شاگردان امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:شاگردان امام‌خمینی.jpg|بندانگشتی]]
'''شاگردان امام‌خمینی'''، نقش امام‌خمینی در تربیت [[طلاب]] و عالمان دینی در علوم مختلف در طول بیش از پنج دهه و فهرست بخشی از نام‌های آنان.
'''شاگردان امام‌خمینی'''، نقش امام‌خمینی در تربیت [[طلاب]] و عالمان دینی در علوم مختلف در طول بیش از پنج دهه و فهرست بخشی از نام‌های آنان.
==معنی==
شاگرد، به معنای آموزنده علم یا هنر یا کمال یا صنعت نزد کسی یا در مدرسه است <ref>دهخدا، لغتنامه، ۸/۱۲۳۶۹ ـ ۱۲۳۷۱.</ref>. در عربی، طلاب و طلبه صیغه جمع و برگرفته از «طالب» و به معنای شاگردان است و طالب، از ریشه «طلب» به معنای خواستن و در پی چیزی بودن، از جمله دانش، است؛ از این‌رو جویندگان علم و دانشجویان [[علوم حوزوی]] را طلبه و طلاب گویند <ref>دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۳۶۶۷؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن،  ۵/۴۸۹۵.</ref> {{ببینید|طلاب}}.
==پیشینه==
از آغاز [[تاریخ]]، انسان‌ها برای آگاهی و کسب تجربه به دانایان مراجعه می‌کرده‌اند و کودکان با شاگردی نزد استاد، حرفه برزگری و صنعتگری می‌آموختند <ref>عیوقی، تعلیم و تربیت در ایران ، ۳.</ref>. [[قرآن کریم]] از ماجرای شاگردی [[موسی(ع)]] نزد بنده‌ای صالح <ref>کهف، ۶۰ ـ ۷۹.</ref>، به نام [[خضر]] <ref>طبرسی، مجمع البیان، ۶/۷۴۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلوة، ۱۹۹.</ref>، سخن گفته است. در [[اسلام]] موضوع استاد و شاگردی رونق تازه‌ای یافت و مردم به سفارش قرآن و [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امامان اهل بیت(ع)]] موظف شدند برای دریافت مسائل [[دین]] خود به دانایان مراجعه کنند و [[حوزه‌های علمیه]] در همین راستا شکل گرفت {{ببینید|حوزه‌های علمیه}}.


در حوزه‌های علمیه، در گذشته انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود <ref>شریعتی، روش شناخت اسلام ، ۴۵۹ ـ ۴۶۱.</ref>. در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته‌های خود را به افراد رتبه‌های پایین‌تر آموزش می‌دهند {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}. روابط استاد و شاگرد در میان طلاب، صمیمی و احترام‏آمیز است و منشأ آن آموزه‌های دینی درباره قداست علم و احترام معلم است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۸۸ ـ ۴۸۹.</ref>. کم‌وزیادبودن شاگردان حوزه درسی استاد، بستگی به نوع درس، نفوذ، شیوه تدریس و موقعیت حوزوی وی دارد. شیوه آموزش حوزه تک‌استادی نیست و طلاب می‌توانند از درس چند استاد استفاده کنند <ref>بروجردی، خاطرات ، ۲/۳۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی،  ۲۵۵.</ref>.
[[امام‌خمینی]] همزمان با تحصیل، [[تدریس امام‌خمینی|تدریس]] می‌کرد و در [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]] و [[حوزه علمیه نجف|نجف]]، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] و در سطوح مختلف داشته‌است. گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره [[مرجعیت|مراجع تقلید]] قرار گرفتند.


[[امام‌خمینی]] که در دوره‌های مختلف تحصیلی نزد استادانی چند علوم مختلف اسلامی را فرا گرفته است {{ببینید|استادان امام‌خمینی}}، همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و شاگردانی داشت <ref>خوانساری، مصاحبه ، ۱/۵۳۵.</ref>. آمار دقیقی از شاگردان ایشان در دست نیست، اما از مهم‌ترین خدمت‌های ایشان به حوزه‌های علمیه و [[جامعه اسلامی]]، تربیت جمع بسیاری از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب‌نظر و آگاه به زمان بود <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.</ref>. گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد [[مجتهد]] و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره [[مراجع تقلید]] قرار گرفتند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/۵۸.</ref>. مدت شرکت شاگردان در درس ایشان متفاوت بوده است؛ به عنوان نمونه چهار سال <ref>طاهری خرم‌آبادی، مصاحبه ، ۴/۳۳۴.</ref>، هشت سال <ref>صانعی، فقیه نواندیش ، ۳۵ ـ ۳۷.</ref>، شش سال <ref>میریونسی، خاطرات ، ۲/۱۳۵.</ref>، ده سال <ref>فاضل لنکرانی، مصاحبه،  ۱/۶۱۶.</ref>، یازده سال <ref>دینانی، روزنامه وطن امروز ، ۷.</ref>، دوازده سال <ref>مظاهری، مصاحبه ، ۵/۲۰۷.</ref> و چهارده سال <ref>موسوی بجنوردی، مصاحبه ، ۵/۲۶۶.</ref> از درس ایشان بهره برده‌اند.
نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، [[مرتضی مطهری]] و [[حسینعلی منتظری]] بودند که به‌تدریج [[جعفر سبحانی]]، [[ابراهیم امینی]] و [[ابوالقاسم خزعلی]] به آنان پیوستند.


نخستین شاگردان [[درس خارج اصول]] ایشان، [[مرتضی مطهری]] و [[حسینعلی منتظری]] بودند که به‌تدریج [[جعفر سبحانی]]، [[ابراهیم امینی]]، [[ابوالقاسم خزعلی]] و [[سیدمحمدرضا سعیدی]] به آنان پیوستند <ref>سبحانی، حوزه، ۳۲/۱۲۰.</ref> و نوع شاگردان ایشان بنا بر سنت رایج از دیگر استادان نیز استفاده کرده‌اند.
رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت، از شاگردان خود تفقد و از بیماران آنان عیادت می‌کرد، روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد.
از سوی دیگر، در حوزه علمیه قم پس از درس، مرجع تقلید وقت، [[سیدحسین بروجردی]]، درس امام‌خمینی بیشترین جمعیت را به خود اختصاص می‌داد و پس از رحلت بروجردی بر شاگردان درس‌های ایشان افزوده شد <ref>امینیان، خاطرات،  ۲/۳۲.</ref>. در [[نجف اشرف]] نیز به گزارشی، پس از آغاز [[تدریس امام‌خمینی]] روزهای نخست اجتماع خوبی شکل می‌گرفت که به دلیل شایعات و بدخواهی سفارت [[رژیم پهلوی]] و عوامل وابسته به آن، برخی افراد پراکنده شدند؛ ولی پس از آشکارشدن عمق درس، دوباره به‌تدریج بر شمار شاگردان افزوده شد و جمعیت به وضع نخست برگشت <ref>عمید زنجانی، حوزه، ۳۷ ـ ۳۸/۱۰۴.</ref>.
==تربیت شاگردان==
رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از شاگردان به سبب [[تقوا]]، فضل و [[نظم]] آنان احترام ویژه‌ای قائل بود <ref>غیوری، مصاحبه،  ۵/۹۱.</ref>؛ از جمله ایشان به مرتضی مطهری بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد <ref>سبحانی، حوزه، ۱۲۶.</ref>. در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد <ref>بهاء‌الدینی، مصاحبه ، ۱/۱۳۳.</ref>. رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به‌ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده همدردی نشان می‌داد <ref>رودباری، خاطرات ، ۱/۸۰.</ref> و به نامه‌های شاگردان پاسخ می‌داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۱ و ۲/۴۸ ـ ۴۹.</ref>؛ از جمله یکی از شاگردان پس از [[تبعید امام‌خمینی]] در رنجنامه‌ای از فراق ایشان شکوه کرده بود که ایشان در پاسخ آن نقمت ظاهره را رحمت باطنی نامید و او را تسلی داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵۹.</ref>. ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردانش را تربیت می‌کرد؛ از جمله ایشان به علت [[غیبت‌کردن]] یکی از شاگردان درباره برخی [[مراجع تقلید]]، سه روز درس را به نشانه اعتراض تعطیل کرد <ref>مظاهری، مصاحبه ، ۵/۲۰۸.</ref>.


امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد <ref>دوانی، پا‌به‌پای آفتاب، ۴/۱۰۲؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،  ۸.</ref> و از بیماران آنان عیادت می‌کرد؛ از جمله به عیادت [[سیدعزالدین زنجانی]] رفت و وسایل مورد نیاز و انتقال او را به بیمارستان فراهم ساخت <ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی ، ۱۲؛ زنجانی، مصاحبه،  ۷۳.</ref>. ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان [[مرجعیت]] بود، تشکیل دهد، ایشان یادآورشد انتظار داشته است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح [[نفس]] و به یاد [[قیامت]] دعوت کند <ref>فهری، مصاحبه ، ۳۶.</ref>. ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی مشورت می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش [[کتاب کشف اسرار]] {{ببینید|کشف اسرار}} بخشی از نسخه خطی آن را به شاگرد خود سیدعزالدین زنجانی برای مطالعه و اظهار نظر داد و به گفته زنجانی این کار از سر [[تواضع]] و فروتنی ایشان و برای تشویق وی بوده است <ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی ، ۱۲.</ref>. دقت و فروتنی ایشان باعث می‌شد گاه در پاسخ پرسش‌های شاگردان ابراز کند که باید فکر کند <ref>موحدی کرمانی، خاطرات ، ۵/۹۷.</ref>.
امام‌خمینی توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و [[اجتهاد]] را تشکیل دهد؛ بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان، مستعد و پرتلاش بودند، البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا نیز وجود داشتند.


از سوی دیگر، امام‌خمینی روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند؛ به گونه‌ای که تفکرشان بر تتبع‌شان چیرگی داشت و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد <ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۴ و ۲۰۷.</ref>، به آنان جرئت نقد و اظهار نظر می‌داد و با آن شهامتی که در ایشان بود، تحولی در شاگردان خود ایجاد کرد <ref>معرفت، مصاحبه ، ۱/۶۲۵.</ref>؛ نیز تأکید می‌کرد سخنان ایشان را تعبدی نپذیرفته، فکرشان را درباره آن به کار بیندازند <ref>خزعلی، مصاحبه ، ۴/۳۸.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}.
امام‌خمینی در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی موافق نبود. نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند، ۱۸۹ نفر ثبت شده. برخی شمار شاگردان ایشان را در قم در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند، که در اواخر به حدود ۱۲۰۰ تن افزایش یافته‌است. برخی، شمار شاگردان ایشان در نجف را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته‌اند.


گاه به جای نشان‌دادن منبع تحقیق، از شاگردان می‌خواست خود به کتاب مراجعه کنند و به مطالب دست یابند <ref>غضنفری، خاطرات ، ۲/۱۱۷.</ref>. ایشان تقریرات شاگردان خود را مطالعه می‌کرد و اگر بر درس اشکال وارد کرده بودند، پاسخ آن را نیز می‌نوشت <ref>عمید زنجانی، سرگذشت‌های ویژه، ۵/۱۳۷.</ref>. گاه نیز برخی شاگردان را به سبب طرح اشکال و سؤال، به طور ویژه تشویق می‌کرد <ref>قدیری، خاطرات ، ۵/۸۵؛ سجادی اصفهانی، خاطرات،  ۵/۸۶.</ref>. گفته شده [[سیدمصطفی خمینی]]، [[جعفر سبحانی]] و [[صدوقی اراکی]] نیز از جمله اشکال‌کنندگان اصلی در درس ایشان بودند <ref>اسحاق‌نیا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی ، ۲۵۰؛ ایروانی، مصاحبه ، ۵/۱۸ ـ ۱۹.</ref>. افزون بر [[حسینعلی منتظری]] که از اشکال‌کنندگان معروف درس ایشان بوده است، در [[نجف]] نیز [[سیدعباس خاتم یزدی]]، [[مصطفی اشرفی]]، سیدمصطفی خمینی و [[سیدمحمود شاهرودی]] بیش از دیگران اشکال می‌کردند <ref>خاتم یزدی، خاطرات ، ۷۹.</ref>.
== شاگردی ==
شاگرد، به معنای آموزنده علم یا هنر یا کمال یا صنعت نزد کسی یا در مدرسه است.<ref>دهخدا، لغتنامه، ۸/۱۲۳۶۹–۱۲۳۷۱.</ref> در عربی، طلاب و طلبه صیغه جمع و برگرفته از «طالب» و به معنای شاگردان است و طالب، از ریشه «طلب» به معنای خواستن و در پی چیزی بودن، از جمله دانش، است؛ از این‌رو جویندگان علم و دانشجویان علوم حوزوی را طلبه و [[طلاب]] گویند.<ref>دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۳۶۶۷؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۵/۴۸۹۵.</ref>


درس امام‌خمینی فقیه‌پرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای استنباط شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می‌گردید <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی،  ۱/۱۲۶؛ معرفت، مصاحبه ، ۱/۶۲۴ ـ ۶۲۵.</ref>. ایشان طلاب را به ژرف‌نگری و تفکر در مطالب درسی دعوت می‌کرد و برای رسیدن به کنه مطالب به شاگردان خود توصیه می‌کرد طلبه یک درس و استاد اصلی انتخاب کند و روی آن سرمایه‌گذاری کند و اگر به درس دیگر می‌رود، کنار درس اصلی باشد. ایشان از این درس به آن درس رفتن را غیرمفید و شأن طلبه نمی‌دانست و به شاگردان خود توصیه می‌کرد یک کتاب از معاملات و یک کتاب از [[عبادات]] را به‌دقت خوانده، بقیه را مطالعه کنند <ref>عمید زنجانی، حوزه، ۹۵ ـ ۹۶.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}. ایشان به نوشته‌ها و تحقیقات غیردرسی و جانبی شاگردان نیز توجه نشان می‌داد؛ ‌چنان‌که [[علی دوانی]] کتابی درباره [[وحید بهبهانی]] نوشته بود و ایشان پس از [[مطالعه]]، وی را [[دعا]] کرد <ref>دوانی، پا‌به‌پای آفتاب، ۴/۱۰۳ ـ ۱۰۴.</ref> و هنگام نگارش [[کتاب نهضت روحانیون ایران]] به دست دوانی، برای قدردانی، یک عدد عبا برای او [[هدیه]] فرستاد <ref>رجبی، خاطرات ، ۱۷۷.</ref> {{ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}}.
== پیشینه ==
==ویژگی‌های شاگردان==
از آغاز [[تاریخ]]، انسان‌ها برای آگاهی و کسب تجربه به دانایان مراجعه می‌کرده‌اند و کودکان با شاگردی نزد استاد، حرفه برزگری و صنعتگری می‌آموختند.<ref>عیوقی، تعلیم و تربیت در ایران، ۳.</ref> [[قرآن کریم]] از ماجرای شاگردی [[موسی(ع)]] نزد بنده‌ای صالح،<ref>کهف، ۶۰–۷۹.</ref> به نام [[خضر]]،<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۶/۷۴۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلوة، ۱۹۹.</ref> سخن گفته‌است. در [[اسلام]] موضوع استاد و شاگردی رونق تازه‌ای یافت و مردم به سفارش قرآن و [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امامان اهل بیت(ع)]] موظف شدند برای دریافت مسائل [[دین]] خود به دانایان مراجعه کنند و [[حوزه‌های علمیه]] در همین راستا شکل گرفت.{{ببینید|حوزه‌های علمیه}}.
در نگاهی کلی پیروی از سیره اخلاقی، عملی و سیاسی امام‌خمینی از مهم‌ترین ویژگی‌های شاگردان ایشان بود. برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات [[اخلاق]] و آداب استاد از جمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس، و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند <ref>عمید زنجانی، حوزه، ۱۱۲.</ref>؛ چنان‌که تقید ایشان به مرتب‌کردن خود در آینه <ref>خامنه‌ای، مصاحبه ، ۳/۱۷۱.</ref> و جامه‌های تمیز و مرتب ایشان، الگویی برای شاگردان به شمار می‌رفت <ref>امامی کاشانی، مصاحبه ، ۳/۲۵۶.</ref> و وجود صدها طلبه تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب برای حوزه، نمایشی باشکوه بود <ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی،  ۲۷.</ref>. ایشان که خود فردی بسیار منظم بود <ref>رسولی محلاتی، مصاحبه،  ۶۳.</ref>، سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ از جمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی شاگردان به درس، به جای ادامه تدریس از ضرورت نظم در درس سخن گفت و یادآورشد [[صاحب جواهر]] حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن [[طلاب]] برای [[تشییع]] جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر الکلام را نوشت <ref>رودباری، خاطرات ، ۱/۷۰ ـ ۷۱.</ref>.


