاران و همراهان، بسیار احساسی و عاطفی بود؛ به گونه‌ای که اگر یکی از آنان زندانی می‌شد یا مشکلی برایش پیش می‌آمد، همواره از وضع او می‌پرسید و تا زمانی که مشکل او حل نمی‌شد، پی‌گیری ایشان ادامه داشت. امام‌خمینی با وجود آنکه انسانی متفکر و باوقار بود و هیبت ایشان انسان را در سکوت فرو می‌برد، از مجلس انس با دوستان غفلت نمی‌کرد و جلسه انس را نوعی کمک به ورزیدگی ذهنی و آمادگی آنان می‌دانست. هنگام بیماری از آنان عیادت و مراقبت می‌کرد. یکی از بزرگان سوگند خورده است هنگام بیماری وی، ایشان حتی از پدرش بیشتر از وی مراقبت کرده است. ایشان برای عالمان مسن به ویژه کسانی که در گذشته با ایشان سابقه هم‌نشینی علمی داشته بودند، احترامی خاص قایل بود؛ هر چند برخی از آنان با نهضت و خود ایشان، میانه خوبی نداشتند.

مخالفان و دشمنان

برخورد امام‌خمینی با مخالفان با نصحیت، گفتگو، بردباری و مدارا آغاز می‌شد و هنگامی که برخورد مسالمت‌آمیز به سوءاستفاده می‌انجامید، با شدت و قاطعیت با آنان برخورد می‌کرد. ورود ایشان به عرصه مبارزه نیز با نصیحت دلسوزانه به رژیم پهلوی آغاز شد و سپس به مبارزه جدی با محمدرضا پهلوی و سلطنت ختم شد. شیوه برخورد ایشان با گروه‌ها و جریان‌های مخالف نیز این گونه بود. (ببینید: محمدرضا پهلوی، کردستان، غائله، و سازمان مجاهدین خلق ایران) در قیام پانزده خرداد پس از حبس و حصر و آزادی ایشان، اعلام شد تفاهمی میان امام‌خمینی و رژیم پهلوی صورت گرفته است، که ایشان به‌شدت آن را رد و آنان را وادار به عقب‌نشینی کرد. (ببینید: دستگیری امام‌خمینی) نمونه‌های برخورد قاطع ایشان با دشمنان خارجی به ویژه امریکا بسیار است. (ببینید: امریکا)

احترام ویژه به مراجع تقلید

حفظ و رعایت احترام مراجع به ‌ویژه آنان که مرجعیت عامه داشتند، از ویژگی‌های بارز امام‌خمینی بود. ایشان با دقت و ظرافت تلاش می‌کرد ابّهت و حرمت آنان شکسته نشود، و آنان را تصمیم‌گیرنده نهایی معرفی می‌کرد. ایشان برابر مرجعیت عامه سیدحسین بروجردی کاملاً متواضع و خاضع بود؛ چنان‌که هنگام تدریس در مسجد سلماسی از کسانی که در زمان حیات بروجردی رساله منتشر کرده بودند، انتقاد کرد و بروجردی را پرچمدار اسلام خواند که نباید برابر وی قد علم کرد؛ نیز هنگام تدریس، وقتی نقدی به برخی دیدگاه‌های فقهی وی داشت، از او به «بعض الاکابر» تعبیر کرد. ایشان شکست بروجردی را شکست اسلام می‌دانست و حاضر نبود کلامی بر زبان آورد که موقعیت بروجردی تضعیف شود و یا شائبه‌ای از آن به همراه داشته باشد. (ببینید: سیدحسین بروجردی) امام‌خمینی همین موضع را برابر مراجع دیگر نیز داشت. ایشان در زندگی و سیره عملی خویش، احترام کامل به مراجع را بارها و بارها نشان داد؛ برای نمونه وقتی مطلع شد دولت عراق، سیدمحمود شاهرودی، یکی از مراجع تقلید را احضار کرده است، شخصی را به استانداری کربلا فرستاد و با ستایش و دفاع از شاهرودی، احضار را منتفی کرد. پس از رحلت سیدمحسن حکیم نیز که با عید غدیر مصادف شده بود، عید نگرفت و برابر پرسش یکی از علاقه‌مندان غدیر، به فوت حکیم و لزوم بزرگداشت وی اشاره کرد.

از سوی دیگر، با وجود اینکه برخی مراجع از همدلی و همراهی با امام‌خمینی خودداری کردند، این گونه برخوردها، از موضع محترمانه ایشان نکاست و با مواضع سیاسی آنان با سعه صدر برخورد کرد. امام‌خمینی همین شیوه را از شاگردان و هواداران خویش نیز می‌خواست. توهین به مراجع را ناروا می‌شمرد و تندروان را نکوهش می‌کرد و غیبت و بدگویی عالمان دین را زشت می‌شمرد. بارها مخاطبان جوان خویش را به تحمل و سعه صدر و حفظ حرمت بزرگان دین فرا می‌خواند و با کسانی که این شیوه را رعایت نمی‌کردند، برخورد می‌کرد. (ببینید: مرجعیت امام‌خمینی) افزون بر مراجع، دانشمندان و عالمان راستین نیز حمایت و احترام خاصی نزد ایشان داشتند؛ به گونه‌ای که از اهانت به آنان سخت ناراحت می‌شد و در مقام دفاع بر می‌آمد.

نکوداشت استادان

امام‌خمینی در مقاطع گوناگون تحصیلی از بیش از ۲۵ معلم و استاد بهره برده است که هر یک به تناسب شخصیت علمی و فکری‌شان در شکل‌گیری شخصیت علمی و دینی ایشان اثرگذار بوده‌اند؛ ازجمله سیدمرتضی پسندیده، برادر بزرگ امام‌خمینی از استادان دوره مقدماتی ایشان بود که برای وی احترام خاصی قایل بود. (ببینید: سیدمرتضی پسندیده) ایشان به سیدمحمدتقی خوانساری، یکی دیگر از استادان خود نیز بسیار ابراز علاقه می‌کرد؛ افزون بر شرکت در نماز جماعت وی و عیادت از او هنگام بیماری، پس از درگذشت ایشان در مرگش بسیار گریست و تشییع جنازه باشکوهی برای وی ترتیب داد. (ببینید: سیدمحمدتقی خوانساری) ایشان بخش عمده درس‌های خارج فقه و اصول را نزد عبدالکریم حائری یزدی خواند. ایشان در نوشته‌های خود از وی به «شیخنا العلامه» تعبیر می‌کند؛ چنان‌که در سروده‌های خود، از وی با تعابیری بلند یاد کرده است. (ببینید: عبدالکریم حائری یزدی)

بیشترین استفاده‌ امام‌خمینی در علوم معنوی و عرفانی از محمدعلی شاه‌آبادی بوده است. وی تاثیر بسیاری بر شکل‌گیری شخصیت امام‌خمینی گذاشت و ابعاد عرفانی، سیاسی و اجتماعی ایشان تا حدودی مدیون ارتباط با شاه‌آبادی بوده است. ایشان از حق حیات شاه‌آبادی به گردن خود یاد کرده، خود را از عهده شکر آن عاجز شمرده است و درباره وی مکرر تعبیر به «روحی فداه» کرده است. (ببینید: محمدعلی شاه‌آبادی)

امام‌خمینی با همه جایگاه علمی و حوزوی خود، برابر بروجردی که مدتی در درس وی شرکت کرده بود دوزانو می‌نشست و تا وی زنده بود، به احترام او برای تدریس بر منبر درس ننشست. ایشان در برنامه‌ریزی برای اداره حوزه قم، به بروجردی مشورت می‌داد. افزون بر یادکرد از زهد و ساده‌زیستی و تقوای بروجردی، درس وی را سازنده و مجتهدپرور می‌شمرد و به طلاب یادآور می‌شد حضور ایشان در قم یادآور مجالس درس علمای بزرگی چون شیخ طوسی است. (ببینید: سیدحسین بروجردی) ایشان از دیگر استادان خود نیز با احترام یاد ‌کرده است. (ببینید: استادان امام‌خمینی)

احترام به شاگردان

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از آنان به سبب تقوا، فضل و نظم، احترام ویژه‌ای قایل بود؛ ازجمله ایشان به مرتضی مطهری بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ، در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد. در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد. رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به ‌ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده، همدردی می‌کرد و به نامه‌های آنان پاسخ می‌داد. ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردان خود را تربیت می‌کرد؛ ازجمله به علت غیبت‌کردن یکی از شاگردان درباره برخی مراجع تقلید، به نشانه اعتراض سه روز درس خود را به نشانه اعتراض تعطیل کرد.

امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد و از بیماران آنان عیادت می‌کرد. ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان مرجعیت بود، تشکیل دهد، یادآور شد انتظار داشته است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح نفس و به یاد قیامت دعوت کند. ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی مشورت می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش کتاب کشف اسرار، (ببینید: کشف اسرار) بخشی از نسخه خطی آن را برای مطالعه و اظهار نظر به شاگرد خود سیدعزالدین زنجانی داد.

از سوی دیگر، امام‌خمینی روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند؛ به گونه‌ای که تفکرشان بر تتبع‌شان چیرگی داشت و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد.. (ببینید: تدریس امام‌خمینی) ایشان از نوشته‌ها و تحقیقات غیردرسی و جانبی شاگردان نیز قدردانی می‌کرد. از سوی دیگر، پیروی از سیره اخلاقی، عملی و سیاسی ایشان، از مهم‌ترین ویژگی‌های شاگردان ایشان بود. برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات اخلاق و آداب استاد ازجمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس، حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند. (ببینید: شاگردان امام‌خمینی)

ستایش از رزمندگان

از ویژگی‌های بارز اخلاقی امام‌خمینی، تواضع برابر رزمندگان بود. ایشان پیشانی رزمندگان را می‌بوسید و بر بوسه به دست و بازوی قدرتمند آنان که دست خداوند بالای آن است، افتخار می‌کرد و آنان را فرزندان خود می‌دانست و می‌ستود؛ چنان‌که بر مادران، پدران، همسران، فرزندان و بستگان شهدا و جانبازان و جوانان برومند جبهه‌ها، درود می‌فرستاد و با قدردانی از رزمندگان، تاکید می‌کرد تا زمان حیات، از حمایت و دعای خیر رزمندگان دست برنمی‌دارد. ایشان با وجود اینکه رهبری نظام جمهوری اسلامی را بر عهده داشت، رهبر خود را آن طفل دوازده‌ساله‌ای شمرد که با قلب کوچک و پرارزش خود، خود را با نارنجک، زیر تانک دشمن انداخت و شربت شهادت نوشید. علاقه امام‌خمینی به دیدار رزمندگان، موجب اختصاص یک روز در هفته برای دیدار با آنان شد؛ به صورتی که طی چند نوبت، هزاران رزمنده موفق به دیدار ایشان می‌شدند. ایشان حتی وقتی قرار قبلی برای دیدار نداشت، برای دیدار با رزمندگان و فرماندهان لشکر همیشه ابراز آمادگی می‌کرد و با وجود صبوری و خویشتنداری هنگام شنیدن خبر شهادت رزمندگان، بسیار متاثر می‌شد و اشک در چشمان ایشان حلقه می‌زد. (ببینید: رزمندگان اسلام)

قدرشناسی و نکوداشت جانبازان

امام‌خمینی با توجه به ازخودگذشتگی و جانبازی‌های جانبازان انقلاب اسلامی، فداکاری آنان را یادآور و تداعی‌کننده فداکاران صدر اسلام می‌دانست و مجاهدت افتخار‌آمیز آنان را الگویی برای مجاهدان می‌شمرد؛ به ‌گونه‌ای که از دیدگاه ایشان، میان جانبازان و معلولان انقلاب اسلامی ایران و آنانی که در غزوات پیامبراکرم(ص) جنگیده و شهید و معلول شده‌اند، تفاوتی وجود ندارد. ایشان پیروزی انقلاب اسلامی را مدیون فداکاری و حماسه‌آفرینی‌های جانبازان دانسته است که با خون خود، شرافت انسانی ملت بزرگ ایران را بیمه کرده‌اند؛ از این‌رو آنان را صاحبان حقی بزرگ بر ملت می‌شمرد. ایشان جانبازان را ولی‌نعمت، صاحبان انقلاب و شهدای زنده خطاب می‌کرد؛ چنان‌که آنان را رهبران نهضت اسلامی‌ می‌دانست که بدون هیچ توقع مدح و ثنا و پاداشی، تعهد خود را به اسلام و قرآن ثابت کرده‌اند و بدن‌های ناقص‌شده آنان زبان گویایی است که به عظمت روح جاوید آنها شهادت می‌دهد. تعبیر شهدای زنده برای آنان نیز از همین روست. ایشان با اظهار ناراحتی و تاسف از درد و رنجی که جانبازان تحمل می‌کنند، خود را چون پدری که در رنج فرزند شریک است، در درد و رنج آنان شریک می‌دانست و تنها محفوظ‌بودن ثواب این جانبازی‌ها نزد خداوند را تسکین‌دهنده این رنج و درد می‌شمرد.

امام‌خمینی همچنین با افتخار به وجود فرزندان شهدا و جانبازان، آنان را ذخیره عظیم برای تداوم انقلاب می‌دانست و با رفتار پدرانه با آنها، همواره بر خانواده، همسر و فرزندان شهدا و جانبازان درود می‌فرستاد و برای آنان طلب صبر می‌کرد. ایشان همچنین با قدردانی از ازدواج دختری جوان با پاسدار جانبازی که در جنگ هر دو دست خود را از دست داده و از هر دو چشم آسیب دیده بود، آن را خاطره‌ای فراموش‌نشدنی خواند و خاطرنشان ساخت فداکاری و معنویت و خداجویی این دختر را با معیارهای رایج نمی‌توان ارزیابی کرد. (ببینید: جانباز)

احترام به خانواده شهدا

امام‌خمینی برای شهدا احترام ویژه‌ای قائل بود؛ جایگاه آنان را بسیار رفیع و والا می‌دانست و با عارفانه‌ترین و حماسی‌ترین کلمات آنان را می‌ستود. علاوه بر شهدا، به خانواده آنان نیز حرمت می‌گذاشت و در سوگ عزیزانشان با آنان می‌گریست. عمق علاقه و عشق ایشان به شهدا هنگام مشاهده عکس شهدا یا فرزندان آنان، در دگرگونی در چهره‌ ایشان نمایان بود. رفتار ایشان با فرزندان شهدا و جاوید پیکران نیز دیدنی بود. ایشان با ستایش روحیه بالای خانواده شهدا در مفتخربودن به شهادت عزیزانشان در راه خدا، آنان را در صف شهدا قرار می‌داد و خدمت به خانواده شهدا را خدمت به خداوند می‌شمرد؛ همچنین همواره از پدران و مادران و بازماندگان شهدا دلجویی می‌کرد و خود را شریک مصیبت آنان می‌دانست.

حضور در جمع خانواده شهدا، برنامه همیشگی و منظم امام‌خمینی بود و حتی زمانی که به دلیل بیماری، همه دیدارهای عمومی ایشان تعطیل می‌شد، دیدار با خانواده شهدا برقرار بود و معمولاً در این دیدارها، شور و حال خاصی در حالات ایشان مشاهده می‌شد. ایشان در پاسخ نامه مادر شهیدی که از شیراز برای دیدار با ایشان به تهران آمده بود و موفق به دیدار نشده بود، یادآور شد تا ملاقات با این مادر شهید صورت نگیرد، دیگر ملاقات‌ها تعطیل است. ایشان از مردم می‌خواست مراقب رفتارشان با خانواده‌های شهدا باشند؛ سخنی نگویند که موجب ناراحتی‌ آنها شود؛ خدمتگزار آنان باشند و برای خدماتی که انجام می‌دهند، منتی بر آنان نگذارند؛ همچنین به خانواده شهدا، عنایت و توجه ویژه داشت. معمولاً در هر روز دو تا سه مرتبه به آنان وقت ملاقات می‌داد و برابر مادر و فرزندان شهدا فروتن بود.

