شرح حدیث جنود عقل و جهل (کتاب)

از ویکی امام خمینی
شرح حدیث جنود عقل و جهل (کتاب)
شرح حدیث جنود عقل و جهل (کتاب).gif
اطلاعات کتاب
عنوانشرح حدیث جنود عقل و جهل
نویسندهامام‌خمینی
مترجمسیداحمد فهری، قدری چیلیک
ترجمه‌به‌دیگرزبان‌هازبان عربی، زبان ترکی استانبولی
تاریخ نگارش۲ رمضان ۱۳۶۳ق/ ۱۳۲۳ش
موضوععرفانی ـ اخلاقی
زبانفارسی
به کوششمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تعداد جلدیک
تعداد صفحات۵۰۳
اطلاعات نشر
قطعوزیری
ناشرمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشر۱۳۷۷
نوبت چاپ۱۸


شرح حدیث جنود عقل و جهل، اثری عرفانی ـ اخلاقی از امام‌خمینی، در شرح حدیث معروف «جنود عقل و جهل»؛ فارسی.

حدیث جنود عقل و جهل روایت مفصّلی از امام‌صادق(ع) ‌است. امام(ع) به درخواست راوی و با ذکر مقدمه‌ای درباره چگونگی آفرینش عقل و جهل، اساس و شالوده فضیلت‌ها و رذیلت‌ها را بیان کرده‌است.

بزرگانی، همچون ملاصدرا و مجلسی این حدیث را در ضمن شرح روایات کافی شرح کرده‌اند. امام‌خمینی نیز در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل این حدیث را شرح داده‌است. امام‌خمینی در ۴۳ سالگی و در تابستان، ۱۳۲۳ش در محلات نگارش کتاب را به‌ پایان رسانده است.

حدیث جنود عقل و جهل شامل ۷۵ عنوان از فضایل و رذایل اخلاقی است؛ ولی امام‌خمینی تا ۲۵ عنوان از آن را شرح کرده‌است. این کتاب، آخرین کتاب اخلاقی ـ عرفانی به قلم ایشان به‌شمار می‌آید.

امام‌خمینی، هدف خود را از نگارش کتاب، فهماندن ریشه‌های اخلاق و مهذّب ساختن قلوب معرفی می‌کند و در پی آن است که با بشارت، انذار و موعظه مقاصد اخلاقی را در نفوس جایگزین سازد؛ به گونه‌ای‌که بیماری‌های نفسانی را درمان کند، نه اینکه تنها راه درمان را نشان دهد.

کتاب در قالب یک پیش‌گفتار، یک مقدمه و شش مقاله تنظیم شده‌است. رویکرد امام‌خمینی در پنج مقاله نخست کتاب که به تحلیل اوصاف عقل و جهل و چگونگی وجود و آفرینش آنها می‌پردازد، مبتنی بر مبانی و اصطلاحات رایج در عرفان نظری است.

مقاله ششم که بخش اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد، دربردارنده ۲۵ مقصد است و در هر مقصد، یکی از جنود عقل و جهل بررسی شده‌اند. این قسمت حاوی مباحث عرفان عملی و اخلاق کاربردی است.

بخش‌هایی از این اثر را نخستین‌بار در سه جلد، علی تهرانی، با عنوان اخلاق اسلامی در سال ۱۳۵۷ش در مشهد و در تهران چاپ و منتشر کرده‌است.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این کتاب را در ۵۰۳ صفحه در سال ۱۳۷۷ منتشر کرد. این کتاب در جلد ۴۹ «موسوعة الامام‌الخمینی»، در سال ۱۳۹۲ش به‌چاپ رسیده‌است.