[[امام‌خمینی]] توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و [[اجتهاد]] را تشکیل دهد <ref>آشتیانی، مصاحبه ، ۳/۱۹۶.</ref>؛ چنان‌که در [[نجف اشرف]]، [[حسین راستی کاشانی]]، خود را بی‌نیاز از تحصیل می‌دانست؛ اما پس از شرکت در درس امام‌خمینی در نجف خود را نیازمند شرکت در درس ایشان برای سال‌ها دید. برخی شاگردان درس [[فقه]] ایشان در نجف از شاگردان درس [[سیدابوالقاسم خویی]] و [[حسین حلی]] و [[سیدمحسن حکیم]] و از مدرسان حوزه نجف بودند <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی،  ۱/۵۰۳.</ref> و برخی در مناظره بر اساس مبانی ایشان، با شخصیت‌های علمی حوزه نجف، غالب آمده، توانستند دیدگاه‌های استاد خود را به کرسی بنشانند <ref>امامی کاشانی، مصاحبه ، ۳/۲۵۵.</ref>.
در حوزه‌های علمیه، در گذشته انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود.<ref>شریعتی، روش شناخت اسلام، ۴۵۹–۴۶۱.</ref> در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته‌های خود را به افراد رتبه‌های پایین‌تر آموزش می‌دهند{{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}. روابط استاد و شاگرد در میان طلاب، صمیمی و احترام‌آمیز است و منشأ آن آموزه‌های دینی دربارهٔ قداست علم و احترام معلم است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۸۸–۴۸۹.</ref> کم‌وزیادبودن شاگردان حوزه درسی استاد، بستگی به نوع درس، نفوذ، شیوه تدریس و موقعیت حوزوی وی دارد. شیوه آموزش حوزه تک‌استادی نیست و طلاب می‌توانند از درس چند استاد استفاده کنند.<ref>بروجردی، خاطرات، ۲/۳۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.</ref>


بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان بودند و بسیاری از آنان افراد خوش استعداد و پر تلاش بودند؛ چنان‌که ایشان خود درباره یوسف صانعی خاطرنشان کرده است که در سال‌های طولانی تدریس، از معلومات وی حظّ می‌برده و او را مانند فرزند خود بزرگ کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۱.</ref> {{ببینید|یوسف صانعی}}. البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا همانند [[مجتبی عراقی]] (متولد ۱۲۹۶) در ایران <ref>عراقی، مصاحبه ، ۳۶/۳۲.</ref> و [[عبداللطیف مولوی]] در نجف که سن او از امام‌خمینی بیشتر بود <ref>حائری آرام، خاطرات ، ۲/۵۹.</ref>، وجود داشت؛ چنان‌که [[جواد حجت همدانی]] (۱۲۸۸ ـ ۱۳۶۸ش)، از افراد هم‌دوره ایشان و از شاگردان درس فقه ‌[[عبدالکریم حائری]] بود <ref>همدانی، خاطرات ، ۶۹؛ مؤسسه تنظیم و نشر...، موسوعه، ۵۰/پانزده.</ref>.
[[امام‌خمینی]] که در دوره‌های مختلف تحصیلی نزد استادانی چند علوم مختلف اسلامی را فرا گرفته‌است{{ببینید|استادان امام‌خمینی}}، همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و شاگردانی داشت.<ref>خوانساری، مصاحبه، ۱/۵۳۵.</ref> آمار دقیقی از شاگردان ایشان در دست نیست، اما از مهم‌ترین خدمت‌های ایشان به حوزه‌های علمیه و [[جامعه اسلامی]]، تربیت جمع بسیاری از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب‌نظر و آگاه به زمان بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.</ref> گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره [[مراجع تقلید]] قرار گرفتند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۸.</ref> مدت شرکت شاگردان در درس ایشان متفاوت بوده‌است؛ به عنوان نمونه چهار سال،<ref>طاهری خرم‌آبادی، مصاحبه، ۴/۳۳۴.</ref> هشت سال،<ref>صانعی، فقیه نواندیش، ۳۵–۳۷.</ref> شش سال،<ref>میریونسی، خاطرات، ۲/۱۳۵.</ref> ده سال،<ref>فاضل لنکرانی، مصاحبه، ۱/۶۱۶.</ref> یازده سال،<ref>دینانی، روزنامه وطن امروز، ۷.</ref> دوازده سال<ref>مظاهری، مصاحبه، ۵/۲۰۷.</ref> و چهارده سال<ref>موسوی بجنوردی، مصاحبه، ۵/۲۶۶.</ref> از درس ایشان بهره برده‌اند.


شاگردان امام‌خمینی در حوزه عمل به مسئولیت‌های اجتماعی نیز فعال بودند. سخنرانی‌ها و بیانات امام‌خمینی در درس و یا مناسبت‌های پیش‌آمده در تحریک روحانیت، به‌ویژه شاگردان نقش بزرگی داشت <ref>خامنه‌ای، مصاحبه ، ۳/۱۶۴.</ref> و تربیت‌شدگان حوزه درسی و فکری ایشان در مبارزه علیه رژیم پهلوی مقاوم و در صف مقدم اطلاع‌رسانی افکار ایشان بودند <ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،  ۲۵۶.</ref>. شاگردان ایشان در [[مرجعیت]] ایشان پس از بروجردی مؤثر بودند و باوجود موضع منفی محافظه‌کارها درباره مرجعیت ایشان، نسل جوان حوزه با حضوری فعال ذهنیت جامعه را بر خلاف تمایلات [[رژیم پهلوی]] و [[امریکا]] شکل دادند و زمینه گرایش به مرجعیت ایشان را فراهم کردند <ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،  ۲۸.</ref> {{ببینید|مرجعیت امام‌خمینی}}.
نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، [[مرتضی مطهری]] و [[حسینعلی منتظری]] بودند که به‌تدریج [[جعفر سبحانی]]، [[ابراهیم امینی]]، [[ابوالقاسم خزعلی]] و [[سیدمحمدرضا سعیدی]] به آنان پیوستند<ref>سبحانی، حوزه، ۳۲/۱۲۰.</ref> و نوع شاگردان ایشان بنا بر سنت رایج از دیگر استادان نیز استفاده کرده‌اند.
==قلمرو آموزش==
از سوی دیگر، در [[حوزه علمیه قم]] پس از درس، مرجع تقلید وقت، [[سیدحسین بروجردی]]، درس امام‌خمینی بیشترین جمعیت را به خود اختصاص می‌داد و پس از رحلت بروجردی بر شاگردان درس‌های ایشان افزوده شد.<ref>امینیان، خاطرات، ۲/۳۲.</ref> در [[نجف اشرف]] نیز به گزارشی، پس از آغاز [[تدریس امام‌خمینی]] روزهای نخست اجتماع خوبی شکل می‌گرفت که به دلیل شایعات و بدخواهی سفارت [[رژیم پهلوی]] و عوامل وابسته به آن، برخی افراد پراکنده شدند؛ ولی پس از آشکارشدن عمق درس، دوباره به‌تدریج بر شمار شاگردان افزوده شد و جمعیت به وضع نخست برگشت.<ref>عمید زنجانی، حوزه، ۳۷–۳۸/۱۰۴.</ref>
[[امام‌خمینی]] در حوزه‌های علمیه به‌ویژه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] و در سطوح مختلف داشته است. ایشان در مقاطع ابتدایی و سطح نیز تدریس داشته است {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}، اما بیشتر گزارش‌های موجود درباره شاگردان ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه، اصول، فلسفه، اخلاق و عرفان است.


امام‌خمینی بیش از بیست سال به تدریس علوم عقلی اشتغال و شاگردانی نیز داشته است <ref>مؤسسه تنظیم و نشر...، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/۱۵ ـ ۱۷.</ref>؛ چنان‌که گفته شده بیشتر علمایی که در حوزه قم در رشته معقول اطلاعات یا مهارتی داشته‌اند، از شاگردان ایشان بوده‌اند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/۵۵.</ref>. جایگاه فلسفی امام‌خمینی در حدی بوده است که [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] نزد یکی از مشاهیر [[فلسفه]]، ایشان را استاد خود خواند <ref>محمدی گیلانی، ملازم ولی خدا ، ۴۳.</ref>. از سوی دیگر، ایشان تنها برای شمار معدود و شناخته‌شده‌ای [[علوم عقلی]] تدریس می‌کرد <ref>مؤسسه تنظیم و نشر...، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/ ۱۲ ـ ۱۶.</ref> و در انتخاب شاگرد و کتاب مورد تدریس، دقت و احتیاط می‌کرد و مقید بود در مجلس درس فلسفه ایشان افراد ساخته‌شده، فاضل و معتقد شرکت کنند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}.
== تربیت شاگردان ==
رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از شاگردان به سبب [[تقوا]]، فضل و [[نظم]] آنان احترام ویژه‌ای قائل بود<ref>غیوری، مصاحبه، ۵/۹۱.</ref>؛ از جمله ایشان به مرتضی مطهری بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد.<ref>سبحانی، حوزه، ۱۲۶.</ref> در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد.<ref>بهاءالدینی، مصاحبه، ۱/۱۳۳.</ref> رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به‌ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده همدردی نشان می‌داد<ref>رودباری، خاطرات، ۱/۸۰.</ref> و به نامه‌های شاگردان پاسخ می‌داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۱ و ۲/۴۸–۴۹.</ref>؛ از جمله یکی از شاگردان پس از [[تبعید امام‌خمینی]] در رنجنامه‌ای از فراق ایشان شکوه کرده بود که ایشان در پاسخ آن نقمت ظاهره را رحمت باطنی نامید و او را تسلی داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵۹.</ref> ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردانش را تربیت می‌کرد؛ از جمله ایشان به علت [[غیبت|غیبت‌کردن]] یکی از شاگردان دربارهٔ برخی [[مراجع تقلید]]، سه روز درس را به نشانه اعتراض تعطیل کرد.<ref>مظاهری، مصاحبه، ۵/۲۰۸.</ref>


امام‌خمینی همزمان با فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰ ـ ۱۳۲۰، شاگردانی نیز در عرفان داشت و برای افراد خاص، [[عرفان نظری]] و [[عرفان عملی|عملی]] تدریس می‏کرد <ref>آشتیانی، مصاحبه ، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵ ـ ۵۶.</ref>. از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس‌های عرفان در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴ و ۱۴.</ref> می‌توان برداشت کرد که ایشان در آن سال‌ها شاگردانی برجسته در حوزه عرفان داشته است.
امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد<ref>دوانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۰۲؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۸.</ref> و از بیماران آنان عیادت می‌کرد؛ از جمله به عیادت [[سیدعزالدین زنجانی]] رفت و وسایل مورد نیاز و انتقال او را به بیمارستان فراهم ساخت.<ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲؛ زنجانی، مصاحبه، ۷۳.</ref> ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان [[مرجعیت]] بود، تشکیل دهد، ایشان یادآورشد انتظار داشته‌است به جای پیشنهاد [[مرجعیت]]، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح [[نفس]] و به یاد [[قیامت]] دعوت کند.<ref>فهری، مصاحبه، ۳۶.</ref> ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی [[مشورت]] می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش [[کتاب کشف اسرار]] بخشی از نسخه خطی آن را به شاگرد خود [[سیدعزالدین زنجانی]] برای مطالعه و اظهار نظر داد و به گفته زنجانی این کار از سر [[تواضع]] و فروتنی ایشان و برای تشویق وی بوده‌است.<ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲.</ref> دقت و فروتنی ایشان باعث می‌شد گاه در پاسخ پرسش‌های شاگردان ابراز کند که باید فکر کند.<ref>موحدی کرمانی، خاطرات، ۵/۹۷.</ref>