امام‌خمینی خدمتگزاری به خانواده شهدا و ایثارگران و جانبازان را مجاهده در راه خدا می‌دانست؛ از همین‌رو پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پس از آن، در مواقع مختلف، رسیدگی به خانواده‌های شهدا و رفع نیازهای آنان را به مردم، علما و دولت توصیه می‌کرد. اجازه به برخی وکلای خود برای صرف سهم امام زمان(ع) در راه کمک به خانواده‌های شهدا، تشکیل هیئت‌هایی برای رسیدگی به نیاز این خانواده‌ها، تعیین پاداش و کمک مالی دایمی از سوی دولت، دستور تاسیس بنیاد شهید انقلاب اسلامی با در نظرگرفتن اولویت‌های فرهنگی، اقتصادی، استخدامی، بیمه درمانی و مانند آن برای خانواده شهدا و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، همچنین دستور به عموم دستگاه‌هایی اجرایی کشور برای سرعت عمل در رسیدگی به امور خانواده‌های شهدا و پرهیز از کارشکنی ازجمله این سفارش‌ها بود. (ببینید: بنیاد شهید انقلاب اسلامی و شهدا) ایشان در پاسخ درخواست پیام برای شهادت یکی از فرزندان وزرا، همه شهدا را فرزند خود خواند و تاکید کرد میان آنان تفاوتی نیست.

ارتباط با آزادگان

در دوران اسارت، میان رزمندگان اسیرشده ایرانی و امام‌خمینی ارتباط قلبی و احساسی شدیدی برقرار بود که در نامه‌های مختلف و سربسته آزادگان از زندان‌های عراق برای امام‌خمینی و پاسخ ایشان به آن نامه‌ها، نمود داشت. اسیران ایرانی محبت خاص خود به امام‌خمینی را به شیوه‌های مختلف ازجمله نگارش نامه نشان می‌دادند. امام‌خمینی نیز با لحنی پدرانه و با عطوفت و مهربانی و با ادبیات خاص و به صورت رمزگونه، به نامه‌های آنان پاسخ می‌داد. (ببینید: اسرا)

حمایت از محرومان و مستضعفان

امام‌خمینی حکومت جمهوری اسلامی ایران را حکومت مستضعفان و مهم‌ترین وظیفه مسئولان نظام اسلامی را دفاع از حقوق و خدمت به مستضعفان و توزیع عادلانه ثروت می‌دانست و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رسیدگی به فقرا را از نخستین سفارش‌های خود به دولتمردان قرار داد؛ ازجمله در مدرسه رفاه فیلم «کاخ و کوخ» که وضع زندگی محرومان را نشان می‌داد، نمایش داده شد، ایشان به‌شدت منقلب شد و با گردآوردن مسئولان به آنان یادآور شد ثروت رژیم پهلوی و عوامل او، باید در راه حمایت از مستضعفان مصرف شود. با دستور ایشان، بنیاد مستضعفان بر پایه اموال برجای‌مانده از سران رژیم پهلوی، (ببینید: بنیاد مستضعفان) حساب صد امام برای تهیه مسکن محرومان، (ببینید: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی) کمیته امداد امام‌خمینی، (ببینید: کمیته امداد امام‌خمینی) بنیاد ۱۵ خرداد برای رسیدگی به وضع ایثارگران و مستضعفان (ببینید: بنیاد ۱۵ خرداد) و جهاد سازندگی برای رسیدگی به روستاها به ویژه مناطق محروم، (ببینید: جهاد سازندگی) تاسیس شد. همچنین ایشان سفارش کرد زمین‌های موروثی از پدر خود را در خمین، میان فقرا قسمت کنند و این زمین‌ها میان فقرا با اولویت خانواده‌های شهدا، جانبازان و آزادگان تقسیم شد. (ببینید: حیدرعلی جلالی خمینی و فقر)

از سوی دیگر، امام‌خمینی معتقد بود مسئولان نظام باید از کسانی باشند که طعم فقر و محرومیت را چشیده‌اند، و تاکید می‌کرد همه مدیران، کارگزاران و روحانیان در نظام اسلامی باید با فقرا بیشتر حشر و نشر داشته، از احوال آنان باخبر باشند (ببینید: مسئولان و کارگزاران)؛ چنان‌که به صورت خاص با یادآوری سیره تاریخی روحانیت اصیل در دفاع از محرومان، از آنان نیز می‌خواست تحت هر شرایطی به حمایت از محرومان برخیزند. ایشان عدول از این خط را عدول از عدالت اجتماعی اسلام و خیانت به اسلام و مسلمانان می‌دانست؛ حتی به‌کاربردن صفاتی چون طبقات پایین را درباره مستضعفان نمی‌پسندید و آن را ناشی از منطق مستکبران می‌دانست. جایگاه رفیع مستضعفان و حرمت‌نهادن به آنان را می‌توان از اوصافی چون «بندگان خالص حق» و «رادمردان شجاع تاریخ بشریت» و «نور چشمان» در سخنان ایشان فهمید؛ چنان‌که به‌صراحت اعلام ‌کرد یک موی سر کوخ‌نشینان، به همه کاخ و کاخ‌نشینان جهان برتری دارد. (ببینید: مستضعفان)

اخلاق و سیره سیاسی

امام‌خمینی بر یگانگی اخلاق و سیاست تاکید داشت و در مدیریت جامعه و زعامت بر مردم بر اساس آن عمل می‌کرد؛ زیرا ایشان بر آن بود اگر دین، ازجمله اخلاق در سیاست دخالت نداشته باشد، سیاست در جهت دین‌زدایی اقدام خواهد کرد و فساد را گسترش خواهد داد. (ببینید: دین و سیاست) با توجه به مفهوم اخلاق و سیره، اخلاق و سیره سیاسی به معنای قواعد و اصول کلی عملی در قلمرو سیاست است. امام‌خمینی در گفتار و رفتار خود، بر محوریت اخلاق در سیاست تاکید می‌کرد و معتقد بود اصلاح جامعه از طریق اصلاح درون ممکن است و تنها با تهذیب نفس و نظارت مستمر بر خود، می‌توان جامعه‌ای صالح پدید آورد و سیاستی اصیل را پی افکند. ایشان تجزیه و تحلیل مسائل تنها با دیدگاه مادی را نادرست می‌دانست، و توجه به عوامل معنوی را نیز ضروری می‌شمرد. ایشان شمار بسیاری از اصول و قواعد کلی را لازمه سیاست اسلامی و اخلاقی می‌دانست و خود نیز در عرصه سیاست، آنها را به کار می‌گرفت که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

حسن مدیریت

رهبری یک نهضت و انقلاب، از مهم‌ترین عوامل توفیق یا ناکامی آن نهضت و انقلاب است. در جریان شکل‌گیری و گسترش نهضت و انقلاب اسلامی، هرچند گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی، کم و بیش حضور داشتند، ولی به‌تدریج رهبری انقلاب در شخص امام‌خمینی متبلور شد. در این مسئله جایگاه فقهی و مرجعیت و نیز خصوصیات معنوی و سیاسی ایشان بی‌تاثیر نبود؛ ولی عواملی دیگر، ازجمله شیوه مدیریت و چگونگی آن در این مسئله تاثیر بسیاری داشت. با نگاهی به رفتار و ‌اندیشه مدیریتی امام‌خمینی، می‌توان به این واقعیت پی برد که ایشان با وظایف مدیریتی به‌خوبی آشنا بود و همزمان با رعایت همه آنها، همه توان خود را به کار می‌گرفت. داشتن برنامه و هدف در کارها، خدمت به ملت و محرومان جامعه، نیازشناسی و اولویت‌گذاری، سازماندهی و ایجاد تشکیلات مناسب، انتخاب افراد شایسته برای واگذاری پست‌های مهم، تقسیم وظایف و جلوگیری از دخالت دستگاه‌ها در حوزه ماموریت یکدیگر، پیش‌بینی و آینده‌نگری، قدرت تصمیم‌گیری و تصمیم‌های به‌موقع و بجا، همانند اعلام لغو حکومت نظامی در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، واگذاری اختیارات و دخالت‌نکردن در امور دستگاه‌های اجرایی و سرانجام نظارت، دقت و تذکر بر انجام وظایف مسئولان و دستگاه‌ها و افراد، شواهد روشنی بر اِشراف امام‌خمینی بر وظایف مدیریت و به‌کارگیری آنهاست.