معرفی

حدیث جنود عقل و جهل روایت مفصّلی است که در کتاب کافی از امام‌صادق(ع) روایت شده‌است.[۱] امام (ع) به درخواست راوی و با ذکر مقدمه‌ای دربارهٔ چگونگی آفرینش عقل و جهل، اساس و شالوده فضیلت‌ها و رذیلت‌ها را بیان کرده‌است. «عقل» در این حدیث جوهری روحانی و مجرد از علایق جسمانی است که در حقیقت نخستین مخلوق از ارواح است؛ اما «جهل» همان «وهم کلّ» و حقیقت ابلیس است که سایر شیاطین بروز و ظهور آن محسوب می‌شوند. این دو حقیقت هر کدام لشکریانی دارند که در حدیث به آنها اشاره شده‌است.[۲]

بزرگانی، همچون ملاصدرا، فیض کاشانی و محمدباقر مجلسی این حدیث را در ضمن شرح روایات کافی شرح کرده‌اند.[۳] امام‌خمینی نیز در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل این حدیث شریف را شرح داده‌است. تاریخ آغاز نگارش آن روشن نیست، اما قسمت‌هایی از آن هم‌زمان با وقوع جنگ جهانی دوم به نگارش درآمده است و امام‌خمینی آتش آن را از نائره غضب یک جانور آدم‌خوار می‌داند که همه عالم را در آتش شعله‌ور کرده‌است.[۴] ایشان از پایان نگارش آن در ۴۳سالگی و در فصل تابستان، برابر با دوم ماه رمضان ۱۳۶۳ق/ ۱۳۲۳ش در قصبه محلات یاد کرده‌است.[۵]

حدیث جنود عقل و جهل شامل ۷۵ عنوان از فضایل و رذایل اخلاقی است؛ ولی امام‌خمینی تا ۲۵ عنوان از آن را شرح کرده‌است و آن‌گونه که نوشته، قصد داشته‌است بقیه حدیث را در جلد دوم شرح کند[۶]؛ اما موفق نشده‌است. ایشان از این عدم توفیق با حسرت یاد می‌کند.[۷] این کتاب، آخرین کتاب اخلاقی ـ عرفانی به قلم ایشان به‌شمار می‌آید.[۸]

کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل با انگیزه‌ای متفاوت با کتاب‌های اخلاق و عرفان تألیف شده‌است؛ زیرا امام‌خمینی روش متداول عالمان اخلاق را برای تربیت نفوس، ناکارآمد دانسته و معتقد است کتاب‌های تربیتی به جای پرداختن به تصفیه نفوس، در حصر و حبس الفاظ و اصطلاحات گرفتار شده‌اند و تأثیر بسزایی در طهارت نفوس ندارند. ایشان از کتب اخلاقی، چون طهارة الاعراق ابن‌مسکویه، اخلاق ناصری خواجه‌نصیر و احیاء علوم الدین غزالی نام می‌برد و کتاب اخیر را نه‌تنها در اصلاح اخلاق کافی نمی‌داند، بلکه کثرت مباحث اختراعی و وجود نقل قول‌های راست و دروغ در آن را موجب بازماندن انسان از مقصد اصلی اخلاق می‌شمارد.[۹] ایشان هدف خود را از نگارش کتاب، فهماندن ریشه‌های اخلاق و مهذّب ساختن قلوب معرفی می‌کند و در پی آن است که با بشارت و انذار و موعظه و نصیحت، مقاصد اخلاقی را در نفوس جایگزین سازد؛ به گونه‌ای‌که بیماری‌های نفسانی را درمان کند، نه اینکه تنها راه درمان را نشان دهد.[۱۰]