بخش اصلی تدریس امام‌خمینی پیش از آمدن بروجردی به [[قم]]، چنان‌که خود نوشته است، در فلسفه و عرفان و سطوح عالی اصول و فقه بود و پس از آمدن وی (۱۳۲۳) به درخواست برخی افراد مانند مطهری به تدریس خارج فقه پرداخته <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> و به‌تدریج گسترش پیدا کرده و به حدود چهارصد تا پانصد نفر یا بیشتر نیز رسیده است. ایشان سال‌های متمادی در حوزه علمیه قم تدریس اخلاق نیز داشته است <ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۹۵.</ref>. این درس در آغاز، با شاگردان محدودی در خانه برگزار می‌شد؛ اما ایشان در راستای مقابله با محدودیت‌های [[رضاشاه پهلوی]] درباره روحانیت، آن را به [[مدرسه فیضیه]] منتقل کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۵۶، پاورقی.</ref> و به صورت عمومی درآمد؛ به ‏گونه‏ای که افراد غیرطلبه نیز در آن شرکت می‏کردند و افزون بر قم از دیگر شهرها هم برای استفاده از این درس به قم رفتند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/۵۶.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}.
از سوی دیگر، امام‌خمینی روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند؛ به گونه‌ای که تفکرشان بر تتبع‌شان چیرگی داشت و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد،<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۴ و ۲۰۷.</ref> به آنان جرئت نقد و اظهار نظر می‌داد و با آن شهامتی که در ایشان بود، تحولی در شاگردان خود ایجاد کرد<ref>معرفت، مصاحبه، ۱/۶۲۵.</ref>؛ نیز تأکید می‌کرد سخنان ایشان را تعبدی نپذیرفته، فکرشان را دربارهٔ آن به کار بیندازند<ref>خزعلی، مصاحبه، ۴/۳۸.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}.
==پیشرفت‌ها و خدمات شاگردان==
بسیاری از شاگردان امام‌خمینی از استادان [[حوزه‌های علمیه]] و برخی در شمار [[مراجع تقلید]] قرار گرفته‌اند و خود دارای شاگردان بسیارند. شاگردان ایشان در عمل به رسالت حوزوی خود موفق عمل کرده‌اند؛ چنان‌که گفته شده بیشتر افراد برجسته روحانیان که در [[قم]] و دیگر شهرستان‌ها برای جامعه کارآمد و نافع بوده‌اند، از درس و محضر ایشان نیز بهره برده‌اند <ref>فیض، مصاحبه ، ۵/۱۳۳.</ref> {{ببینید|منصوبان امام‌خمینی}}. بخش عمده‌ای از مدیران و استادان حوزه‌ها در گذشته و اکنون، دست‌پروردگان ایشان هستند و بسیاری از آنان خود در حوزه‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم به تأسیس مدارس و مراکز علمی و پژوهشی اقدام کرده‌اند. بسیاری از عالمان و استادان در حوزه‌های شهرستان‌ها مانند [[مشهد]]، [[اصفهان]] و [[تهران]] از شاگردان ایشان بوده‌اند. بسیاری از استادان عرصه حکمت نیز در حوزه و [[دانشگاه]] از جمله مطهری، [[مهدی حائری]] و [[محمد مفتح]] از شاگردان ایشان بوده‌اند. در قلمرو تبلیغ نیز افراد بسیاری از آنان درخشیدند و بسیاری از آنان افزون بر خطابه اهل قلم نیز بودند. بسیاری از مربیان عرصه تربیت اخلاقی طلاب نیز از شاگردان ایشان بوده‌اند؛ از [[جمله یحیی انصاری]]، [[حسین مظاهری]]، [[علی پهلوانی]] و [[حسین شب‌زنده‌دار]] <ref>مختاری، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه های علمیه ، ۳ ـ ۴/۶۳ و ۶۵.</ref>.


از آغاز [[نهضت اسلامی]] به رهبری امام‌خمینی فعالیت اصلی در میان جمعی از شاگردان ایشان شکل گرفت و بار اصلی مبارزه را آنان بر دوش داشتند؛، برخی شاگردان و شرکت‌کنندگان درس‌های امام‌خمینی که در ادارات و مجلس قانونگذاری رژیم پهلوی شاغل بودند، اخبار مهم مجلس و مسائلی که در ادارات می‌گذشت را پنهانی به ایشان گزارش می‌دادند <ref>بدلا، امام بر قله اخلاق ، ۳۲.</ref>. برخی از آنان در [[قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، رابط ایشان و علمای سرتاسر کشور بودند <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی،  ۱/۲۱۲.</ref> و برای هماهنگی در امر نهضت و رساندن پیام ایشان به شهرها می‌رفتند؛ از جمله امضای۱۲۰ تن از علمای تهران را گرفتند که بازتاب بسیاری داشت <ref>محلاتی، خاطرات، ۱/۱۲۸؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی،  ۶ ـ ۷؛ خامنه‌ای، مصاحبه ، ۳/۱۶۴.</ref>.
گاه به جای نشان‌دادن منبع تحقیق، از شاگردان می‌خواست خود به کتاب مراجعه کنند و به مطالب دست یابند.<ref>غضنفری، خاطرات، ۲/۱۱۷.</ref> ایشان تقریرات شاگردان خود را مطالعه می‌کرد و اگر بر درس اشکال وارد کرده بودند، پاسخ آن را نیز می‌نوشت.<ref>عمید زنجانی، سرگذشت‌های ویژه، ۵/۱۳۷.</ref> گاه نیز برخی شاگردان را به سبب طرح اشکال و سؤال، به‌طور ویژه تشویق می‌کرد.<ref>قدیری، خاطرات، ۵/۸۵؛ سجادی اصفهانی، خاطرات، ۵/۸۶.</ref> گفته شده [[سیدمصطفی خمینی]]، [[جعفر سبحانی]] و صدوقی اراکی نیز از جمله اشکال‌کنندگان اصلی در درس ایشان بودند.<ref>اسحاق‌نیا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی، ۲۵۰؛ ایروانی، مصاحبه، ۵/۱۸–۱۹.</ref> افزون بر [[حسینعلی منتظری]] که از اشکال‌کنندگان معروف درس ایشان بوده‌است، در [[نجف]] نیز [[سیدعباس خاتم یزدی]]، [[مصطفی اشرفی]]، سیدمصطفی خمینی و [[سیدمحمود شاهرودی]] بیش از دیگران اشکال می‌کردند.<ref>خاتم یزدی، خاطرات، ۷۹.</ref>


در قضیه کاپیتولاسیون، شاگردان ایشان از جمله مطهری و هاشمی رفسنجانی اسنادی ا
درس امام‌خمینی فقیه‌پرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای [[استنباط]] شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می‌گردید.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۶؛ معرفت، مصاحبه، ۱/۶۲۴–۶۲۵.</ref> ایشان طلاب را به ژرف‌نگری و تفکر در مطالب درسی دعوت می‌کرد و برای رسیدن به کنه مطالب به شاگردان خود توصیه می‌کرد طلبه یک درس و استاد اصلی انتخاب کند و روی آن سرمایه‌گذاری کند و اگر به درس دیگر می‌رود، کنار درس اصلی باشد. ایشان از این درس به آن درس رفتن را غیرمفید و شأن طلبه نمی‌دانست و به شاگردان خود توصیه می‌کرد یک کتاب از معاملات و یک کتاب از [[عبادات]] را به‌دقت خوانده، بقیه را مطالعه کنند<ref>عمید زنجانی، حوزه، ۹۵–۹۶.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}. ایشان به نوشته‌ها و تحقیقات غیردرسی و جانبی شاگردان نیز توجه نشان می‌داد؛ چنان‌که [[علی دوانی]] کتابی دربارهٔ [[وحید بهبهانی]] نوشته بود و ایشان پس از مطالعه، وی را [[دعا]] کرد<ref>دوانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۰۳–۱۰۴.</ref> و هنگام نگارش [[کتاب نهضت روحانیون ایران]] به دست دوانی، برای قدردانی، یک عدد عبا برای او [[هدیه]] فرستاد.<ref>رجبی، خاطرات، ۱۷۷.</ref> {{ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}}.
ز مجلس به دست آورده، برای ایشان بردند و نطق تاریخی ایشان علیه این لایحه بر آن اساس ایراد شد <ref>محلاتی، خاطرات،  ۱/۱۲۸.</ref> {{ببینید|کاپیتولاسیون}}.
از سوی دیگر، سران نهضت و رهبران انقلاب در بسیاری از شهرها، از جمله مشهد <ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی ، ۱۲.</ref>، اصفهان <ref>یاد، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر ، ۲۴۱.</ref>، [[تبریز]] <ref>قاضی طباطبایی، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر،  ۹۴ ـ ۹۶.</ref>، [[قزوین]] <ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش، ۴.</ref> و [[گیلان]] <ref>رسالت، مقاله ستاره سرخ ، ۱۶/۳/۸۶، ۵.</ref> از شاگردان امام‌خمینی بودند و افرادی چون [[منتظری]]، [[مطهری]]، [[عبدالرحیم شیرازی]]، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد]]، [[محمدصادق خلخالی]]، [[سیدجلال‌الدین طاهری]]، [[ابوالقاسم خزعلی]] و [[مهدی کروبی]] از جمله ارکان نهضت امام‌خمینی بودند و در بیشتر حوادث انقلاب، نقش و مسئولیت‌های داشتند و هر یک مقاله جداگانه‌ای دارند. پس از [[پیروزی انقلاب]] نیز نقش اصلی در تثبیت انقلاب و شکل‌گیری نهادهای انقلاب و اداره کشور و دستگاه‌های مختلف اجرایی، قانون‌گذاری و قضایی و حتی نظامی و امنیتی در تهران و شهرستانهای مختلف بر عهده شاگردان امام‌خمینی بود یا در اداره آنها مشارکت داشتند و برخی از شاگردان ایشان در دوران نهضت اسلامی یا [[جنگ تحمیلی]] به [[شهادت]] رسیدند {{ببینید|منصوبان امام‌خمینی}}.
==تعداد شاگردان و منابع==
شمار شاگردان امام‌خمینی بسیار است. ایشان در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی، از جمله احتمال تمایل نداشتن برخی به ذکر نام آنان و مشکل تقدیم و تأخیر و چگونگی القاب افراد و نیز ذکر اشخاص محقق و فاضل با افراد عادی و نگرانی از نام‌نبردن برخی افراد، چندان موافق نبود و اصلح می‌دانست که فهرستی آورده نشود، ولی پس از گفت‌وگو با ایشان به‌ویژه گفتگوی [[سیدمصطفی خمینی]]، با آن موافقت کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/۵۹.</ref>. ثبت اسامی همه شاگردان استادی که در حوزه‌های گوناگون دانش که از جمله به مدت سی سال، بزرگ‌ترین کرسی تدریس را در اختیار داشته است، امکان‌پذیر نمی‌باشد و تعیین اینکه هر یک از شاگردان در کدام درس شرکت داشته‌اند، بسیار دشوار است <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/.</ref>.


نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در علوم معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند و شامل ۱۸۹ نفر می‌شد را [[سیدحمید روحانی|سیدحمید روحانی (زیارتی)]] در سال ۱۳۵۶ در چاپ نخست بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی منتشر کرد (چاپ نخست، ۴۳ ـ ۵۰) و در ویرایش دوم کتاب با افزودن اسامی دیگر، آن را به ۲۷۲ نفر افزایش داد؛ با این تأکید دوباره که این فهرست تنها شامل بخشی از شاگران است (چاپ نخست، ۵۹ ـ ۶۷)؛ البته برخی از این اسامی دارای کاستی و ابهام است؛ چنان‌که آنچه امام‌خمینی خود دیده و اصلاح کرده، برخلاف آنچه گفته شده <ref>مقدمی شهیدانی و عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله» ، ۳۵.</ref>، فهرست ویرایش نخست است و فهرست دوم (۲۷۲ نفر) مربوط به ویرایش دوم است که پس از رحلت امام‌خمینی منتشر شده است.
== ویژگی‌های شاگردان ==
در نگاهی کلی پیروی از سیره اخلاقی، عملی و سیاسی امام‌خمینی از مهم‌ترین ویژگی‌های شاگردان ایشان بود. برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات [[اخلاق]] و آداب استاد از جمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس، و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند<ref>عمید زنجانی، حوزه، ۱۱۲.</ref>؛ چنان‌که تقید ایشان به مرتب‌کردن خود در آینه<ref>خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۷۱.</ref> و جامه‌های تمیز و مرتب ایشان، الگویی برای شاگردان به‌شمار می‌رفت<ref>امامی کاشانی، مصاحبه، ۳/۲۵۶.</ref> و وجود صدها [[طلبه]] تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب برای [[حوزه‌های علمیه|حوزه]]، نمایشی باشکوه بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۷.</ref> ایشان که خود فردی بسیار منظم بود،<ref>رسولی محلاتی، مصاحبه، ۶۳.</ref> سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ از جمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی شاگردان به درس، به جای ادامه تدریس از ضرورت نظم در درس سخن گفت و یادآورشد [[صاحب جواهر]] حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن [[طلاب]] برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر الکلام را نوشت.<ref>رودباری، خاطرات، ۱/۷۰–۷۱.</ref>


برخی شاگردان، شرکت‌کنندگان شمار شاگردان ایشان را در [[قم]] در درس [[خارج فقه]] بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند <ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی،  ۲۵۵.</ref> که در اواخر به حدود هزار تن افزایش یافته است <ref>بنی‌فضل، خاطرات ، ۲/۴۳.</ref>. در گزارشی از سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) مربوط به ۲۲/۱۲/۱۳۳۵ در دوره مرجعیت [[بروجردی]] و نخستین سند ساواک در پرونده امام‌خمینی، جدولی از تعداد شاگردان شخصیت‌های تراز اول حوزه آمده است که در آن، از جمله شاگردان هر یک از [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] را حدود سیصد تن، [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] حدود دویست تن، برخی دیگر کمتر از این و امام‌خمینی حدود پانصد تن گزارش کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۳۸ و۴۷.</ref>.
[[امام‌خمینی]] توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و [[اجتهاد]] را تشکیل دهد<ref>آشتیانی، مصاحبه، ۳/۱۹۶.</ref>؛ چنان‌که در [[نجف اشرف]]، [[حسین راستی کاشانی]]، خود را بی‌نیاز از تحصیل می‌دانست؛ اما پس از شرکت در درس امام‌خمینی در نجف خود را نیازمند شرکت در درس ایشان برای سال‌ها دید. برخی شاگردان درس [[فقه]] ایشان در نجف از شاگردان درس [[سیدابوالقاسم خویی]] و [[حسین حلی]] و [[سیدمحسن حکیم]] و از مدرسان [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجف]] بودند<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۵۰۳.</ref> و برخی در مناظره بر اساس مبانی ایشان، با شخصیت‌های علمی حوزه نجف، غالب آمده، توانستند دیدگاه‌های استاد خود را به کرسی بنشانند.<ref>امامی کاشانی، مصاحبه، ۳/۲۵۵.</ref>