اهتمام بر اجرای احکام و ارزش‌های اسلامی

امام‌خمینی پیش از انقلاب اسلامی برابر رژیم پهلوی در مواضع گوناگون، خود بر عمل به اسلام و آموزه‌های آن تاکید داشت؛ ازجمله هنگام نخست‌وزیری حسنعلی منصور و پیام وی برای همکاری و نزدیکی با ایشان، یادآور شد ایشان با کسی دشمنی ندارد. اگر عمل منصور برابر اسلام باشد که سخنی نیست، ولی اگر بر خلاف اسلام همانند نخست‌وزیران گذشته باشد، برابر او نیز خواهد ایستاد. تعطیلی درس خارج و نگارش کشف اسرار در پاسخ کتاب اسرار هزارساله که به اسلام و ارزش‌های اسلامی توهین کرده بود، در همین راستا بود. (ببینید: کشف اسرار) امام‌خمینی پس از انقلاب اسلامی نیز بر آن بود اسلام در تمام شئون حکومت وارد شود و حکومتی با محوریت اسلام و ارزش‌های اسلامی تشکیل گردد؛ از همین رو به استقرار کامل نظام جمهوری اسلامی، تحقق مکتب اسلام و احکام اسلامی و الگو قراردادن آن برای مسلمانان جهان، اعتقاد کامل داشت و همه توان و تلاش خود را در مقاطع گوناگون زندگی ازجمله هنگام تدوین قانون اساسی، مجلس خبرگان قانون اساسی و تشکیل جمهوری اسلامی و پس از آن تا آخرین روزهای زندگی، برای اجرای شریعت و ارزش‌های اسلامی به کار گرفت و پایبندی به آن را از همه کارگزاران می‌خواست و خدشه در احکام اسلام یا اجرانشدن آن را از هیچ کس نمی‌پذیرفت (ببینید: قانون اساسی، مجلس خبرگان قانون اساسی، جمهوری اسلامی، و خط امام)؛ ازجمله خواسته بهترین دوست خود را نپذیرفت و به‌صراحت اعلام کرد نمی‌تواند رضا و خشنودی خلق را بر خشنودی خدا و روابط را بر ضوابط مقدم بدارد؛ همچنین پس از انقلاب که برخی عوامل درجه یک رژیم پهلوی دستگیر شده بودند و از سوی برخی مسئولان بر اعدام همگی آنان پافشاری می‌شد، یادآور شد تنها کسانی که حکمشان مشخص است و مفسد فی الارض‌اند، اعدام شوند و چگونگی حکم بقیه را به عهده دادگاه بگذارند تا بر اساس موازین شرعی و اسلام در مورد آنان حکم کند.

قانون‌گرایی

در همه دوران‌ها برای تنظیم روابط و برقراری نظامات اجتماعی، قانون عمده‌ترین نقش را داشته است. قانون هم وظایف فردی و اجتماعی را تبیین می‌کند و هم به تنظیم روابط آن می‌پردازد. امام‌خمینی حکومت اسلامی را حکومت قانون و بر پایبندی قانون تاکید بسیار داشت و در موارد بسیار حرمت‌گذاری به قانون را به مردم و مسئولان توصیه می‌کرد و به قانون‌شکنان هشدار می‌داد و بی‌توجهی به قانون را بی‌توجهی به اسلام می‌‌دانست. (ببینید: قانون) ایشان خود در پایبندی به قانون نمونه بود و رعایت قانون را تکلیف شرعی می‌دانست و تخلف از آن را حتی در دیگر کشورها جایز نمی‌دانست؛ چنان‌که در فرانسه از گوسفندی که بر خلاف قانون آن کشور ذبح شده بود، استفاده نکرد. امام‌خمینی در اهتمام به ظواهر قانون ازجمله در عزل و نصب‌ها دخالت نمی‌کرد؛ برای نمونه در اختلاف میان سیدابوالحسن بنی‌صدر و محمدعلی رجایی، در انتخاب وزیران دخالتی نکرد و آن دو را به تفاهم فرا خواند. ایشان در هر هفته شماری از پسران و دختران را به عقد هم در می‌آورد؛ اما صیغه عقد را هنگامی می‌خواند که مراحل قانونی آن طی شده بود. وقتی قرار شد طبق قانون اساسی مسئولان صورت دارایی خود را ارائه دهند، نخستین کسی بود که دارایی خود را اعلام کرد و یا هنگام ناراحتی سیدمحمود طالقانی از دستگیری یکی از فرزندان وی که وابسته به گروه‌های چپ بود، سوگند خورد اگر فرزند ایشان، سیداحمد دچار انحراف شود و حکم آن مرگ باشد، شخصاً آن را اجرا خواهد کرد. نمونه‌های بسیاری از سیره امام‌خمینی در این‌باره گردآوری شده است؛ البته شرایط ویژه جنگ باعث شد که امام‌خمینی در موارد ‌اندکی بر اساس مصلحت نظام و بیرون از ظواهر برخی قوانین عمل کرد، اما به مجرد تمام‌شدن جنگ یادآور شد همه باید طبق قانون اساسی حرکت کنند و آنچه در این سال‌ها انجام شده، در خصوص جنگ بوده است.

تکلیف‌گرایی

امام‌خمینی بر آن بود که محور اساسی همه اغراض و اعمال، باید ادای تکلیف و انجام وظیفه الهی باشد، بر همین اساس، یکی از مهم‌ترین اصول در سیره ایشان، عمل به تکلیف بود. ایشان در حوادث گوناگون از آن بهره می‌گرفت و از آغاز نهضت تا پایان زندگانی به آن پایبند بود؛ برای نمونه، وقتی شمار بالای اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های ایشان در اوایل مرجعیت مورد اشکال یکی از علمای تهران قرار گرفت و آن را زیبنده مرجعیت نشمرد، در پاسخ یادآور شد نمی‌خواهد مرجع باشد، بلکه می‌خواهد به وظیفه خود عمل کند، و وقتی در جلسه‌ای با ستاد انقلاب فرهنگی از واکنش مردم درباره موضوعی گفتگو شد، اظهار داشت باید دید تکلیف الهی چیست و به همان عمل کرد، وگرنه ممکن است همان مردمی که امروز «زنده باد» می‌گویند، روز دیگر «مرده باد» بگویند.

امام‌خمینی وقتی پس از مشورت با کارشناسان تصمیمی می‌گرفت، بر آن استوار بود و وارد زد و بندهای معمول در عرصه سیاسی نمی‌شد. این مسئله از تفکر ایشان نشئت می‌گرفت که بر سر اسلام و دین حاضر به معامله نبود و در همه امور بر مبنای وظیفه عمل می‌کرد و معتقد بود وقتی مردم به پیروزی رسیدند که بر اسلام تکیه کردند؛ در ادامه نیز تکیه بر اسلام و انجام وظیفه باید مد نظر همگان باشد. ایشان به‌صراحت اعلام کرد «اگر خمینی یکه و تنها هم بماند، به راه خود که مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت‌پرستی است، ادامه می‌دهد». مبارزه با رژیم طاغوتی محمدرضا پهلوی و تشکیل نظام اسلامی و بسیاری از کارهای دیگر ایشان، در همین راستا تحلیل می‌شود. تاکید بر ادامه دفاع در جنگ تحمیلی-و پایان آن و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ (ببینید: قطعنامه ۵۹۸) و عزل قائم‌مقام رهبری (ببینید: قائم‌مقام رهبری) نیز بر همین اساس بود؛ همان‌گونه که صدور حکم اعدام سلمان رشدی (ببینید: سلمان رشدی) و نگارش نامه به رهبر شوروی و دعوت وی به توحید و خداپرستی (ببینید: نامه به میخائیل گورباچف) بر مبنای تکلیف‌گرایی و به دور از ملاحظات سیاسی بود.