ساختار کتاب

کتاب در قالب یک پیش‌گفتار، یک مقدمه و شش مقاله تنظیم شده‌است. عنوان پنج مقاله اول عبارت است از: نقل حدیث شریف، بیان حقیقت عقل و جهل، بیان شمّه‌ای از خصایص و صفات در حقیقت عقلیه و جهلیه، بیان حقیقت اقبال و ادبار عقل و جهل، و شرح بعضی از الفاظ حدیث. مقاله ششم در بیان و شرح جنود عقل و جهل است که در ۲۵ مقصد آمده و هر مقصد به صفتی از صفات متقابل عقل و جهل اختصاص یافته و هر یک از مقاصد نیز به چندین فصل تقسیم شده‌است. عنوان مقاصد عبارت‌اند از: خیر و شر، ایمان و کفر، تصدیق و جحود، رجا و قنوط، عدل و جور، رضا و سخط، شکر و کفران، طمع و یأس، توکل و حرص، رأفت و قسوت، رحمت و غضب، علم و جهل، فهم و حمق، عفت و هتک، زهد و رغبت، رفق و خرق، رهبت و جرئت، تواضع و تکبر، تُؤَدَه و تسرّع، حلم و سَفَه، صَمت و هذَر، استسلام و استکبار، تسلیم و شک، صبر و جزع و صفح و انتقام. در این میان، عنوان‌های ایمان و کفر، رضا و سخط، صبر و جزع و تواضع و تکبر بیش از عنوان‌های دیگر شرح و بسط داده شده‌اند[۱۱] و در صبر به مباحث اهل معرفت توجه ویژه‌ای شده‌است؛ به گونه‌ای‌که صبر با توجه به تقسیم شِبْلی[۱۲] به شش دسته تقسیم شده‌است: «صبر لله، صبر بالله، صبر علی الله، صبر فی الله، صبر مع الله و صبر عن الله»[۱۳] (ببینید: صبر).

رویکرد امام‌خمینی در پنج مقاله نخست کتاب که به تحلیل اوصاف عقل و جهل و چگونگی وجود و آفرینش آنها می‌پردازد، مبتنی بر مبانی و اصطلاحات و ادبیات رایج در عرفان نظری است. در این قسمت، به مبانی فلسفی مربوط به شناخت جهان، تبدّل در نظام هستی و گذرابودن آن نیز اشاره شده‌است.[۱۴] ایشان با طرح مباحث فلسفی و عرفانی در مناسبت‌های گوناگون، مبانی فلسفی و عرفانی خود را می‌آورد و در مواردی، چون حدوث زمانی عالم، به تحقیق خود دربارهٔ همه عوالم از غیب تا شهادت اشاره می‌کند و بر این باور است که ثبوت عقل مجرد، بلکه عوالم عقلیه، موافق اشارات برخی آیات قرآن، احادیث اهل بیت(ع) و ضرورت عقول خردمندان و نتیجه ریاضت اصحاب معارف است.[۱۵]

امام‌خمینی در این بخش از کتاب، دربارهٔ گفتار امام‌صادق(ع) دربارهٔ عقل و جهل دو احتمال داده‌است که احتمال دوم را ترجیح می‌دهد. احتمال اول اینکه مراد از عقل همان قوه عاقله‌ای است که در انسان وجود دارد و از لحاظ هویت وجودی، مجرد است و بر حسب ذات در طلب کمال است؛ احتمال دوم اینکه عقل همان عقل کلی عالم کبیر است که باطن و سرّ و حقیقت عقول جزئیه و جوهر نورانی و مجرد از علایق جسمانی است؛ این عقل همان تعیّن اول فیض مقدس و مشیّت مطلقه است که همان نور نبی ختمی (ص) در عالم تخلیق و ابداع است. (ببینید: مشیّت) انکار این عقل مستلزم انکار بسیاری از ضروریات عقل و دین است؛ از قبیل راه‌یافتن جهل و عجز و بخل در ساحت قدس خداوند. در مقابلِ «عقل کلی»، حقیقت دیگری به نام «وهم کلی» وجود دارد که به حسب فطرت، به شرور و فساد مایل است و انسان را به اشتباهات و اختلافات فرا می‌خواند. وهم کلی از نظر امام‌خمینی، حقیقت ابلیس‌الأبالسه و شیطان بزرگ است و تجرد برزخی ظلمانی دارد.[۱۶] (ببینید: شیطان)