پس از درگذشت بروجردی و به دلیل افزایش شمار شاگردان، درس خارج اصول و فقه امام‌خمینی، به شبستان [[مسجد اعظم]] منتقل شد. شمار شاگردان در این زمان که مصادف با آغاز مبارزات ایشان و واکنش به طرح [[لایحه‌ انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] بود، به هزار تا ۱۲۰۰ تن می‌رسید <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۱/۵۹؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۴۹؛ گلی ‌زواره، فرازهای فروزان ، ۱ ـ ۱۷۲.</ref>. پس از [[تبعید امام‌خمینی]] به نجف، درس‌های فقه ایشان در آن حوزه از بیستم [[رجب]] ۱۳۸۵ق در مسجد شیخ انصاری مشهور به [[مسجد ترک‌ها]] آغاز شد <ref>ذاکری، طلوع خورشید ، ۳۱۴.</ref>. ایشان در مدت سیزده سال تبعید در نجف، [[بیع]] و [[خیارات]] و خلل [[نماز]] را تدریس کرد <ref>موسوی بجنوردی، مصاحبه ، ۵/۲۶۶؛ مؤسسه تنظیم و نشر...، مقدمه الخلل، ز.</ref>.
بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان بودند و بسیاری از آنان افراد خوش استعداد و پرتلاش بودند؛ چنان‌که ایشان خود دربارهٔ یوسف صانعی خاطرنشان کرده‌است که در سال‌های طولانی تدریس، از معلومات وی حظّ می‌برده و او را مانند فرزند خود بزرگ کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۱.</ref> {{ببینید|یوسف صانعی}}. البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا همانند [[مجتبی عراقی]] (متولد ۱۲۹۶) در ایران<ref>عراقی، مصاحبه، ۳۶/۳۲.</ref> و [[عبداللطیف مولوی]] در نجف که سن او از امام‌خمینی بیشتر بود،<ref>حائری آرام، خاطرات، ۲/۵۹.</ref> وجود داشت؛ چنان‌که [[جواد حجت همدانی]] (۱۲۸۸–۱۳۶۸ش)، از افراد هم‌دوره ایشان و از شاگردان درس فقه [[عبدالکریم حائری یزدی|عبدالکریم حائری]] بود.<ref>همدانی، خاطرات، ۶۹؛ مؤسسه تنظیم و نشر…، موسوعه، ۵۰/پانزده.</ref>


برخی، شمار شاگردان ایشان در [[نجف]] را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته، از آن میان، حدود هفتاد تن از آنان را نام برده‌اند <ref>← محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۵۰۳ ـ ۵۰۵.</ref>. آنچه در اینجا به عنوان فهرست شاگردان امام‌خمینی، شامل ۹۵۵ نام و به ترتیب حروف الفبا آمده است، دستاورد کوششی گروهی است که بر پایه فهرست اولیه و خام موجود در [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] و تکمیل و اصلاح فراوان آن، از جمله با بهره‌گرفتن از منابع پراکنده دیگر <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی،  ۶۰ ـ ۶۷؛ دینانی، دیدار با ابرار آذربایجان، ۱/۲۰۸، ۳/۲۴۲ و ۳۹۷ ـ ۳۹۹؛ سلیمانی بروجردی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی ، ۱۶۲ ـ ۲۱۰؛ امین، جریان تشکیک در مظاهر وجود ، ۹۲؛ حیدر جوادی، مربی قوم و ملت ، ۳ و ۵؛ حسینی، مصاحبه ، ۱۳، فهرست ناصرالدین انصاری و برخی زندگی‌نامه‌های دیگر.</ref>، مانند: گفتگوی حضوری، و نیز بررسی گروهی از کارشناسان (ناصرالدین انصاری، عبدالرحیم اباذری، محمدکاظم تقوی، محمدعلی نجفی کرمانشاهی) و نیز بازبینی‌ها و اصلاح چندباره مدیر دانشنامه فراهم آمده است و به رغم گذشت زمان طولانی از دوره [[تدریس امام‌خمینی]]، پراکندگی اسامی و اشتباه‌ها و گاه ادعاهای نامعتبر، تلاش شده است با بهره‌گرفتن از مجموعه اطلاعات، کاستی‌ها و اشتباهات فهرست اولیه و دیگر منابع به حداقل برسد و مواردی نیز که تردید جدی در درستی آنها بوده نیامده است؛ با این حال، این فهرست شامل نام همه شاگردان امام‌خمینی نیست و رفع نسبی این کاستی‌ها متوقف بر تلاش و بررسی بیشتری است که اینک مجال آن نیست و در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در دست انجام است.
شاگردان امام‌خمینی در حوزه عمل به مسئولیت‌های اجتماعی نیز فعال بودند. [[سخنرانی‌ها|سخنرانی‌ها و بیانات امام‌خمینی]] در درس یا مناسبت‌های پیش‌آمده در تحریک [[روحانیت]]، به‌ویژه شاگردان نقش بزرگی داشت<ref>خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۶۴.</ref> و تربیت‌شدگان حوزه درسی و فکری ایشان در مبارزه علیه رژیم پهلوی مقاوم و در صف مقدم اطلاع‌رسانی افکار ایشان بودند.<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۲۵۶.</ref> شاگردان ایشان در [[مرجعیت]] ایشان پس از بروجردی مؤثر بودند و باوجود موضع منفی محافظه‌کارها دربارهٔ مرجعیت ایشان، نسل جوان حوزه با حضوری فعال ذهنیت جامعه را بر خلاف تمایلات [[رژیم پهلوی]] و [[آمریکا]] شکل دادند و زمینه گرایش به مرجعیت ایشان را فراهم کردند<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۲۸.</ref> {{ببینید|مرجعیت امام‌خمینی}}.


از سوی دیگر، گزینش این فهرست به کسانی که به صورت طولانی‌مدت در درس امام‌خمینی شرکت داشته‌اند و در عرف حوزه عنوان «شاگرد» نوعا درباره آنان به کار می‌رود، محدود نشده است و شامل کسانی که مدت کوتاهی نیز در یکی از درس‌های [[اصول]]، [[فقه]]، [[فلسفه]] و [[عرفان]] ایشان شرکت داشته‌اند، می‌باشد؛ مانند [[رضا استاد]]<nowiki/>ی و [[محمود امجد]]. نیز نام برخی شاگردان [[درس اخلاق امام‌خمینی|درس اخلاق]] ایشان نیز در این فهرست آمده است؛ مانند [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، [[سیدحسین رسولی محلاتی]] و [[محمدعلی انصاری قمی]]؛ با این حال، بیشتر این فهرست مربوط به کسانی است که مدت‌ها در درس ایشان و به‌ویژه در درس خارج فقه یا اصول شرکت داشته‌اند و در عرف حوزوی نیز شاگرد صدق می‌کند و برخی نیز در چند درس ایشان شاگردی کرده‌اند. برخی از شاگردان ایشان در دانشنامه دارای مقاله مستقل هستند یا شرحی از آنان ضمن مقاله دیگر آمده است و در این فهرست با علامت ستاره (*) مشخص شده‌اند.
== قلمرو آموزش ==
[[امام‌خمینی]] در [[حوزه‌های علمیه]] به‌ویژه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] و در سطوح مختلف داشته‌است. ایشان در مقاطع ابتدایی و سطح نیز تدریس داشته‌است {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}، اما بیشتر گزارش‌های موجود دربارهٔ شاگردان ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه، اصول، فلسفه، اخلاق و عرفان است.
 
امام‌خمینی بیش از بیست سال به تدریس علوم عقلی اشتغال و شاگردانی نیز داشته‌است<ref>مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/۱۵–۱۷.</ref>؛ چنان‌که گفته شده بیشتر علمایی که در [[حوزه قم]] در رشته معقول اطلاعات یا مهارتی داشته‌اند، از شاگردان ایشان بوده‌اند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵.</ref> جایگاه فلسفی امام‌خمینی در حدی بوده‌است که [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] نزد یکی از مشاهیر فلسفه، ایشان را استاد خود خواند.<ref>محمدی گیلانی، ملازم ولی خدا، ۴۳.</ref> از سوی دیگر، ایشان تنها برای شمار معدود و شناخته‌شده‌ای [[علوم عقلی]] تدریس می‌کرد<ref>مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/ ۱۲–۱۶.</ref> و در انتخاب شاگرد و کتاب مورد تدریس، دقت و احتیاط می‌کرد و مقید بود در مجلس درس فلسفه ایشان افراد ساخته‌شده، فاضل و معتقد شرکت کنند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}
 
امام‌خمینی همزمان با فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، شاگردانی نیز در عرفان داشت و برای افراد خاص، [[عرفان نظری]] و [[عرفان عملی|عملی]] تدریس می‌کرد.<ref>آشتیانی، مصاحبه، ۳/۱۹۵–۱۹۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵–۵۶.</ref> از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس‌های عرفان در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴ و ۱۴.</ref> می‌توان برداشت کرد که ایشان در آن سال‌ها شاگردانی برجسته در حوزه عرفان داشته‌است.
 
بخش اصلی [[تدریس امام‌خمینی]] پیش از آمدن بروجردی به [[قم]]، چنان‌که خود نوشته‌است، در فلسفه و عرفان و سطوح عالی اصول و فقه بود و پس از آمدن وی (۱۳۲۳) به درخواست برخی افراد مانند [[مرتضی مطهری|مطهری]] به تدریس خارج فقه پرداخته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> و به‌تدریج گسترش پیدا کرده و به حدود چهارصد تا پانصد نفر یا بیشتر نیز رسیده‌است. ایشان سال‌های متمادی در حوزه علمیه قم تدریس اخلاق نیز داشته‌است.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۹۵.</ref> این درس در آغاز، با شاگردان محدودی در خانه برگزار می‌شد؛ اما ایشان در راستای مقابله با محدودیت‌های [[رضاشاه پهلوی]] دربارهٔ روحانیت، آن را به [[مدرسه فیضیه]] منتقل کرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۵۶، پاورقی.</ref> و به صورت عمومی درآمد؛ به گونه‌ای که افراد غیرطلبه نیز در آن شرکت می‌کردند و افزون بر قم از دیگر شهرها هم برای استفاده از این درس به قم رفتند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۶.</ref> {{ببینید|تدریس امام‌خمینی}}.
 
== پیشرفت‌ها و خدمات شاگردان ==
بسیاری از شاگردان امام‌خمینی از استادان [[حوزه‌های علمیه]] و برخی در شمار [[مراجع تقلید]] قرار گرفته‌اند و خود دارای شاگردان بسیارند. شاگردان ایشان در عمل به رسالت حوزوی خود موفق عمل کرده‌اند؛ چنان‌که گفته شده بیشتر افراد برجسته روحانیان که در [[قم]] و دیگر شهرستان‌ها برای [[جامعه]] کارآمد و نافع بوده‌اند، از درس و محضر ایشان نیز بهره برده‌اند<ref>فیض، مصاحبه، ۵/۱۳۳.</ref> {{ببینید|منصوبان امام‌خمینی}}. بخش عمده‌ای از مدیران و استادان حوزه‌ها در گذشته و اکنون، دست‌پروردگان ایشان هستند و بسیاری از آنان خود در حوزه‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم به تأسیس مدارس و مراکز علمی و پژوهشی اقدام کرده‌اند. بسیاری از عالمان و استادان در حوزه‌های شهرستان‌ها مانند [[مشهد]]، [[اصفهان]] و [[تهران]] از شاگردان ایشان بوده‌اند. بسیاری از استادان عرصه حکمت نیز در حوزه و [[دانشگاه]] از جمله مطهری، [[مهدی حائری]] و [[محمد مفتح]] از شاگردان ایشان بوده‌اند. در قلمرو تبلیغ نیز افراد بسیاری از آنان درخشیدند و بسیاری از آنان افزون بر خطابه اهل قلم نیز بودند. بسیاری از مربیان عرصه تربیت اخلاقی طلاب نیز از شاگردان ایشان بوده‌اند؛ از [[جمله یحیی انصاری]]، [[حسین مظاهری]]، [[علی پهلوانی]] و [[حسین شب‌زنده‌دار]].<ref>مختاری، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه‌های علمیه، ۳–۴/۶۳ و ۶۵.</ref>
 
از آغاز [[نهضت اسلامی]] به [[رهبری امام‌خمینی]] فعالیت اصلی در میان جمعی از شاگردان ایشان شکل گرفت و بار اصلی مبارزه را آنان بر دوش داشتند؛ برخی شاگردان و شرکت‌کنندگان درس‌های امام‌خمینی که در ادارات و مجلس قانونگذاری رژیم پهلوی شاغل بودند، اخبار مهم مجلس و مسائلی که در ادارات می‌گذشت را پنهانی به ایشان گزارش می‌دادند.<ref>بدلا، امام بر قله اخلاق، ۳۲.</ref> برخی از آنان در [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، رابط ایشان و علمای سرتاسر کشور بودند<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۲۱۲.</ref> و برای هماهنگی در امر نهضت و رساندن پیام ایشان به شهرها می‌رفتند؛ از جمله امضای۱۲۰ تن از علمای تهران را گرفتند که بازتاب بسیاری داشت.<ref>محلاتی، خاطرات، ۱/۱۲۸؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۶–۷؛ خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۶۴.</ref>
 
در قضیه کاپیتولاسیون، شاگردان ایشان از جمله مطهری و [[هاشمی رفسنجانی]] اسنادی از مجلس به دست آورده، برای ایشان بردند و نطق تاریخی ایشان علیه این لایحه بر آن اساس ایراد شد<ref>محلاتی، خاطرات، ۱/۱۲۸.</ref> {{ببینید|کاپیتولاسیون}}.
از سوی دیگر، سران نهضت و رهبران انقلاب در بسیاری از شهرها، از جمله مشهد،<ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲.</ref> اصفهان،<ref>یاد، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر، ۲۴۱.</ref> [[تبریز]]،<ref>قاضی طباطبایی، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر، ۹۴–۹۶.</ref> [[قزوین]]<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش، ۴.</ref> و [[گیلان]]<ref>رسالت، مقاله ستاره سرخ، ۱۶/۳/۸۶، ۵.</ref> از شاگردان امام‌خمینی بودند و افرادی چون [[منتظری]]، مطهری، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی|عبدالرحیم شیرازی]]، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، اکبر هاشمی رفسنجانی، [[سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد]]، [[محمدصادق خلخالی]]، [[سیدجلال‌الدین طاهری]]، [[ابوالقاسم خزعلی]] و [[مهدی کروبی]] از جمله ارکان نهضت امام‌خمینی بودند و در بیشتر حوادث انقلاب، نقش و مسئولیت‌های داشتند و هر یک مقاله جداگانه‌ای دارند. پس از [[پیروزی انقلاب]] نیز نقش اصلی در تثبیت انقلاب و شکل‌گیری نهادهای انقلاب و اداره کشور و دستگاه‌های مختلف اجرایی، قانون‌گذاری و قضایی و حتی نظامی و امنیتی در تهران و شهرستانهای مختلف بر عهده شاگردان امام‌خمینی بود یا در اداره آنها مشارکت داشتند و برخی از شاگردان ایشان در دوران نهضت اسلامی یا [[جنگ تحمیلی]] به [[شهادت]] رسیدند.{{ببینید|منصوبان امام‌خمینی}}.
 