عدالت‌خواهی

امام‌خمینی معتقد بود اهداف انبیا و اولیای الهی، برقراری عدالت اجتماعی در جامعه و رعایت حقوق مردم بوده است، و با الگوگیری از پیامبران و اولیای الهی، طرفدار عدالت اجتماعی و مخالف اشرافیت و نابرابری اقتصادی بود. ایشان تبعیض در شهریه میان ایرانی، افغانستانی و هندی، نیز تقدم روابط بر ضوابط را با عدالت ناسازگار می‌دانست؛ همچنین به‌‌صراحت کسانی را که از حمایت محرومان دوری می‌کردند، رویگردان از عدالت اجتماعی اسلام معرفی می‌کرد و معتقد بود مسئولان در هر شرایطی باید خود را عهده‌دار مسئولیت بزرگ حمایت از حقوق محرومان بدانند و در صورت کوتاهی، خیانتکار به اسلام و مسلمانان‌اند. ایشان توجه به عدالت اجتماعی را یکی از مطالبات جدی و همیشگی خود از مسئولان و نهادهای حاکمیتی می‌دانست و بسیاری از مواضع سیاسی و تشکیل نهادهای انقلابی به دست ایشان نیز در این راستا بوده است. (ببینید: عدالت اجتماعی)

اهتمام به نقش مردم و تکریم آنان

مردم از ارکان اصلی حکومت‌اند. همکاری، همدلی و پشتیبانی آنان از حکومت، پایه‌های آن را تحکیم می‌بخشد و همکاری‌نکردن آنان با حکومت، پایه‌های آن را متزلزل می‌سازد. بر همین اساس، امام‌خمینی تکیه بر حمایت و مشارکت همه توده‌های مردم را از اصول انقلاب می‌دانست و همواره در طول دوران مبارزه و در سال‌های پس از پیروزی، بر آن تاکید می‌کرد. ایشان از بند و بست‌های سیاسی رویگردان بود. هرگز سراغ احزاب و گروه‌های مختلف سیاسی نرفت و به انگیزه‌های آنان در مبارزه، با چشم تردید می‌نگریست و معتقد بود در مسائل و مشکلات کشور باید از مردم کمک گرفت و صادقانه مسائل و مشکلات را با مردم در میان گذاشت و از آنان کمک خواست؛ برهمین اساس از مسئولان می‌خواست که مردم را در همه امور مملکت مشارکت دهند، به طوری که مردم خود را به طور مستقیم تاثیرگذار در امور کشور بدانند. (ببینید: جمهوری اسلامی، مردم، و حکومت اسلامی) ایشان در همین راستا بسیار بر رای مردم و مشارکت سیاسی آنان در اداره کشور بر مبنای آرای آنان تاکید داشت و مشروعیت اقدامات نظام اسلامی را از نگاه شرعی مبتنی بر آن می‌دانست. (ببینید: انتخابات و مشروعیت) امام‌خمینی بر اساس همین باور، به مردم حرمت می‌نهاد و آنان را عناصر و ارکان اصلی انقلاب و نظام می‌دانست و با تواضع و احترام با مردم برخورد می‌کرد و در هر شرایطی، نگهداری مردم را در صحنه لازم و ضروری می‌دانست؛ زیرا معتقد بود بدون پشتیبانی مردم کارها به سامان نمی‌رسد. ایشان برخوردی صمیمانه و بی‌ریا با مردم داشت و از آنان سپاسگزار بود و همه مسئولان نظام را مدیون آنان می‌دانست و خدمت به آنان را وظیفه همه کارگزاران نظام می‌دانست. ایشان از ابراز احساسات مردم و جوانان نه تنها گرفتار غرور و خودپسندی نمی‌شد، بلکه تکلیف خود را زیادتر می‌‌دید و آن را برای خود و دیگر مسئولان نظام به منزله نعمتی می‌‌دانست که نمی‌توان از عهده شکر آن بر‌آمد؛ از این‌رو معتقد بود مدیران و مسئولان، موقعیت و منزلت خود را مدیون مردم‌اند و همه ‌باید در ادای دَین خود به مردم تلاش کنند.

امام‌خمینی با توجه به ستمی که در دوران طاغوت بر مردم رفته بود، آرزو داشت مردم بفهمند اسلام برای درست‌کردن زندگی دنیا و آخرت آنان آمده است و احساس آرامش کنند؛ ازاین‌رو در جایگاه حاکم اسلامی بر مسامحه و رفتار مهربانانه با مردم تاکید می‌کرد و خواستار آن بود که جهت‌گیری نظام جمهوری اسلامی بر اصلاح زندگی مردم باشد و خدمت به مردم را خدمت به خدا و کسب رضایت آنان را کسب رضایت خدا می‌دانست. این نگرش در رفتار ایشان نیز جلوه‌گر بود؛ چنان‌که همواره تلاش می‌کرد زندگی خود را در تراز زندگی مردم قرار دهد و در سختی‌ها و مشکلات اجتماعی، برتری و امتیازی برای خود در نظر نمی‌گرفت. ایشان که روحیه خدمتگزاری به مردم را در سیرۀ عملی خویش کاملاً نشان داده بود، با ستایش از فداکاری مردم، از قصور یا تقصیر در برابر مردم عذرخواه بود.

اهتمام به وحدت ملی و اسلامی

حفظ وحدت ملی و اتحاد اسلامی، از ویژگی‌های مشی سیاسی امام‌خمینی است؛ از این‌رو ایشان بارها بر ضرورت حفظ وحدت در میان ملت و مسئولان کشور و دعوت همه مسلمانان جهان به اتحاد، تاکید می‌کرد و از سوی دیگر مبارزه با تفرقه و اختلاف‌افکنی استکبار را ضروری می‌دانست. ایشان وحدت کلمه را رمز پیروزی انقلاب اسلامی می‌دانست و تداوم آن را برای دستیابی به اهداف عالی نظام جمهوری اسلامی لازم می‌شمرد؛ همچنین حفظ وحدت را وظیفه‌ای شرعی می‌دانست و همواره بر لزوم وحدت همه ملت، وحدت حوزه و دانشگاه، ارتش و سپاه، دولت و ملت، مسئولان و مدیران کشور و وحدت همه اقشار ملت و گرایش‏های سیاسی با یکدیگر، نیز وحدت همه مسلمانان و مستضعفان عالم تاکید می‌کرد. (ببینید: وحدت و خط امام)

شجاعت و قاطعیت

موضع‌گیری‌های امام‌خمینی برابر رژیم پهلوی و مستکبران، سند شجاعت ایشان بود. ایشان برابر احساس تکلیف در برابر خدا، همه قدرت‌ها را هیچ می‌‌انگاشت و از مرگ هراسی نداشت. ایشان در ۶۳سالگی یادآور شده است تا کنون از هیچ کس و هیچ چیز نترسیده است و نیز خاطرنشان کرده است شبی که ماموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، ایشان را دستگیر کردند و به تهران انتقال دادند، آنان خود می‌ترسیدند؛ اما ایشان آنان را دلداری می‌داد. (ببینید: دستگیری امام‌خمینی) یکی از پزشکان معالج، با تایید این گفته امام‌خمینی در جلسات خصوصی-که ترس برای ایشان معنایی ندارد، زیرا با پدیده ترس خو نگرفته است-خاطرنشان کرده است از نظر زیست‌شناختی و پزشکی، اگر کسی بترسد، ماده «آدرنالین» در بدنش ترشح می‌شود که رنگ انسان سفید و باعث افزایش شمار ضربان قلب شده، بدن به لرزش و ارتعاش درمی‌آید، فشار خون بالا می‌رود و حالت نامطلوبی در شخص ایجاد می‌شود؛ اما نبض امام‌خمینی حدود هشت سال زیر نظر بود و در این مدت با وجود مشکلات و ناملایمات بسیار، هرگز این آثار در ایشان دیده نشد.