امام‌خمینی فطرت آدمی را با جنود عقل هماهنگ دانسته و فطرت را در تقسیمی به دو دسته «فطرت اصلی و فطرت تبعی» تقسیم کرده‌است. فطرت اصلی همان فطرت عشق به کمال مطلق و خیر و سعادت مطلق است که در کانون جمیع سلسله بشر وجود دارد؛ از این‌رو همه انسان‌ها در پی آن هستند که به کمال مطلوب خود دست یابند و فطرت تبعی همان فطرت تنفّر از نقص و شر و شقاوت دانسته شده‌است. این دو فطرت، فطرت مخموره و جبلّی هستند که محکوم احکام طبیعت نشده‌اند و وجهه روحانیت و نورانیت آنها باقی است؛ اما اگر فطرت متوجه عالم طبیعت شد، از روحانیت خود محجوب می‌شود و منشأ جمیع شقاوت‌ها و بدبختی‌هاست و این، فطرت محجوبه است.[۱۷] (ببینید: فطرت)

امام‌خمینی در ادامه به سرّ فرستادن انبیا(ع) اشاره می‌کند که حق‌تعالی به عنایت ازلی و رحمت واسعه خود، آنان را برای تربیت بشر فرستاد و همراه ایشان کتب آسمانی فرو فرستاد تا به عنوان عامل بیرونی به کمک فطرت اصلیه که عامل درونی است، بشتابند و نفس انسانی را از گرداب ظلمانی این غلاف عظیم طبیعت و حُجب آن نجات و رهایی بخشند؛ پس احکام آسمانی و دستورهای انبیای عظام (ع) همه طبق نقشه فطرت بنا نهاده شده‌است[۱۸] (ببینید: نبوت). ایشان مراد از خیر را که وزیر عقل است، فطرت مخموره می‌داند و مراد از شر را که وزیر جهل است، فطرت محجوبه می‌شمارد.[۱۹] بر این اساس می‌توان گفت جنود عقل اموری هستند که سرشت آدمی به انجام آنها مایل است و جنود جهل اموری هستند که سرشت آدمی از آنها گریزان است.

مقاله ششم کتاب که با انگیزه مهذب ساختن قلوب و درمان بیماری‌های نفسانی، نوشته شده‌است و بخش اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد، دربردارنده ۲۵ مقصد است و در هر مقصد، یکی از جنود عقل و جهل بررسی شده‌اند. این قسمت که حاوی مباحث عرفان عملی و اخلاق کاربردی است، بیشتر دارای جنبه وعظ و ارشاد و همراه با نصایح اخلاقی و انسان‌شناسانه است.

امام‌خمینی، در مباحث کتاب نخست به معنای هر یک از جنود عقل و جهل پرداخته؛ سپس راهکارهای عملی در اصلاح نفس انسانی و زدودن آن صفتی که از جنود جهل است، بیان کرده؛ همچنان‌که راه‌های تحصیل و اتصاف آن صفت که از جنود عقل است، ارائه شده‌است. ایشان بیشتر شواهد و دلایل خود را از آیات و روایاتی که به‌نوعی با صفات حسنه و رذیله ارتباط دارد، ذکر می‌کند و در لابه‌لای مطالب، دیدگاه عالمانی، چون علامه مجلسی، فیض کاشانی، ملاصدرا، محمد غزالی و ابن‌سینا را بازمی‌گوید و به نقض و ابرام آنها می‌پردازد[۲۰] و در مواردی هم به کتاب‌های خود، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) و آداب الصلاة که پیش‌تر نوشته بود، ارجاع می‌دهد.[۲۱] نصایح و پند و اندرزهای امام‌خمینی و همچنین سرزنش‌های ایشان نسبت به نفس خویش، ازجمله بخش‌های جذاب و ارزنده این کتاب است.[۲۲]