== تعداد شاگردان و منابع ==
شمار شاگردان امام‌خمینی بسیار است. ایشان در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی، از جمله احتمال تمایل نداشتن برخی به ذکر نام آنان و مشکل تقدیم و تأخیر و چگونگی القاب افراد و نیز ذکر اشخاص محقق و فاضل با افراد عادی و نگرانی از نام‌نبردن برخی افراد، چندان موافق نبود و اصلح می‌دانست که فهرستی آورده نشود، ولی پس از گفت‌وگو با ایشان به‌ویژه گفتگوی [[سیدمصطفی خمینی]]، با آن موافقت کرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹.</ref> ثبت اسامی همه شاگردان استادی که در حوزه‌های گوناگون دانش که از جمله به مدت سی سال، بزرگ‌ترین کرسی تدریس را در اختیار داشته‌است، امکان‌پذیر نمی‌باشد و تعیین اینکه هر یک از شاگردان در کدام درس شرکت داشته‌اند، بسیار دشوار است.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹.</ref>
 
نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در علوم معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند و شامل ۱۸۹ نفر می‌شد را [[سیدحمید روحانی|سیدحمید روحانی (زیارتی)]] در سال ۱۳۵۶ در چاپ نخست بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی منتشر کرد<ref>روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، چاپ نخست، ۴۳–۵۰.</ref> و در ویرایش دوم کتاب با افزودن اسامی دیگر، آن را به ۲۷۲ نفر افزایش داد؛ با این تأکید دوباره که این فهرست تنها شامل بخشی از شاگران است<ref>روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، چاپ نخست، ۵۹–۶۷.</ref>؛ البته برخی از این اسامی دارای کاستی و ابهام است؛ چنان‌که آنچه امام‌خمینی خود دیده و اصلاح کرده، برخلاف آنچه گفته شده،<ref>مقدمی شهیدانی و عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله»، ۳۵.</ref> فهرست ویرایش نخست است و فهرست دوم (۲۷۲ نفر) مربوط به ویرایش دوم است که پس از [[رحلت امام‌خمینی]] منتشر شده‌است.
 
برخی شاگردان، شرکت‌کنندگان شمار شاگردان ایشان را در [[قم]] در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.</ref> که در اواخر به حدود هزار تن افزایش یافته‌است.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۲/۴۳.</ref> در گزارشی از سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) مربوط به ۲۲/۱۲/۱۳۳۵ در دوره مرجعیت [[بروجردی]] و نخستین سند ساواک در پرونده امام‌خمینی، جدولی از تعداد شاگردان شخصیت‌های تراز اول حوزه آمده‌است که در آن، از جمله شاگردان هر یک از [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] را حدود سیصد تن، [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] حدود دویست تن، برخی دیگر کمتر از این و امام‌خمینی حدود پانصد تن گزارش کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۳۸ و۴۷.</ref>
 
پس از درگذشت بروجردی و به دلیل افزایش شمار شاگردان، درس خارج اصول و فقه امام‌خمینی، به شبستان [[مسجد اعظم]] منتقل شد. شمار شاگردان در این زمان که مصادف با آغاز مبارزات ایشان و واکنش به طرح [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] بود، به هزار تا ۱۲۰۰ تن می‌رسید.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۴۹؛ گلی زواره، فرازهای فروزان، ۱–۱۷۲.</ref> پس از [[تبعید امام‌خمینی]] به نجف، درس‌های فقه ایشان در آن حوزه از بیستم [[رجب]] ۱۳۸۵ق در [[مسجد شیخ انصاری]] مشهور به [[مسجد ترک‌ها]] آغاز شد.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۳۱۴.</ref> ایشان در مدت سیزده سال تبعید در نجف، [[بیع]] و [[خیارات]] و خلل [[نماز]] را تدریس کرد.<ref>موسوی بجنوردی، مصاحبه، ۵/۲۶۶؛ مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه الخلل، ز.</ref>
 
برخی، شمار شاگردان ایشان در [[نجف]] را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته، از آن میان، حدود هفتاد تن از آنان را نام برده‌اند.<ref>← محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۵۰۳–۵۰۵.</ref> آنچه در اینجا به عنوان فهرست شاگردان امام‌خمینی، شامل ۹۵۵ نام و به ترتیب حروف الفبا آمده‌است، دستاورد کوششی گروهی است که بر پایه فهرست اولیه و خام موجود در [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] و تکمیل و اصلاح فراوان آن، از جمله با بهره‌گرفتن از منابع پراکنده دیگر،<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۶۰–۶۷؛ دینانی، دیدار با ابرار آذربایجان، ۱/۲۰۸، ۳/۲۴۲ و ۳۹۷–۳۹۹؛ سلیمانی بروجردی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۶۲–۲۱۰؛ امین، جریان تشکیک در مظاهر وجود، ۹۲؛ حیدر جوادی، مربی قوم و ملت، ۳ و ۵؛ حسینی، مصاحبه، ۱۳، فهرست ناصرالدین انصاری و برخی زندگی‌نامه‌های دیگر.</ref> مانند: گفتگوی حضوری، و نیز بررسی گروهی از کارشناسان (ناصرالدین انصاری، عبدالرحیم اباذری، محمدکاظم تقوی، محمدعلی نجفی کرمانشاهی) و نیز بازبینی‌ها و اصلاح چندباره مدیر دانشنامه فراهم آمده‌است و به رغم گذشت زمان طولانی از دوره [[تدریس امام‌خمینی]]، پراکندگی اسامی و اشتباه‌ها و گاه ادعاهای نامعتبر، تلاش شده‌است با بهره‌گرفتن از مجموعه اطلاعات، کاستی‌ها و اشتباهات فهرست اولیه و دیگر منابع به حداقل برسد و مواردی نیز که تردید جدی در درستی آنها بوده نیامده است؛ با این حال، این فهرست شامل نام همه شاگردان امام‌خمینی نیست و رفع نسبی این کاستی‌ها متوقف بر تلاش و بررسی بیشتری است که اینک مجال آن نیست و در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در دست انجام است.
 
از سوی دیگر، گزینش این فهرست به کسانی که به صورت طولانی‌مدت در درس امام‌خمینی شرکت داشته‌اند و در عرف حوزه عنوان «شاگرد» نوعاً دربارهٔ آنان به کار می‌رود، محدود نشده‌است و شامل کسانی که مدت کوتاهی نیز در یکی از درس‌های [[اصول فقه|اصول]]، [[فقه]]، [[فلسفه]] و [[عرفان]] ایشان شرکت داشته‌اند، می‌باشد؛ مانند [[رضا استادی]] و [[محمود امجد]]. نیز نام برخی شاگردان [[درس اخلاق امام‌خمینی|درس اخلاق]] ایشان نیز در این فهرست آمده‌است؛ مانند [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، [[سیدحسین رسولی محلاتی]] و [[محمدعلی انصاری قمی]]؛ با این حال، بیشتر این فهرست مربوط به کسانی است که مدت‌ها در درس ایشان و به‌ویژه در درس خارج فقه یا اصول شرکت داشته‌اند و در عرف حوزوی نیز شاگرد صدق می‌کند و برخی نیز در چند درس ایشان شاگردی کرده‌اند. برخی از شاگردان ایشان در [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه]] دارای مقاله مستقل هستند یا شرحی از آنان ضمن مقاله دیگر آمده‌است و در این فهرست با علامت ستاره (*) مشخص شده‌اند.