امام‌خمینی نه تنها شجاع بود بلکه مردم را با گفتار و رفتار خود شجاعت می‌داد. ایشان معتقد بود انسان زنده است تا به لقاءالله برسد؛ چه بهتر که با شهادت به لقاءالله برسد. در سال ۱۳۴۲ که فاجعه حمله به مدرسه فیضیه به دست عوامل رژیم پهلوی روی داد، هر آن ممکن بود به بیت امام‌خمینی نیز حمله کنند؛ از این‌رو برخی خواستند درب منزل ایشان را ببندند. ایشان پس از اطلاع به شدت با آن مخالفت کرد و یادآور شد مدرسه را ویران کردند و فرزندان ایشان را کتک زدند، آن‌گاه درب خانه ایشان بسته شود؟! امام‌خمینی خود را سرباز امام زمان(ع) می‌دانست و برابر تهدید سرهنگ علی‌اکبر مولوی، رئیس ساواک تهران، در دیدار با ایشان که گفته بود نگذارد به وظیفه سربازی خود عمل کند، بدون درنگ و با عصبانیت خود را سرباز اسلام خوانده، یادآور شده بود همواره به وظیفه سربازی خود عمل خواهد کرد.

امام‌خمینی هنگامی که گفتگو با مخالفان و دشمنان به جایی نمی‌رسید و برخورد مسالمت‌آمیز با آنان به سوءاستفاده می‌انجامید، با قاطعیت برابر آنان می‌ایستاد؛ برای نمونه وقتی یکی از مقامات ساواک از سوی محمدرضا پهلوی به ایشان ابلاغ کرد اگر در فیضیه سخنرانی کند کماندوها به مدرسه می‌ریزند و آنجا را به آتش و خون می‌کشند، ایشان بی‌درنگ پاسخ داد کماندوهای آنان نیز فرستادگان «اعلی‌حضرت» را تادیب خواهند کرد. در جریان تسخیر لانه جاسوسی امریکا، بیشتر مسئولان با منطق‌های گوناگون مخالف برخورد جدی با امریکا بودند؛ اما امام‌خمینی با تایید عمل دانشجویان و نام‌گذاری آن به «انقلاب دوم»، با جمله «امریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند»، (ببینید: تسخیر لانه جاسوسی امریکا) سازش‌ناپذیری و قاطعیت خود را برابر دشمنان نشان داد. نمونه‌های بسیاری از قاطعیت ایشان در مسائل داخلی و خارجی نقل شده است.

شرح صدر

شرح صدر یا سعه صدر به معنای گسترده‌شدن روح به نور الهی و آرامش از سوی خداوند و گسترش ظرفیت وجودی انسان و تحمل و استقامت او در برابر لجاجت‌ها و کارشکنی‌های دشمنان و مخالفان است که در پرتو آن، ظرفیت‌های متناسب با حوادث زمان ایجاد می‌گردد و انسان را از شتابزدگی در تصمیم و عمل و تزلزل در برخورد‌ها باز می‌دارد، و این صفت از بزرگ‌ترین هدیه‌های الهی است که به افراد خاصی ازجمله پیامبر اکرم(ص) داده شده است. نخستین درخواست حضرت موسی(ع) نیز پس از ماموریت برای دعوت فرعون، شرح صدر بود. اصولاً هیچ رهبر بزرگی نمی‌تواند بدون شرح صدر به مبارزه با مشکلات بپردازد و آن کس که رسالتش از همه بیشتر است، شرح صدر او باید از همه بیشتر باشد تا حوادث گوناگون، آرامش روح او را بر هم نزند و مشکلات او را به زانو در نیاورد و کارشکنی‌های دشمنانش او را مایوس نسازد.

صفت شرح صدر در زندگی امام‌خمینی نیز برجستگی داشت تا جایی که برابر حوادث ناگواری چون پانزده خرداد، حصر و زندان، تبعید به ترکیه و عراق، مرگ مشکوک سیدمصطفی، قضیه مخالفت و شورش برخی گروه‌ها، جنگ تحمیلی و ده‌ها حادثه دیگر، استقامت کرد و وظایف خود را در نهضت و پس از آن به‌خوبی انجام داد و بر همه مشکلات و توطئه‌ها پیروز شد.

مشورت در امور

در سیره عملی امام‌خمینی، موارد بسیاری از مشورت در مسائل گوناگون پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن مشاهده می‌شود. در سال‌های مبارزه با رژیم پهلوی و دوران نهضت اسلامی، گاهی با مراجع تقلید و برخی شخصیت‌های تاثیرگذار درباره چگونگی موضع‌گیری و صدور اعلامیه، مشورت می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در همه کارهای مهم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با مشاوران و مسئولان کشوری و لشکری، حتی گاه در نوشتن نامه‌ها و مکاتبات اداری پیش از انتشار، مشورت می‌‌کرد و از نظرهای اصلاحی خبرگان و کارشناسان بهره می‌‌گرفت و آنان را به تذکاردادن به خودش تشویق می‌‌کرد. (ببینید: مشورت)

تصمیم به‌هنگام در حوادث و بحران‌ها

تبدیل تهدیدها به فرصت و تصمیم به‌هنگام در حوادث به ویژه در شرایط بحرانی، الحدائق الناضره، از ویژگی‌های مدیریتی امام‌خمینی بود. با همین ویژگی، توانست تاریخ و سیاست‌های حاکم بر عصر خود را تغییر دهد. پس از انقلاب اسلامی، حوادث بسیاری در داخل و خارج ایران در خصوص انقلاب اسلامی رخ داد. تشکیل دولت موقت و بعدها استعفای آن، درگیری‌های داخلی، تجزیه‌طلبی‌ها، کودتاها، انقلاب فرهنگی، تصرف لانه جاسوسی امریکا، جنگ تحمیلی، تدوین و همه‌پرسی قانون اساسی، همه‌پرسی جمهوری اسلامی، عزل بنی‌صدر، ترورها، حکم ارتداد سلمان رشدی، نامه به گورباچف، عزل حسینعلی منتظری از قائم‌مقامی رهبری و ده‌ها مسئله دیگر، بخشی از آن حوادث بود.

امام‌خمینی با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی و تصمیم‌های به‌موقع و به‌جا، حوادث یادشده را به‌خوبی مدیریت کرد و با حکمت و تدبیر، بحران‌ها را به فرصت تبدیل کرد و شرایط را برای خدمتگزاران مساعد ساخت. برای مقابله با بسیاری از حوادث یادشده، در مرحله نخست اطلاع‌رسانی، روشنگری و موعظه کرد و آن گاه که پاسخ مناسب نگرفت، نکوهش کرد و هشدار داد و در مرحله سوم مردم را برای مقابله با این توطئه‌ها فراخواند.

انتقادپذیری

در فرهنگ اسلامی، انتقاد همچون هدیه قلمداد شده، هدیه‌کردن عیب‌ها، ارزش و حتی تکلیف شمرده شده است. بر این اساس، همه انسان‌ها به ویژه سیاستمداران باید انتقادپذیر باشند. انتقاد از راه‌های ارتباطی سیاستمدار با مردم و آگاه‌شدن او از چگونگی اعمال و رفتار خود است. از این‌رو امام‌خمینی انتقاد را نیاز همه انسان‌ها دانسته است؛ زیرا هیج فرد و هیچ دستگاهی نمی‌تواند ادعا کند هیچ نقصی ندارد. اگر کسی چنین ادعایی داشته باشد، بزرگ‌ترین نقص او همین ادعاست. در تحلیل امام‌خمینی، انتقادپذیری از کمالات انسانی است و این ویژگی انسان را از سطح موجودی غریزی و خودخواه، به سطح انسانی متعالی می‌رساند و نقایص او را از میان می‌برد؛ زیرا انسان خداخواه از راه همین انتقادها، همه ضعف‌های خود را برطرف می‌سازد و از این ابزار کارآمد استفاده می‌کند. او به جای منبع انتقاد، به نفس انتقاد توجه می‌کند و در این عرصه سپاسگزار انتقادهای دشمنان خویش است و آنان را معلمان دلسوز خود می‌داند.

امام‌خمینی بر آن است انسانی که می‌خواهد برای خدا کار کند و به مقام انسانیت برسد، باید همواره در صدد یافتن و برطرف‌کردن عیب‌های خود باشد و اصلاح جامعه نیز با انتقاد امکان‌پذیر است؛ بر این اساس همگی باید تحمل انتقاد را چه حق و چه ناحق داشته باشند. ایشان خود این چنین بود و از کارگزاران نیز می‌خواست این چنین باشند. ایشان معتقد بود انتقاد را حتی از دشمن باید شنید و پذیرفت؛ زیرا دوستان بیشتر در دیدن معایب غفلت می‌کنند یا اگر عیبی ببینند از گفتن آن خودداری می‌کنند؛ از این‌رو دشمنان در این‌باره می‌توانند معلمان خوبی باشند.