انتشار

بخش‌هایی از این اثر را نخستین بار در سه جلد، علی تهرانی، با عنوان اخلاق اسلامی در محرم سال ۱۳۹۹ق/ ۱۳۵۷ش در مشهد، در انتشارات کانون نشر کتاب و در تهران با انتشارات حکمت و خانه کتاب یزد چاپ و منتشر کرده‌است. تهرانی پیش از انقلاب سفری به نجف داشت و کتاب را برای چاپ از امام‌خمینی تحویل گرفت. او از ترس دستگاه رژیم پهلوی با دخل و تصرف در کتاب و بازنویسی آن همراه با حفظ محتوا، آن را به نام خود چاپ کرد؛ البته تا اواسط جلد دوم از نوشته‌های امام‌خمینی استفاده کرد و بقیه آن را به همان سبک، ولی به قلم خویش نوشت.[۲۳] وی در مقدمه کتاب یادشده به این مطلب اشاره می‌کند.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تحقیق این کتاب را بر اساس نسخه عکس‌برداری‌شده اصل دست‌نوشته امام‌خمینی، که اکنون در این مؤسسه نگه‌داری می‌شود، انجام داده و کتاب را در ۵۰۳ صفحه با قطع وزیری در سال ۱۳۷۷ منتشر و تا سال ۱۳۹۹ هیجده بار تجدید چاپ شده‌است. بیشتر پاورقی‌های کتاب، توضیحی است که با آیات و روایات و شواهدی از کتاب‌های فلسفی و عرفانی و اشعار، موارد مجمل را شرح داده‌است. این کتاب در جلد ۴۹ «موسوعة الامام‌الخمینی»، به همراه آخرین تحقیقات در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق به چاپ رسیده‌است.

کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل را سیداحمد فهری به زبان عربی ترجمه کرده و سال ۱۳۸۰ش/ ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۱م در قم به وسیله نشر ذوی‌القربی، در نجف به وسیله مؤسسة النبراس للطباعة و النشر و التوزیع و در بیروت به وسیله مؤسسة الاعلمی للمطبوعات به چاپ رسانده‌است. همچنین «قدری چیلیک» آن را به زبان ترکی استانبولی ترجمه کرده و در سال ۲۰۰۴م/ ۱۳۸۳ش در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است. کتاب را محمد اسفندیاری و رضا حسینی‌فر، با عنوان برگزیده‌ای از کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل امام‌خمینی تلخیص کرده‌اند و در سال ۱۳۸۹ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است.

پانویس

  1. کلینی، الکافی، ۱/۲۱–۲۳.
  2. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲–۲۵.
  3. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۷.
  4. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۴۵.
  5. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۲۹.
  6. > امام‌خمینی، حدیث جنود،
  7. امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۸۷.
  8. شیرازی، کتابشناسی توصیفی، ۱۰۰.
  9. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱–۱۳.
  10. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳.
  11. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۷–۴۲۴.
  12. کاشانی، شرح منازل السائرین، ۳۵۵.
  13. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱۷–۴۲۰.
  14. نصیری، نگاهی به کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، ۱۸۲–۱۸۳.
  15. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲–۲۳.
  16. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۱–۲۴.
  17. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۷۶–۷۷.
  18. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۷۹.
  19. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۰.
  20. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳، ۲۷–۲۸ و ۲۶۰.
  21. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۸، ۵۰–۵۱، ۳۳۴ و ۳۹۰.
  22. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹، ۵۱، ۱۰۹ و ۲۷۱.
  23. استادی، تألیفات و آثار حضرت امام‌خمینی، ۲۵۹.

منابع

  • استادی، رضا، تألیفات و آثار حضرت امام‌خمینی، مجله مشکوة، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۶۸ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب و الاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
  • شیرازی، علی، کتابشناسی توصیفی، سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، مجله معرفت، شماره ۳۱، ۱۳۷۸ش.
  • کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • نصیری، علی، نگاهی به کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، مجله علوم حدیث، شماره ۱۴، ۱۳۷۸ش.

پیوند به بیرون