الف:
الف:
خط ۸۲: خط ۹۹:
* [[سیدعبدالعلی آیت‌اللهی]]
* [[سیدعبدالعلی آیت‌اللهی]]
* [[سیدنورالله آیت‌اللهی]]
* [[سیدنورالله آیت‌اللهی]]
* [[محمد آیت‌اللهی تفتی]] (علامه)
* [[محمد آیت‌اللهی تفتی]] (علامه)
* [[سیدمهدی آیت‌اللهی دادور]]
* [[سیدمهدی آیت‌اللهی دادور]]
* [[سیدحسین  آیت‌اللهی لاری]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدحسین  آیت‌اللهی لاری]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[محمدحسین آیتی بیرجندی]]
* [[محمدحسین آیتی بیرجندی]]
* [[نصرالله آیتی مقدم]]
* [[نصرالله آیتی مقدم]]
* [[هادی ابراهیمی‌]]
* [[هادی ابراهیمی]]
* [[غلامحسین ابراهیمی دینانی]]
* [[غلامحسین ابراهیمی دینانی]]
* [[عبدالله ابراهیمی‌نژاد]]
* [[عبدالله ابراهیمی‌نژاد]]
* [[سیدمصطفی ‏ابطحی اصفهانی]] (سده‌ای)
* [[سیدمصطفی ابطحی اصفهانی]] (سده‌ای)
* [[سیدحسن ابطحی خراسانی]]
* [[سیدحسن ابطحی خراسانی]]
* [[سیدمحمد ابطحی کاشانی]]
* [[سیدمحمد ابطحی کاشانی]]
خط ۱۰۰: خط ۱۱۷:
* [[یحیی ابوطالبی اراکی]]
* [[یحیی ابوطالبی اراکی]]
* [[سیدنورالدین ابهری]]
* [[سیدنورالدین ابهری]]
* [[عبدالباقی ‏اثناعشری]]
* [[عبدالباقی اثناعشری]]
* [[ابوالقاسم اجتهادی اشتهاردی]]
* [[ابوالقاسم اجتهادی اشتهاردی]]
* [[علی اجتهادی جاپلقی]]
* [[علی اجتهادی جاپلقی]]
خط ۱۱۱: خط ۱۲۸:
* [[علیرضا احمدی]]
* [[علیرضا احمدی]]
* [[سیدعباس احمدی تیمورلویی]]
* [[سیدعباس احمدی تیمورلویی]]
* [[علی‌‌اصغر احمدی خمینی]]
* [[علی‌اصغر احمدی خمینی]]
* [[زین‌العابدین احمدی زنجانی]]
* [[زین‌العابدین احمدی زنجانی]]
* [[احمدعلی احمدی شاهرودی]]
* [[احمدعلی احمدی شاهرودی]]
خط ۱۲۹: خط ۱۴۶:
* [[سیدمجتبی اسداللهی]]
* [[سیدمجتبی اسداللهی]]
* [[علی اسلامی تاکستان]]
* [[علی اسلامی تاکستان]]
* [[علی‌‏اکبر اسلامی تربتی]]
* [[علی‌اکبر اسلامی تربتی]]
* [[علی‌قلی اسلامی تیمورلویی]]
* [[علی‌قلی اسلامی تیمورلویی]]
* [[محمدعلی اسماعیل‌پور قمشه‌ای]]
* [[محمدعلی اسماعیل‌پور قمشه‌ای]]
خط ۱۳۸: خط ۱۵۵:
* [[سعید اشراقی]]
* [[سعید اشراقی]]
* [[شهاب‌الدین اشراقی]] *
* [[شهاب‌الدین اشراقی]] *
* [[جعفر اشراقی]] (افروغ)
* [[جعفر اشراقی]] (افروغ)
* [[مصطفی‏‎ اشرفی]]
* [[مصطفی اشرفی]]
* [[عطاءالله  اشرفی اصفهانی]] (شهید)*
* [[عطاءالله  اشرفی اصفهانی]] (شهید)*
* [[مرتضی‎‏ اشرفی شاهرودی]]
* [[مرتضی اشرفی شاهرودی]]
* [[محمدحسین اشعری]]
* [[محمدحسین اشعری]]
* [[سیداسدالله اشکوری]]
* [[سیداسدالله اشکوری]]
خط ۱۵۷: خط ۱۷۴:
* [[علی افتخاری گلپایگانی]]
* [[علی افتخاری گلپایگانی]]
* [[نظام‌الدین الهی قمشه‌ای]]
* [[نظام‌الدین الهی قمشه‌ای]]
* [[سیدمهدی امام جمارانی]] *
* [[سیدمهدی امام‌جمارانی|سیدمهدی امام جمارانی]] *
* [[سیدجواد امام عابدینی]]
* [[سیدجواد امام عابدینی]]
* [[محمد امامی کاشانی]] *
* [[محمد امامی کاشانی]] *
* [[سیداسداللّه‏ امامی میبدی]]
* [[سیداسداللّه امامی میبدی]]
* [[محمدعلی امامی نیشابوری]]
* [[محمدعلی امامی نیشابوری]]
* [[حسین امامی‌نیا کاشانی]]
* [[حسین امامی‌نیا کاشانی]]
خط ۱۷۶: خط ۱۹۳:
* [[علی انصاری سبط‌الشیخ]]
* [[علی انصاری سبط‌الشیخ]]
* [[یحیی انصاری شیرازی]]
* [[یحیی انصاری شیرازی]]
* [[محمدعلی انصاری قمی]] (اخلاق)
* [[محمدعلی انصاری قمی]] (اخلاق)
* [[حسن انصاری محلاتی]]
* [[حسن انصاری محلاتی]]
* [[حسین انصاری نیشابوری]]
* [[حسین انصاری نیشابوری]]
خط ۲۱۲: خط ۲۲۹:
* [[محمدرضا برهانی تنکابنی]]
* [[محمدرضا برهانی تنکابنی]]
* [[محمد بروجردی]]
* [[محمد بروجردی]]
* [[محمدرضا ‏بروجردی]]
* [[محمدرضا بروجردی]]
* [[میرزاعلی بستان‌آبادی]]
* [[میرزاعلی بستان‌آبادی]]
* [[حسن بصیری]]
* [[حسن بصیری]]
خط ۲۲۴: خط ۲۴۱:
* [[علی بهجتی اردکانی]]
* [[علی بهجتی اردکانی]]
* [[محمدحسین بهجتی اردکانی]]
* [[محمدحسین بهجتی اردکانی]]
* [[سیدمحمد  بهشتی حسینی]] (شهید)*
* [[سیدمحمد بهشتی|سیدمحمد  بهشتی حسینی]] (شهید)*
* [[سیدمحمدکاظم بهشتی]]
* [[سیدمحمدکاظم بهشتی]]
* [[احمد بهشتی شیرازی]]
* [[احمد بهشتی شیرازی]]
* [[اسداللّه‌ بیات]]
* [[اسداللّه بیات]]
* [[غلامرضا بیات]]
* [[غلامرضا بیات]]
* [[محمود بیانی]]
* [[محمود بیانی]]
خط ۲۳۸: خط ۲۵۵:
* [[محمدعلی پوریزدان‌پرست]]
* [[محمدعلی پوریزدان‌پرست]]
* [[حسن پهلوانی تهرانی]]
* [[حسن پهلوانی تهرانی]]
* [[علی پهلوانی تهرانی]] (سعادت‏پرور)
* [[علی پهلوانی تهرانی]] (سعادت‌پرور)
* [[محمدعلی پیشنماز اهری]]
* [[محمدعلی پیشنماز اهری]]
* [[ابراهیم پیشوایی ملایری]]
* [[ابراهیم پیشوایی ملایری]]
خط ۲۶۲: خط ۲۷۹:
* [[علی ثابتی همدانی]]
* [[علی ثابتی همدانی]]
ث:
ث:
* [[حسن ‏ثقفی تهرانی]]
* [[حسن ثقفی تهرانی]]
* [[محمدحسن ثقفی خراسانی]]
* [[محمدحسن ثقفی خراسانی]]
* [[محمدابراهیم ثمری گلپایگانی]]
* [[محمدابراهیم ثمری گلپایگانی]]
خط ۲۹۲: خط ۳۰۹:
* [[محمدمهدی حائری آرام]]
* [[محمدمهدی حائری آرام]]
* [[مهدی حائری تهرانی]]
* [[مهدی حائری تهرانی]]
* [[صدرالدین حائری شیرازی]]{{ببینید|محی‌الدین حائری‌ شیرازی}}
* [[صدرالدین حائری شیرازی]]{{ببینید|محی‌الدین حائری شیرازی}}
* [[محی‌الدین حائری‌ شیرازی]] *
* [[محی‌الدین حائری شیرازی]] *
* [[مرتضی حائری یزدی]] *
* [[مرتضی حائری یزدی]] *
* [[مهدی حائری یزدی]]
* [[مهدی حائری یزدی]]
خط ۳۰۲: خط ۳۱۹:
* [[سیدمهدی حجازی]]
* [[سیدمهدی حجازی]]
* [[سیدعبدالرضا حجازی شهرضایی]]
* [[سیدعبدالرضا حجازی شهرضایی]]
* [[جواد حجت همدانی]]{{ببینید|اجازات امام‌خمینی}}
* [[جواد حجت همدانی]]{{ببینید|اجازات امام‌خمینی}}
* [[محمود حجت همدانی]]
* [[محمود حجت همدانی]]
* [[اسماعیل حجتی خویی]]
* [[اسماعیل حجتی خویی]]
* [[سیدموسی حجتی رشتی]]
* [[سیدموسی حجتی رشتی]]
* [[علی‌  حجتی‌ کرمانی‌]]{{ببینید|محمدجواد حجتی کرمانی}}
* [[علی حجتی کرمانی]]{{ببینید|محمدجواد حجتی کرمانی}}
* [[محمدجواد حجتی کرمانی]] *
* [[محمدجواد حجتی کرمانی]] *
* [[احمد حجتی میانجی]]
* [[احمد حجتی میانجی]]
خط ۳۲۵: خط ۳۴۲:
* [[سیدجعفر حسینی امینی]]
* [[سیدجعفر حسینی امینی]]
* [[سیدمحسن حسینی امینی]]
* [[سیدمحسن حسینی امینی]]
* [[سیدابوالحسن حسینی]] (بابلی)
* [[سیدابوالحسن حسینی]] (بابلی)
* [[سیدمحمدرضا حسینی بهشهری]]
* [[سیدمحمدرضا حسینی بهشهری]]
* [[سیدمهدی حسینی تاشی]]
* [[سیدمهدی حسینی تاشی]]
* [[سیدمحمدعلی حسینی تهرانی]]
* [[سیدمحمدعلی حسینی تهرانی]]
* [[سیدمحمدرضا حسینی جلالی]]
* [[سیدمحمدرضا حسینی جلالی]]
* [[سیدمحمدجواد حسینی رکنی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدمحمدجواد حسینی رکنی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[محمد ‏حسینی زابلی]]
* [[محمد حسینی زابلی]]
* [[سیدعزالدین حسینی زنجانی]] *
* [[سیدعزالدین حسینی زنجانی]] *
* [[سیدمنیرالدین حسینی شیرازی]]
* [[سیدمنیرالدین حسینی شیرازی]]
* [[سیدمحمد حسینی کاشانی]]
* [[سیدمحمد حسینی کاشانی]]
* [[سیدکاظم حسینی میانجی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدکاظم حسینی میانجی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدمهدی حسینی نوری]]
* [[سیدمهدی حسینی نوری]]
* [[سیدجلال حسینی‌پناه]]
* [[سیدجلال حسینی‌پناه]]
* [[سیدمحمدباقر حسینی‌منش]]
* [[سیدمحمدباقر حسینی‌منش]]
* [[سیدحبیب حسینیان]] (شهید)
* [[سیدحبیب حسینیان]] (شهید)
* [[غلامحسین حقانی]] (شهید)
* [[غلامحسین حقانی]] (شهید)
* [[حسین حقانی]] (زنجانی)
* [[حسین حقانی]] (زنجانی)
* [[عبدالکریم حق‌شناس تهرانی]]
* [[عبدالکریم حق‌شناس تهرانی]]
* [[سیدابراهیم حق‌شناس جهرمی]]
* [[سیدابراهیم حق‌شناس جهرمی]]
خط ۳۵۴: خط ۳۷۱:
* [[علی حیدری کاشانی]]
* [[علی حیدری کاشانی]]
* [[سیدعلیرضا حیدری میبدی]]
* [[سیدعلیرضا حیدری میبدی]]
* [[محمدعلی حیدری نهاوندی]] (شهید)
* [[محمدعلی حیدری نهاوندی]] (شهید)
خ:
خ:
* [[عبداللّه‏ خائفی گیلانی]]
* [[عبداللّه خائفی گیلانی]]
* [[سیدعباس خاتم یزدی]] *
* [[سیدعباس خاتم یزدی]] *
* [[اسدالله خادمی نجف‌آبادی]]
* [[اسدالله خادمی نجف‌آبادی]]
* [[سیدعلی خامنه‌ای]] *
* [[سیدعلی خامنه‌ای]] *
* [[سیدمحمد خامنه‌ای]]{{ببینید|سیدعلی خامنه‌ای}}
* [[سیدمحمد خامنه‌ای]]{{ببینید|سیدعلی خامنه‌ای}}
* [[حسن خدادادی انصاری]]
* [[حسن خدادادی انصاری]]
* [[احمد خدایی]]
* [[احمد خدایی]]
خط ۳۶۸: خط ۳۸۵:
* [[جواد خرمشاهی]]
* [[جواد خرمشاهی]]
* [[ابوالقاسم خزعلی]] *
* [[ابوالقاسم خزعلی]] *
* [[سیدهادی خسروشاهی]] (ولادت۱۳۱۷ش)
* [[سیدهادی خسروشاهی]] (ولادت۱۳۱۷ش)
* [[سیدابراهیم خسروشاهی کرمانشاهی]]
* [[سیدابراهیم خسروشاهی کرمانشاهی]]
* [[عزیزالله خسروی زنجانی]]
* [[عزیزالله خسروی زنجانی]]
خط ۳۷۶: خط ۳۹۳:
* [[محمدحسن خلخالی]]
* [[محمدحسن خلخالی]]
* [[محمدصادق خلخالی]] *
* [[محمدصادق خلخالی]] *
* [[بیوک خلیل‌زاده]] (مروج) {{ببینید|امامان جمعه}}
* [[بیوک خلیل‌زاده]] (مروج) {{ببینید|امامان جمعه}}
* [[حسین خلیلی زرندی]]
* [[حسین خلیلی زرندی]]
* [[سیداحمد خمینی]] *
* [[سیداحمد خمینی]] *
خط ۳۸۲: خط ۳۹۹:
* [[جواد خندق‌آبادی]]
* [[جواد خندق‌آبادی]]
* [[محمدحسین خندق‌آبادی]]
* [[محمدحسین خندق‌آبادی]]
* [[سیدفضل‌اللّه ‏‎‎‏ خوانساری]]
* [[سیدفضل‌اللّه خوانساری]]
* [[سیدمحمدباقر خوانساری]]{{ببینید|سیدمحمدتقی خوانساری}}
* [[سیدمحمدباقر خوانساری]]{{ببینید|سیدمحمدتقی خوانساری}}
* [[سیدمصطفی خوانساری]]
* [[سیدمصطفی خوانساری]]
* [[عزیزالله خوشوقت]]
* [[عزیزالله خوشوقت]]
د:
د:
* [[عبدالله دارابی مازندرانی]]
* [[عبدالله دارابی مازندرانی]]
* [[سیدمحمدکاظم دانش]] (شهید)
* [[سیدمحمدکاظم دانش]] (شهید)
* [[ابوالقاسم دانش آشتیانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[ابوالقاسم دانش آشتیانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[غلامرضا دانش‌ آشتیانی]] (شهید)
* [[غلامرضا دانش آشتیانی]] (شهید)
* [[احمد دانش‌پژوه زنجانی]]
* [[احمد دانش‌پژوه زنجانی]]
* [[محمود داوری دولت‌آبادی]]
* [[محمود داوری دولت‌آبادی]]
* [[مسلم داوری نجف‌آبادی]]
* [[مسلم داوری نجف‌آبادی]]
* [[سیدمهدی دروازه‌ای]] (امینی محرّر)
* [[سیدمهدی دروازه‌ای]] (امینی محرّر)
* [[سیدعلی‌محمد دستغیب]]
* [[سیدعلی‌محمد دستغیب]]
* [[سیدمحمدهاشم دستغیب]]
* [[سیدمحمدهاشم دستغیب]]
خط ۴۱۰: خط ۴۲۷:
* [[سیدمهدی دین‌پرور]]
* [[سیدمهدی دین‌پرور]]
ذ:
ذ:
* [[زین‌العابدین‏‎ ‎‏ ذوالفقاری]]
* [[زین‌العابدین‎ ‏ذوالفقاری]]
ر:
ر:
* [[محمد راجی قمی]]
* [[محمد راجی قمی]]
خط ۴۲۲: خط ۴۳۹:
* [[حسین رجبی نویسی]]
* [[حسین رجبی نویسی]]
* [[محمدعلی رحمانی قوچانی]] *
* [[محمدعلی رحمانی قوچانی]] *
* [[محمدرضا ‏‏رحمت]]
* [[محمدرضا رحمت]]
* [[اسماعیل ‏رحمت‏خواه]]
* [[اسماعیل رحمت‌خواه]]
* [[محمد رحمتی سیرجانی]]
* [[محمد رحمتی سیرجانی]]
* [[سیدمحمد ‎‏رحیم‌آبادی]]
* [[سیدمحمد رحیم‌آبادی]]
* [[ابراهیم رحیمی]]
* [[ابراهیم رحیمی]]
* [[سیدفخرالدین رحیمی]] (شهید)
* [[سیدفخرالدین رحیمی]] (شهید)
* [[غلامحسین رحیمی اصفهانی]]
* [[غلامحسین رحیمی اصفهانی]]
* [[سیدنورالدین رحیمی خرم‌آبادی]] (شهید)
* [[سیدنورالدین رحیمی خرم‌آبادی]] (شهید)
* [[عباس رحیمی نجف‌آبادی]]
* [[عباس رحیمی نجف‌آبادی]]
* [[محمدحسن رحیمیان]] *
* [[محمدحسن رحیمیان]] *
* [[یدالله رحیمیان]]{{ببینید|محمدحسن رحیمیان}}
* [[یدالله رحیمیان]]{{ببینید|محمدحسن رحیمیان}}
* [[سیدحسین رسولی محلاتی]] (اخلاق)
* [[سیدحسین رسولی محلاتی]] (اخلاق)
* [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] *
* [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] *
* [[عبدالمجید رشیدپور تهرانی]]
* [[عبدالمجید رشیدپور تهرانی]]
خط ۴۴۳: خط ۴۶۰:
* [[ابراهیم رضایی‌راد]]
* [[ابراهیم رضایی‌راد]]
* [[غلامرضا رضوانی]] *
* [[غلامرضا رضوانی]] *
* [[سیدمحمدکاظم ‏رضوی]]
* [[سیدمحمدکاظم رضوی]]
* [[علی رفیعی علامرودشتی]]
* [[علی رفیعی علامرودشتی]]
* [[محسن رفیعی قزوینی]]
* [[محسن رفیعی قزوینی]]
خط ۴۵۴: خط ۴۷۱:
* [[سیدضیاءالدین روحانی رودسر]]
* [[سیدضیاءالدین روحانی رودسر]]
* [[محمد روحانی کرمانی]]
* [[محمد روحانی کرمانی]]
* [[هادی روحانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[هادی روحانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[مفید روحانی‌زاده قادیکلائی]]
* [[مفید روحانی‌زاده قادیکلائی]]
* [[سیدمجتبی رودباری]]
* [[سیدمجتبی رودباری]]
* [[محمدتقی رهبر]] (رنجبر)
* [[محمدتقی رهبر]] (رنجبر)
ز:
ز:
* [[احمد زاهد نجفی]]
* [[احمد زاهد نجفی]]
خط ۴۶۶: خط ۴۸۳:
* [[عباس زریاب خویی]]
* [[عباس زریاب خویی]]
* [[مصطفی زمانی]]
* [[مصطفی زمانی]]
* [[هادی زمانی ‏همدانی]]
* [[هادی زمانی همدانی]]
* [[عبدالحسین زنجانی]]
* [[عبدالحسین زنجانی]]
* [[نجم‌الدین زنجانی]]
* [[نجم‌الدین زنجانی]]
خط ۴۸۴: خط ۵۰۱:
* [[خلیل سروش محلاتی]]
* [[خلیل سروش محلاتی]]
* [[سیدمحمدرضا  سعیدی]] (شهید)*
* [[سیدمحمدرضا  سعیدی]] (شهید)*
* [[غلامرضا سلطانی]] (شهید)
* [[غلامرضا سلطانی]] (شهید)
* [[مسلم سلطانی]]
* [[مسلم سلطانی]]
* [[موسی سلیمی حصاری]]
* [[موسی سلیمی حصاری]]
خط ۵۱۱: خط ۵۲۸:
* [[محمدطاهر شرفی ماسوله]]
* [[محمدطاهر شرفی ماسوله]]
* [[محمدحسین شریعت جعفری]]
* [[محمدحسین شریعت جعفری]]
* [[محمدباقر‏ شریعتی اردستانی]]
* [[محمدباقر شریعتی اردستانی]]
* [[احمد شریعت ساوجی]]
* [[احمد شریعت ساوجی]]
* [[صفرعلی شریعت فلاورجانی]]
* [[صفرعلی شریعت فلاورجانی]]
خط ۵۲۱: خط ۵۳۸:
* [[حسن شریعتی نیاسر]]
* [[حسن شریعتی نیاسر]]
* [[محمد شریف رازی]]
* [[محمد شریف رازی]]
* [[رضا شریفی]]
* [[رضا شریفی]]
* [[محمدحسین شریفی]]
* [[محمدحسین شریفی]]
* [[محمدعلی شریفی]]
* [[محمدعلی شریفی]]
خط ۵۵۸: خط ۵۷۵:
* [[سیدمحمد صحفی]]
* [[سیدمحمد صحفی]]
* [[سیدرضا صدر]]
* [[سیدرضا صدر]]
* [[سیدمحمد صدر]] (شهید){{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمد صدر]] (شهید){{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدموسی صدر|سیدموسی (امام موسی) صدر]] *
* [[سیدموسی صدر|سیدموسی (امام موسی) صدر]] *
* [[اسماعیل صدر محلاتی]]
* [[اسماعیل صدر محلاتی]]
خط ۵۶۸: خط ۵۸۵:
ض:
ض:
* [[سیدمحمد ضیاءآبادی قزوینی]]
* [[سیدمحمد ضیاءآبادی قزوینی]]
* [[سیدعبدالله ضیایی]]{{ببینید|صادق احسان‌بخش}}
* [[سیدعبدالله ضیایی]]{{ببینید|صادق احسان‌بخش}}
* [[محمدحسین ضیایی بیگدلی]]
* [[محمدحسین ضیایی بیگدلی]]
ط:
ط:
خط ۵۷۸: خط ۵۹۵:
* [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]] *
* [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]] *
* [[سیدعبدالله طاهری خرم‌آبادی]]
* [[سیدعبدالله طاهری خرم‌آبادی]]
* [[سیدمحمدصالح  طاهری خرم‌‌آبادی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدمحمدصالح  طاهری خرم‌آبادی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[محمدباقر طاهری شاهرودی]]
* [[محمدباقر طاهری شاهرودی]]
* [[احمدعلی طاهری قمی]]
* [[احمدعلی طاهری قمی]]
* [[محسن طاهری قمی]]
* [[محسن طاهری قمی]]
* [[فخرالدین طاهری قهدریجانی]]
* [[فخرالدین طاهری قهدریجانی]]
* [[علی‌اصغر‏ طاهری ‏کنی]]
* [[علی‌اصغر طاهری کنی]]
* [[سیدمحمدتقی طباطبایی تبریزی]]
* [[سیدمحمدتقی طباطبایی تبریزی]]
* [[سیدعیسی طباطبایی نجفی]]
* [[سیدعیسی طباطبایی نجفی]]
خط ۵۹۸: خط ۶۱۵:
* [[محمدتقی عالمی دامغانی]]
* [[محمدتقی عالمی دامغانی]]
* [[محمدعلی عالمی دامغانی]]
* [[محمدعلی عالمی دامغانی]]
* [[سیدمهدی‌ عبادی‌]]
* [[سیدمهدی عبادی]]
* [[سیداحمد عبادی بیرجندی]]
* [[سیداحمد عبادی بیرجندی]]
* [[سیدیحیی عبادی طالقانی]]
* [[سیدیحیی عبادی طالقانی]]
خط ۶۱۳: خط ۶۳۰:
* [[سیدمرتضی عسگری]]
* [[سیدمرتضی عسگری]]
* [[فتح‌الله عسگری]]
* [[فتح‌الله عسگری]]
* [[هادی عسگری]] (قمی)
* [[هادی عسگری]] (قمی)
* [[علی‌اصغر عطایی حسین‌زاده]]
* [[علی‌اصغر عطایی حسین‌زاده]]
* [[سیداعظم عظیمی]]
* [[سیداعظم عظیمی]]
خط ۶۲۰: خط ۶۳۷:
* [[صدرالشریعه علامه تنکابنی]]