صداقت و اعتراف به اشتباه

صداقت به عنوان فضیلتی اخلاقی، در میان همۀ اقوام و در طول تاریخ همواره ارجمند و پسندیده بوده است. در قرآن هنگام یادکرد پیامبران(ع)، صداقت در وعده و صداقت بسیار «صدّیق» را از ویژگی‌های آنان شمرده است و صدیقین را کنار پیامبران قرار داده است. از نگاه قرآن، صادق و صدّیق کسی است که در قول و عمل، راستگو باشد. صدق در عمل این است که عمل شخص با گفته‌اش مطابق باشد و چنین مطابقتی، نشانه صدق گفتار و اعتقاد او به آن چیزی است که می‌گوید. صدق در گفتار، یعنی گفتار او مطابق واقع باشد و لازمه چنین حالت روحی‌ای این است که هیچ گاه از هوای نفس پیروی نکند و چیزی جز حق و حقیقت انجام ندهد. بر این اساس، سیاستمدار صادق، کسی است که در جهت حق و حقیقت حرکت کند و پایبند تعهدات خود باشد و خود را آن گونه که هست به مردم ‏بنمایاند و از فریبکاری و خیانت ‏پرهیز کند و از اعتماد مردم سوءاستفاده نکند؛ همچنین از اعتراف به اشتباه نترسد و آن را نه نشانۀ ضعف، بلکه نتیجۀ اعتماد به نفس بداند.

سیره امام‌خمینی در سیاست و مدیریت کشور براساس اصل صداقت بنا شده بود؛ چنان‌که وقتی پس از پیروزی انقلاب به برخی افراد مسئولیت‌هایی داد که خوب عمل نکردند، به‌صراحت به اشتباه خود اعتراف کرد و از دیگر کارگزاران نیز خواست این چنین باشند و هر جا از آنان نقص و اشتباهی سر زد به‌صراحت به آن اعتراف کنند. از نگاه ایشان دیکتاتوری هنگامی آغاز می‌شود که انسان خطا و اشتباه کند و به جای اعتراف و اصلاح آن، مصرّانه بر آن پای فشرده، راه کج خود را ادامه دهد و این بزرگ‌ترین دیکتاتوری‌هاست که بسیاری از انسان‌ها به آن مبتلا هستند؛ چنان‌که اعتراف به اشتباه، نه تنها نشانۀ ضعف نیست، بلکه نشانۀ قدرت بر خود و سبب بزرگی، عزت و افزایش محبوبیت است و اصرار بر اشتباه، سبب سقوط و انحطاط خواهد بود.

بر این اساس، اعتراف به خطا، که نتیجۀ صداقت است، یک فضیلت و کمال انسانی است و جلوه‏‌ای از سیاست اخلاقی به‏ شمار می‌‏رود و امام‌خمینی با تاکید، یادآور شده است انسان‌ها از اشتباه و خطا مامون نیستند؛ از این‌رو به‌مجرد احراز اشتباه و خطا باید از آن برگردند و به آن اعتراف کنند که این کمال انسانی است؛ اما رفتار عکس آن، یعنی توجیه و پافشاری بر خطا، نقص و از امور شیطانی است. افزون بر این، ایشان کسی را سیاستمدار صادق می‌داند که تا هنگامی که خود را مفید احساس می‌کند، در عرصۀ سیاست باقی بماند؛ اما هر زمان و به هر دلیلی که احساس کرد دیگر نمی‌تواند به وظایف خود عمل کند، به جای ادامۀ راه گذشته‏ و پوشاندن ناتوانی‏ خود، با شهامت از مسئولیت کناره‏گیری کند و این کار را عمل صالح و عبادت بداند.

نفی سلطه شرق و غرب

امام‌خمینی به فرهنگ شرق و غرب حساسیت ویژه‌ای داشت و با هر چیزی که سبب ترویج آنان می‌شد، برخورد می‌کرد و معتقد بود باید اعتماد به نفس داشت و با منطق «ما می‌توانیم» ضعف‌ها را جبران کرد. ایشان برای نگارش مقالات علیه استکبار شرق و غرب و مستکبران داخلی، اهمیت خاصی قایل بود. اصل احترام متقابل و دخالت‌نکردن در امور داخلی یکدیگر، یکی از مبانی و اصول ایشان در رابطه و برخورد با دیگر کشورها بود. در حقیقت خط مشی امام‌خمینی در سیاست خارجی را می‌توان در اصل معروف «نه شرقی و نه غربی» و طرفداری از ملت‌ها و مقابله با ابرقدرت‌ها تعریف کرد. ایشان رویگردانی مسئولان از این سیاست را به منزله خیانت به رسول خدا(ص)، ائمه اطهار(ع)، نابودی ملت و همه کشورهای اسلامی تلقی کرد. بر این اساس، دولت جمهوری اسلامی ایران، به سود هیچ ابرقدرتی، با ابرقدرت دیگر متحد نمی‌شود؛ با هر قدرت و حکومتی که بخواهد ملت‌ها را اسیر کند و به زنجیر بکشد، مبارزه و مقابله خواهد کرد و در سیاست خارجی، حامی همه جنبش‌هایی است که علیه ظلم و بیداد مجاهدت و فداکاری می‏‌کنند (ببینید: خط امام و سیاست خارجی)؛ از این‌رو وقتی سفیر دولت سابق شوروی اشغال افغانستان را به اطلاع امام‌خمینی رساند، ایشان آن را اشتباهی بزرگ خواند که هیچ موفقیتی در آن وجود ندارد و ناگزیر روزی به اشتباه خود اعتراف خواهند کرد. (ببینید: استقلال، نفی سبیل، و ابرقدرت‌ها)

ایستادگی برابر استکبار

امام‌خمینی دشمن‌شناسی را یکی از ویژگی‏‌های نیروهای انقلابی می‌دانست و با تبیین درست روش‏های سیاسی و تبلیغاتی دشمنان، ایستادگی برابر آنان را ضروری می‌شمرد‌. ایشان امریکا را دولتی ظالم، استکباری و متجاوز می‌دانست که با تبلیغات گسترده به کمک صهیونیسم بین‌الملل، مردم مظلوم جهان را استثمار می‏کند و با نیروهای مرموز و خیانتکارش، خون مردم بی‏پناه را می‏‌مکد؛ چنان‌که گویی در جهان هیچ‌کس جز امریکا و اقمارش حق حیات ندارند. (ببینید: امریکا و استکبار) ایشان براساس شناخت یادشده خود از جهان استکبار، از آغاز مبارزه خود، در مقاطع گوناگون برابر استکبار جهانی به ویژه امریکا با قاطعیت ایستاد؛ چنان‌که در چهارم آبان ۱۳۴۳ تصمیم گرفت علیه کاپیتولاسیون سخنرانی کند و واکنش نشان دهد. محمدرضا پهلوی برای بازداشتن ایشان از سخنرانی یا دست‌کم از حمله به امریکا، نماینده‌ای به قم فرستاد؛ اما امام‌خمینی او را نپذیرفت و او با سیدمصطفی فرزند ایشان دیدار کرد و خطرناک‌بودن حمله به امریکا را یادآور شد؛ اما امام‌خمینی در این سخنرانی به‌شدت به امریکا، اسرائیل، انگلیس و شوروی حمله کرد و همه گرفتاری‌های ایران را از امریکا و اسرائیل و عوامل داخلی آن دو، ازجمله نمایندگان و وزرای امریکایی دانست و رئیس‌جمهور امریکا را منفورترین افراد دنیا نزد مردم ایران و دشمن قرآن و ملت خواند. رژیم پهلوی نیز ایشان را در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به علت مقابله شدید با این قانون استعماری به ترکیه و سپس عراق تبعید کرد (ببینید: کاپیتولاسیون و تبعید امام‌خمینی)؛ نیز در سال ۱۳۵۷ در نوفل لوشاتو یکی از مقامات امریکایی و یکی از مقامات وزارت خارجه فرانسه به دیدار ایشان رفت و با لحن تندی گفت امریکا تا به حال برابر اقدامات ایشان علیه محمدرضا پهلوی سکوت کرده است و اگر ایشان در برابر شاپور بختیار بخواهد به مبارزه ادامه دهد، امریکا واکنش نشان خواهد داد؛ اما امام‌خمینی با بی‌اعتنایی از جا برخاست و با لحنی قاطع یادآور شد تا کنون راجع به امریکایی‌هایی که در ایران‌اند واکنشی نشان داده نشده است و کاری نکنند که سخنی گفته شود که جان آنان به خطر بیفتد. امام‌خمینی معتقد بود استقلال کشور و بیداری ملت، برای استکبار و در راس آن امریکا پذیرفتنی نیست و آنان به هر شیوه‏ای که بتوانند با این انقلاب دشمنی می‏‌کنند؛ از این‌رو به گویندگان، روشنفکران، متفکران، دانشگاهیان و دانشمندان تاکید می‌کرد همه توان خود را صرف قطع امید دشمن کنند؛ زیرا با وجود سلطه دشمنِ قدرتمندی مثل امریکا، برای جامعه اسلامی چیزی باقی نخواهد ماند؛ همچنین ایشان به مبارزه با رژیم اشغالگر اسرائیل توجه ویژه داشت و پیوسته خطر آن رژیم برای کشورهای اسلامی و عربی را گوشزد می‌کرد. (ببینید: رژیم اشغالگر قدس) اعلام روز جهانی قدس نیز برای اعلام انزجار از رژیم اسرائیل و تلاش برای آزادسازی قدس شریف و ملت فلسطین، با همین هدف بود. (ببینید: روز جهانی قدس) ایشان همچنین یکی از اصول گذشت‌ناپذیر برای ملت‏های مسلمان را مسئله مبارزه با صهیونیست‏ها می‌دانست. (ببینید: خط امام)