* [[صدرالشریعه علامه تنکابنی]]
* [[محمد علامی هشترودی]]
* [[محمد علامی هشترودی]]
* [[سیدعبدالجواد علم‌الهدی|سیدعبدالجواد (سیدجواد) علم‌الهدی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدعبدالجواد علم‌الهدی|سیدعبدالجواد (سیدجواد) علم‌الهدی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمد علم‌الهدی]]
* [[سیدمحمد علم‌الهدی]]
* [[سیدرضا علم‌الهدی کاشانی]]
* [[سیدرضا علم‌الهدی کاشانی]]
* [[ابوالفضل علمائی سرابی]]
* [[ابوالفضل علمائی سرابی]]
* [[علی علمی اردبیلی]]
* [[علی علمی اردبیلی]]
* [[حسین ‎‏علمی اصفهانی]]
* [[حسین علمی اصفهانی]]
* [[محمود علومی]]
* [[محمود علومی]]
* [[مرتضی علومی یزدی|مرتضی (حسین) علومی یزدی]]
* [[مرتضی علومی یزدی|مرتضی (حسین) علومی یزدی]]
خط ۶۳۴: خط ۶۵۱:
* [[سیدمحمدرضا علوی تهرانی]]
* [[سیدمحمدرضا علوی تهرانی]]
* [[سیدمحمدحسن علوی سبزواری]]
* [[سیدمحمدحسن علوی سبزواری]]
* [[سیدجواد علوی قزوینی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدجواد علوی قزوینی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمدعلی علوی گرگانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمدعلی علوی گرگانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[محمدعلی ‏علیپور]] (رازی‌زاده) {{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[محمدعلی علیپور]] (رازی‌زاده) {{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[عباسعلی عمید زنجانی]]{{ببینید|سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی}}
* [[عباسعلی عمید زنجانی]]{{ببینید|سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی}}
غ:
غ:
* [[ابوالقاسم غروی تبریزی]]
* [[ابوالقاسم غروی تبریزی]]
خط ۶۴۴: خط ۶۶۱:
* [[محمد غروی کرمانی]]
* [[محمد غروی کرمانی]]
* [[سیدابراهیم غضنفری]]
* [[سیدابراهیم غضنفری]]
* [[حسین‌  غفاری‌ آذرشهری‌]] (شهید)
* [[حسین غفاری آذرشهری]] (شهید)
* [[حسین غفاری دمق]]
* [[حسین غفاری دمق]]
* [[سیدعلی‌اکبر غفاری]] (موسوی) قره‌باغی {{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدعلی‌اکبر غفاری]] (موسوی) قره‌باغی {{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدعلی غیوری]]
* [[سیدعلی غیوری]]
ف:
ف:
خط ۶۵۲: خط ۶۶۹:
* [[علی‌اکبر فائزی‌پور تهرانی]]
* [[علی‌اکبر فائزی‌پور تهرانی]]
* [[نصرت‌الدین فاتحی]]
* [[نصرت‌الدین فاتحی]]
* [[محمد ‏فاضل استرآبادی]]
* [[محمد فاضل استرآبادی]]
* [[محمد فاضل اشتهاردی]]
* [[محمد فاضل اشتهاردی]]
* [[مرتضی ‏فاضل‏ اصفهانی]]
* [[مرتضی فاضل اصفهانی]]
* [[حسن فاضل افغانی]]
* [[حسن فاضل افغانی]]
* [[ابراهیم  فاضل فردوسی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[ابراهیم  فاضل فردوسی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
خط ۶۶۷: خط ۶۸۴:
* [[صادق فراحی خویی]]
* [[صادق فراحی خویی]]
* [[رحیم فرخی گرمی]]
* [[رحیم فرخی گرمی]]
* [[اسماعیل ‏فردوسی‌پور]] *
* [[اسماعیل فردوسی‌پور]] *
* [[محی‌الدین  فرقانی]]{{ببینید|دفتر امام‌خمینی}}
* [[محی‌الدین  فرقانی]]{{ببینید|دفتر امام‌خمینی}}
* [[محمد فرقانی اسفیدوجانی]]
* [[محمد فرقانی اسفیدوجانی]]
خط ۶۸۲: خط ۶۹۹:
* [[علی‌اصغر فقیهی قزوینی]]
* [[علی‌اصغر فقیهی قزوینی]]
* [[محمد فقیهی مرندی]]
* [[محمد فقیهی مرندی]]
* [[محمد ‏‎ فکور یزدی]]
* [[محمد فکور یزدی]]
* [[یحیی فلسفی شیرازی]]
* [[یحیی فلسفی شیرازی]]
* [[محمد فوزی]]
* [[محمد فوزی]]
خط ۶۸۸: خط ۷۰۵:
* [[علی‌اکبر فیروزکوهی]]
* [[علی‌اکبر فیروزکوهی]]
* [[علیرضا فیض]]
* [[علیرضا فیض]]
* [[محمد ‏فیض سرابی]]
* [[محمد فیض سرابی]]
* [[مهدی فیض قمی]]
* [[مهدی فیض قمی]]
* [[محمدعلی فیض گیلانی]]
* [[محمدعلی فیض گیلانی]]
ق:
ق:
* [[رحمت‌الله قائمی]]
* [[رحمت‌الله قائمی]]
* [[محمدحسن قائمی‌ امیری]]
* [[محمدحسن قائمی امیری]]
* [[محمدحسین قائینی]]
* [[محمدحسین قائینی]]
* [[محمدتقی قادری]]
* [[محمدتقی قادری]]
* [[سیف‏‌اللّه‏ قاسم‌پور]]
* [[سیف‌اللّه قاسم‌پور]]
* [[فضل‌الله قاسمی قزوینی]]
* [[فضل‌الله قاسمی قزوینی]]
* [[سیدجعفر قاضوی]]
* [[سیدجعفر قاضوی]]
خط ۷۰۳: خط ۷۲۰:
* [[مهدی قاضی خرم‌آبادی]]
* [[مهدی قاضی خرم‌آبادی]]
* [[علی قاضی زاهدی گلپایگانی]]
* [[علی قاضی زاهدی گلپایگانی]]
* [[سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی]] (شهید)*
* [[سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی]] (شهید)*
* [[محی‌الدین قاضی لنگرودی]]
* [[محی‌الدین قاضی لنگرودی]]
* [[علی‌اصغر  قاضی‌زاده اراکی]]
* [[علی‌اصغر  قاضی‌زاده اراکی]]
خط ۷۱۱: خط ۷۲۸:
* [[هادی قدس محلاتی]]
* [[هادی قدس محلاتی]]
* [[خلیل قدسی‌مهر]]
* [[خلیل قدسی‌مهر]]
* [[علی قدوسی]] (شهید)*
* [[علی قدوسی]] (شهید)*
* [[محمدحسن قدیری]] *
* [[محمدحسن قدیری]] *
* [[علی ‏قدیری کفرانی]]
* [[علی قدیری کفرانی]]
* [[زین‌العابدین قربانی]]
* [[زین‌العابدین قربانی]]
* [[عبدالعلی قرهی]]{{ببینید|دفتر امام‌خمینی}}
* [[عبدالعلی قرهی]]{{ببینید|دفتر امام‌خمینی}}
* [[سیدکاظم قریشی]] (شهید؟)
* [[سیدکاظم قریشی]] (شهید؟)
* [[سیدعبداللطیف قریشی کوه‌کمره‌ای]]
* [[سیدعبداللطیف قریشی کوه‌کمره‌ای]]
* [[علی قزلجه‌ای]] (الهی‌فر)
* [[علی قزلجه‌ای]] (الهی‌فر)
* [[صدرا قفقازی]] (بادکوبه‌ای)
* [[صدرا قفقازی]] (بادکوبه‌ای)
* [[محمود قوچانی]] (هاتف)
* [[محمود قوچانی]] (هاتف)
ک:
ک:
* [[علی کاتبی قزوینی]]
* [[علی کاتبی قزوینی]]
خط ۷۲۸: خط ۷۴۵:
* [[حسنعلی کرباسی]]
* [[حسنعلی کرباسی]]
* [[علی‌اکبر کرخی نیشابوری]]
* [[علی‌اکبر کرخی نیشابوری]]
* [[محمد کرمی‌ حویزی]]
* [[محمد کرمی حویزی]]
* [[حسن  کروبی]]{{ببینید|مهدی کروبی}}
* [[حسن  کروبی]]{{ببینید|مهدی کروبی}}
* [[مهدی کروبی]] *
* [[مهدی کروبی]] *
* [[فضل‌الله کریمی]]
* [[فضل‌الله کریمی]]
* [[محمد کریمی ‏تهرانی]]
* [[محمد کریمی تهرانی]]
* [[محمدعلی کریمی تهرانی]]
* [[محمدعلی کریمی تهرانی]]
* [[علی کریمی جهرمی]]
* [[علی کریمی جهرمی]]
* [[کریم کریمی شندی]]
* [[کریم کریمی شندی]]
* [[حسین کریمی قمی]]
* [[حسین کریمی قمی]]
* [[سیدجعفر کریمی ‏مازندرانی]] *
* [[سیدجعفر کریمی مازندرانی]] *
* [[علی کریمی مشکینی]]
* [[علی کریمی مشکینی]]
* [[سیدمحمدتقی کشفی]]
* [[سیدمحمدتقی کشفی]]
خط ۷۴۶: خط ۷۶۳:
* [[جواد کنی]]
* [[جواد کنی]]
* [[رضا کنی]]
* [[رضا کنی]]
* [[حجت‏اللّه‏ کیانی]]
* [[حجت‌اللّه کیانی]]
* [[اسدالله کیان‌ارثی]]
* [[اسدالله کیان‌ارثی]]
گ:
گ:
خط ۷۸۰: خط ۷۹۷:
* [[احمد محصل یزدی]]
* [[احمد محصل یزدی]]
* [[عباس محفوظی گیلانی]]
* [[عباس محفوظی گیلانی]]
* [[قربانعلی محقق بهسودی]] (کابلی)
* [[قربانعلی محقق بهسودی]] (کابلی)
* [[سیدعلی محقق داماد]]
* [[سیدعلی محقق داماد]]
* [[سیدمصطفی محقق داماد]]
* [[سیدمصطفی محقق داماد]]
خط ۷۹۲: خط ۸۰۹:
* [[غلامعلی محمدی بامیانی]]
* [[غلامعلی محمدی بامیانی]]
* [[علی محمدی تاکندی]]
* [[علی محمدی تاکندی]]
* [[بهاء‌الدین  محمدی عراقی]] (شهید){{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[بهاءالدین محمدی عراقی]] (شهید){{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[مجتبی محمدی عراقی]]
* [[مجتبی محمدی عراقی]]
* [[رضا محمدی فتیده]]
* [[رضا محمدی فتیده]]
* [[محمد محمدی گیلانی]] *
* [[محمد محمدی گیلانی]] *
* [[رضا‏ محمدی لنگرودی]]
* [[رضا محمدی لنگرودی]]
* [[محمود محمدی یزدی]]
* [[محمود محمدی یزدی]]
* [[سیدمحمدباقر محمدی‌نسب]]
* [[سیدمحمدباقر محمدی‌نسب]]
خط ۸۰۴: خط ۸۲۱:
* [[سیدابوطالب محمودی]]
* [[سیدابوطالب محمودی]]
* [[عبدالسید محمودی]]
* [[عبدالسید محمودی]]
* [[سیدمحمد محمودی]] (موسوی)
* [[سیدمحمد محمودی]] (موسوی)
* [[غلامرضا محمودیان بروجردی]]
* [[غلامرضا محمودیان بروجردی]]
* [[علی مختاری اسفیدواجانی]]
* [[علی مختاری اسفیدواجانی]]
خط ۸۲۱: خط ۸۳۸:
* [[سیدحمید مرتضوی خلخالی]]
* [[سیدحمید مرتضوی خلخالی]]
* [[سیدحسن مرتضوی شاهرودی]]
* [[سیدحسن مرتضوی شاهرودی]]
* [[سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[سیدمحمدحسین مرتضوی لنگرودی]]
* [[سیدمحمدحسین مرتضوی لنگرودی]]
* [[سیدمحمدعلی مرتضوی لنگرودی]]
* [[سیدمحمدعلی مرتضوی لنگرودی]]
خط ۸۵۷: خط ۸۷۴:
* [[حسین  مظاهری]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[حسین  مظاهری]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[محمد مظفری قزوینی]]
* [[محمد مظفری قزوینی]]
* [[احمد ‏معرفت]]
* [[احمد معرفت]]
* [[محمدهادی معرفت]]
* [[محمدهادی معرفت]]
* [[احمد معصومی]]
* [[احمد معصومی]]
خط ۸۷۱: خط ۸۸۸:
* [[ابوالقاسم مقدس]]
* [[ابوالقاسم مقدس]]
* [[ابوالقاسم مقدس خیابانی]]
* [[ابوالقاسم مقدس خیابانی]]
* [[هادی مقدس‏ یزدی]]
* [[هادی مقدس یزدی]]
* [[سیدطه مقدسی محلاتی]]
* [[سیدطه مقدسی محلاتی]]
* [[سیدعلی مقدم قوچانی]]
* [[سیدعلی مقدم قوچانی]]
* [[سیدجلال الدین ملایری|سیدجلال (جمال؟)‌الدین ملایری]]
* [[سیدجلال الدین ملایری|سیدجلال (جمال؟)الدین ملایری]]
* [[عبدالکریم‌ ملایی‌‌ قراجه‌داغی]]
* [[عبدالکریم ملایی قراجه‌داغی]]
* [[محمدباقر ملبوبی]]
* [[محمدباقر ملبوبی]]
* [[سیدکرامت‌الله ملک‌حسینی]]
* [[سیدکرامت‌الله ملک‌حسینی]]
خط ۸۸۷: خط ۹۰۴:
* [[حسینعلی منتظری]] *
* [[حسینعلی منتظری]] *
* [[محمد  منتظری]] (شهید)*
* [[محمد  منتظری]] (شهید)*
* [[احمد منتظری قمی]] (موحد)
* [[احمد منتظری قمی]] (موحد)
* [[محمدعلی منتظری گلپایگانی]]
* [[محمدعلی منتظری گلپایگانی]]
* [[احمد منتظری یزدی]]
* [[احمد منتظری یزدی]]
* [[عبدالحسین منصوریان]]
* [[عبدالحسین منصوریان]]
* [[عبدالحسین ‏ منعم]]
* [[عبدالحسین منعم]]
* [[سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی]]
* [[سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی]]
* [[محمدعلی  موحدی کرمانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[محمدعلی  موحدی کرمانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
خط ۹۰۲: خط ۹۱۹:
* [[سیدعبدالکریم  موسوی اردبیلی]] (اخلاق)
* [[سیدعبدالکریم  موسوی اردبیلی]] (اخلاق)
* [[سیدمرتضی موسوی اردبیلی]]
* [[سیدمرتضی موسوی اردبیلی]]
* [[سیدفخرالدین موسوی اردبیلی]] (نجفی)
* [[سیدفخرالدین موسوی اردبیلی]] (نجفی)
* [[میرمحمدعلی موسوی اشکوری]]
* [[میرمحمدعلی موسوی اشکوری]]
* [[سیدحسن موسوی اصفهانی]]
* [[سیدحسن موسوی اصفهانی]]
خط ۹۱۰: خط ۹۲۷:
* [[سیدمحمدحسین موسوی بلادی]]
* [[سیدمحمدحسین موسوی بلادی]]
* [[سیدابوالفضل موسوی تبریزی]]
* [[سیدابوالفضل موسوی تبریزی]]
* [[سیدحسین‌ موسوی تبریزی]] *
* [[سیدحسین موسوی تبریزی]] *
* [[سیدمحمدعلی موسوی جزایری]]
* [[سیدمحمدعلی موسوی جزایری]]
* [[سیدمحمدرضا موسوی خرم‌آبادی]]
* [[سیدمحمدرضا موسوی خرم‌آبادی]]
خط ۹۱۷: خط ۹۳۴:
* [[سیدمحمد موسوی خویینی]] *
* [[سیدمحمد موسوی خویینی]] *
* [[سیدمحمدباقر موسوی درچه]]
* [[سیدمحمدباقر موسوی درچه]]
* [[سیدمحمدحسین ‏موسوی درچه]]
* [[سیدمحمدحسین موسوی درچه]]
* [[سیدتقی موسوی درچه‌ای]]
* [[سیدتقی موسوی درچه‌ای]]
* [[سیداسماعیل موسوی‌ زنجانی|سیداسماعیل (سیدمیرآقا) موسوی‌ زنجانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیداسماعیل موسوی زنجانی|سیداسماعیل (سیدمیرآقا) موسوی زنجانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدمجتبی موسوی زنجانی]]
* [[سیدمجتبی موسوی زنجانی]]
* [[سیدیعقوب  موسوی زنجانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[سیدیعقوب  موسوی زنجانی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
خط ۹۳۲: خط ۹۴۹:
* [[سیدحسین موسوی کرمانی]]
* [[سیدحسین موسوی کرمانی]]
* [[سیدمجتبی موسوی لاری]]
* [[سیدمجتبی موسوی لاری]]
* [[سیدهادی موسوی میان‌پشته‌]]
* [[سیدهادی موسوی میان‌پشته]]
* [[سیدفخرالدین ‏موسوی ننه‌کران]]
* [[سیدفخرالدین موسوی ننه‌کران]]
* [[سیداحمد موسوی نیشابوری]]
* [[سیداحمد موسوی نیشابوری]]
* [[سیدحسین موسوی هشترودی]]
* [[سیدحسین موسوی هشترودی]]
* [[سیدابوالحسن موسوی همدانی]]{{ببینید|امامان جمعه)
* [[سیدابوالحسن موسوی همدانی]]{{ببینید|امامان جمعه)
* [[سیدمحمدباقر موسوی همدانی]]
* [[سیدمحمدباقر موسوی همدانی]]
* [[سیدعلی‌اکبر موسوی یزدی]]
* [[سیدعلی‌اکبر موسوی یزدی]]
* [[سیدمحمود موسوی‌نژاد]] (نیشابوری)
* [[سیدمحمود موسوی‌نژاد]] (نیشابوری)
* [[سیدبیوک موسویان خضرلو]]
* [[سیدبیوک موسویان خضرلو]]
* [[ابوالحسن مولانا]]
* [[ابوالحسن مولانا]]
خط ۹۴۸: خط ۹۶۵:
* [[محمد مؤمنی شهمیرزادی]]
* [[محمد مؤمنی شهمیرزادی]]
* [[همت‌الله مؤمنی شهمیرزادی]]
* [[همت‌الله مؤمنی شهمیرزادی]]
* [[حسن ‏مهاجر]] (یزدی‏زاده)
* [[حسن مهاجر]] (یزدی‌زاده)
* [[جعفر مهاجرانی همدانی]]
* [[جعفر مهاجرانی همدانی]]
* [[قربانعلی مهدوی]]
* [[قربانعلی مهدوی]]
خط ۹۵۵: خط ۹۷۲:
* [[قربانعلی مهدیان کیاسری]]
* [[قربانعلی مهدیان کیاسری]]
* [[سیدمرتضی مهری]]
* [[سیدمرتضی مهری]]
* [[سیدمجتبی میبدی]] (حسینی)
* [[سیدمجتبی میبدی]] (حسینی)
* [[سیدجواد میرحجازی تهران]]
* [[سیدجواد میرحجازی تهران]]
* [[سیدبحرالعلوم میردامادی خمینی‌شهری]]
* [[سیدبحرالعلوم میردامادی خمینی‌شهری]]
خط ۹۶۵: خط ۹۸۲:
* [[سیدعلی میرغفاری]]
* [[سیدعلی میرغفاری]]
* [[سیدمحمد میرغنی‌زاده]]
* [[سیدمحمد میرغنی‌زاده]]
* [[سیدابوالفضل‌ میرمحمدی]]
* [[سیدابوالفضل میرمحمدی]]
* [[سیدفاضل میرنظامی موسوی درودی]]
* [[سیدفاضل میرنظامی موسوی درودی]]
* [[سیدعباس میریونسی]]
* [[سیدعباس میریونسی]]
خط ۹۷۴: خط ۹۹۱:
* [[سیدمهدی نامشی شاهرودی]]
* [[سیدمهدی نامشی شاهرودی]]
* [[جعفر نایینی]]
* [[جعفر نایینی]]
* [[عباس ‏نایینی]]
* [[عباس نایینی]]
* [[سیدهاشم نبوی سوادکوهی]]
* [[سیدهاشم نبوی سوادکوهی]]
* [[محمدمهدی نجفی رفسنجانی]]
* [[محمدمهدی نجفی رفسنجانی]]
خط ۹۸۱: خط ۹۹۸:
* [[سیدعلی نجم‌الهدی]]
* [[سیدعلی نجم‌الهدی]]
* [[صادق نجمی خویی]]
* [[صادق نجمی خویی]]
* [[محمد نصراللهی خراسانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[محمد نصراللهی خراسانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[صادق نصیری سرابی]]
* [[صادق نصیری سرابی]]
* [[محمدتقی نصیری سمنانی]]
* [[محمدتقی نصیری سمنانی]]
خط ۱٬۰۰۳: خط ۱٬۰۲۰:
* [[محمد نهاوندی]]
* [[محمد نهاوندی]]
* [[هادی نیری بروجردی]]
* [[هادی نیری بروجردی]]
* [[علی‌ نیری‌ همدانی‌]]
* [[علی نیری همدانی]]
* [[مرتضی نیکنام]]
* [[مرتضی نیکنام]]
و:
و:
* [[محمد واصف گیلانی]]
* [[محمد واصف گیلانی]]
* [[سیدحسین واعظ برزانی]]
* [[سیدحسین واعظ برزانی]]
* [[محمد واعظ‌زاده خراسانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[محمد واعظ‌زاده خراسانی]]{{ببینید|تقریرات اصولی و فقهی}}
* [[حسین واعظی اراکی]]
* [[حسین واعظی اراکی]]
* [[محمود واعظی لنکرانی]] (اردبیلی)
* [[محمود واعظی لنکرانی]] (اردبیلی)
* [[قدرت‌الله وجدانی فخر]]
* [[قدرت‌الله وجدانی فخر]]
* [[محمدتقی وحیدی گلپایگانی]]
* [[محمدتقی وحیدی گلپایگانی]]
خط ۱٬۰۱۹: خط ۱٬۰۳۶:
* [[سیدمحمدعلی هاشمی جهرمی]]
* [[سیدمحمدعلی هاشمی جهرمی]]
* [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] *
* [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] *
* [[علی هاشمی سنجانی]] (شهید)
* [[علی هاشمی سنجانی]] (شهید)
* [[سیدمحمود هاشمی‏ شاهرودی]]
* [[سیدمحمود هاشمی شاهرودی]]
* [[سیدمرتضی هاشمی طالخونچه]]
* [[سیدمرتضی هاشمی طالخونچه]]
* [[سیدعلی‌‌اصغر هاشمی ‌علیا]]
* [[سیدعلی‌اصغر هاشمی علیا]]
* [[سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد]] *
* [[سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد]] *
* [[حیدرعلی هاشمیان]]
* [[حیدرعلی هاشمیان]]
خط ۱٬۰۴۲: خط ۱٬۰۵۹:
* [[هبةالله  یکتایی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[هبةالله  یکتایی]]{{ببینید|امامان جمعه}}
* [[محمود یوسفی غروی]]
* [[محمود یوسفی غروی]]
==پانویس==
 