تشویق و تنبیه

رفتار امام‌خمینی با الگوگیری از پیامبر اکرم(ص) و امام‌علی امیرالمؤمنین(ع) بر این اصل استوار بود. ایشان پیش از انقلاب اسلامی، برخی شاگردان خود را به سبب طرح اشکال در درس یا هنگام تقریر درس‌های ایشان، نیز نگارش برخی کتاب‌ها تشویق می‌کرد. (ببینید: شاگردان امام‌خمینی) پس از انقلاب اسلامی نیز برای برخی مدیران به دلیل لیاقت، تعهد، تدین، ساده‌زیستی، خدمت و دلسوزی به مردم، صلاحیت‌های اخلاقی، حسن تدبیر، کفایت، وثاقت، امانت و مانند آن دعا کرد و از آنان به نیکی یاد کرد و آنان را به دلیل برخورداری از این خصلت‌های پسندیده ستود و در برابر تهمت‌ها نیز از آنان دفاع کرد (ببینید: محمدعلی رجایی؛ محمدجواد باهنر؛ سیدمحمد بهشتی؛ مصطفی چمران)؛ همچنین مطبوعاتی که علیه استکبار، سرمایه‌داری، خان‌ها و طاغوت‌ها مطالبی می‌نوشتند و برخی رزمندگان را به صورت خاص تشویق و ستایش کرد. در برابر، از خطاهای مسئولان چشم پوشی نمی‌کرد. امام‌خمینی در مواجهه با خطای کارگزاران به تناسب موقعیت شخص خطاکار و خطای صورت گرفته، آنان را به درک شرایط حساس کشور و مردم و لزوم مشورت با اشخاص صالح و مسئولان رده بالای نظام در تصمیم‌گیری‌های تاثیرگذار فرا می‌خواند و گاه به نصیحت آنان می‌پرداخت و راه برون‌رفت از مشکلات را بیان می‌کرد و گاه از مدیران ضعیف می‌خواست بدون جوسازی و مقاومت، کنار بروند و جای خود را به افراد شایسته بدهند و از مسئولان بلندپایه نیز می‌خواست برخی کارگزارانی که مدیریت درستی ندارند یا بد عمل می‌کنند، عزل کنند. (ببینید: مسئولان و کارگزاران)

ساده‌زیستی

ساده‌زیستی در زندگی فردی، فضیلت اخلاقی است؛ اما در عرصه سیاست و برای سیاستمداران افزون بر فضیلت یک ضرورت سیاسی است. کسی که وارد این عرصه می‌شود، نباید به جاه و مقام تعلق مادی و دلبستگی داشته باشد؛ زیرا به هر‌اندازه وابسته شود، از تحرک و پیشرفت او کاسته می‌شود و زمینه فریب‌خوردن و دورشدن او از اهداف اصلی نیز بیشتر می‌شود. از این‌رو معصومان(ع) و بسیاری از سیاستمداران موفق کسانی بوده‌اند که ساده‌زیستی را سرلوحه کارشان قرار داده‌اند. در سیره اخلاقی امام‌خمینی ساده‌زیستی محور و پایه هر نوع حرکت استقلال‌طلبانه و عزت‌خواهانه بود. نگاهی گذرا به زندگی امام‌خمینی چه در دوران جوانی و چه در اوج مبارزه و تبعید و چه پس از پیروزی انقلاب و تشکیل حکومت اسلامی، نشان‌دهنده زندگی ساده‌ و بی‌آلایش ایشان است. ایشان نه تنها خود ساده‌زیست بود بلکه همه کارگزاران را به ساده‌زیستی فرا می‌خواند و از آنان می‌خواست سلمان فارسی را که مظهر ساده‌زیستی و پرهیز از دنیاطلبی بود الگوی خود قرار دهند ایشان ساده‌زیستی را راز و رمز موفقیت در عرصه سیاست می‌دانست. (ببینید: ساده‌زیستی)

امام‌خمینی خود فردی ساده‌زیست بود و ساده‌زیستی و پرهیز از زیاده‌روی در مصرف بیت‌المال، سفارش همیشگی ایشان به سیاستمداران بود. ایشان به دست‌اندرکاران دفتر خود نیز توصیه می‌کرد از افراط و تفریط بپرهیزند و در استفاده از تلفن و مصرف انرژی زیاده‌روی نکنند و در مصرف بیت‌المال احتیاط کنند. مراقبت از اطرافیان و نظارت بر هزینه‌های دفتر از کارهای پیوسته ایشان بود. در دفتر ایشان، از شخصیت‌های مهم مانند نخست‌وزیر و وزیران نیز مانند دیگران پذیرایی می‌شد؛ چنان‌که از ادوارد شُواردنادزه، وزیر امور خارجه وقت اتحاد جماهیر شوروی، مانند دیگران در اتاق امام‌خمینی در جماران پذیرایی شد. (ببینید: دفتر امام‌خمینی و نامه به میخائیل گورباچف)

پرهیز از ورود به جزئیات

امام‌خمینی به‌رغم دقت و ریزبینی که در تمام امور مربوط به کشور داشت، در سخنرانی‌ها و نظارت خود بر مسائل کشور، از ورود به جزئیات امور پرهیز می‌کرد. ایشان در عین اینکه از دادن تذکرات کلی به مسئولان غافل نبود و بر تمام امور نظارت دقیق داشت، اما در جزئیات کار دولت، مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه، و عزل و نصب‌ها، دخالت نمی‌کرد و به اطرافیان خود نیز چنین اجازه‌ای نمی‌داد؛ مگر در موارد اختلاف نظر جدی و بن‌بست‌ها یا به دلیل شرایط خاص کشور، که این موارد هم بسیار محدود بود. این رویه که از جمله ویژگی‌های مهم در سلوک رهبری ایشان است، افزون بر تقویت حس اعتماد در مسئولان و دستگاه‌های مختلف کشور، و دادن آزادی عمل به آنان در اجرای تصمیمات، توان فکری و رهبری ایشان را برای مسائل اساسی و حیاتی کشور حفظ می‌کرد.

پیوند به بیرون

محمدصادق مزینانی، مقاله «اخلاق و سیره امام‌خمینی»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۵۳۰-۵۶۹.