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
==منابع==
 
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
* آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* اسحاق‌نیا، سیدرضا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی، پژوهشنامه متین، شماره ۱۱ ـ ۱۲، ۱۳۸۰ش.
* اسحاق‌نیا، سیدرضا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی، پژوهشنامه متین، شماره ۱۱–۱۲، ۱۳۸۰ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
* امامی کاشانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پا‌به‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش.
* امامی کاشانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش.
* امین، سیدحسن، جریان تشکیک در مظاهر وجود یا مراتب آن، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۶، ۱۳۷۵ش.
* امین، سیدحسن، جریان تشکیک در مظاهر وجود یا مراتب آن، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۶، ۱۳۷۵ش.
* امینیان، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* امینیان، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
* ایروانی، سیدعبدالمجید، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
* ایروانی، سیدعبدالمجید، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
* بدلا، سیدحسین، امام بر قله اخلاق، مجله شاهد یاران، ویژه‌نامه هفدهمین سالگرد ارتحال امام‌خمینی، شماره ۷، ۱۳۸۵ش.
* بدلا، سیدحسین، امام بر قله اخلاق، مجله شاهد یاران، ویژه‌نامه هفدهمین سالگرد ارتحال امام‌خمینی، شماره ۷، ۱۳۸۵ش.
* بروجردی، محمدرضا، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* بروجردی، محمدرضا، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* بنی‌فضل، مرتضی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* بنی‌فضل، مرتضی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* بهاء‌الدینی، سیدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* بهاءالدینی، سیدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش.
* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش.
* حائری آرام، محمدمهدی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* حائری آرام، محمدمهدی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* حسینی، سیدشهاب‌الدین، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۳۶۶، ۵/۲/۱۳۹۸ش.
* حسینی، سیدشهاب‌الدین، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۳۶۶، ۵/۲/۱۳۹۸ش.
* حیدر جوادی، سیدشاذان، مربی قوم و ملت، مجله حریم امام، شماره ۳۶۵، ۲۹/۱/۱۳۹۸ش.
* حیدر جوادی، سیدشاذان، مربی قوم و ملت، مجله حریم امام، شماره ۳۶۵، ۲۹/۱/۱۳۹۸ش.
* خاتم یزدی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* خاتم یزدی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* خزعلی، ابوالقاسم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* خزعلی، ابوالقاسم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
خط ۱٬۰۷۲: خط ۱٬۰۹۱:
* دیدار با ابرار آذربایجان، مجله، دینانی ابراهیمی، غلامحسین، روزنامه وطن امروز، شماره ۱۱۳۰، ۴/۳/۱۳۹۲ش.
* دیدار با ابرار آذربایجان، مجله، دینانی ابراهیمی، غلامحسین، روزنامه وطن امروز، شماره ۱۱۳۰، ۴/۳/۱۳۹۲ش.
* ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
* ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
* رجبی، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در پرتوی از خورشید، به کوشش حسین رودسری، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
* رجبی، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در پرتوی از خورشید، به کوشش حسین رودسری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
* رسالت، روزنامه، مقاله ستاره سرخ، ۱۶/۳/۱۳۸۶ش.
* رسالت، روزنامه، مقاله ستاره سرخ، ۱۶/۳/۱۳۸۶ش.
* رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره، ۳۷ ـ ۳۸، ۱۳۶۹ش.
* رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره، ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
* روحانی، سیدحمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، قم، دارالفکر ـ دارالعلم، چاپ چهارم، ۱۳۵۸ش.
* روحانی، سیدحمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، قم، دارالفکر ـ دارالعلم، چاپ چهارم، ۱۳۵۸ش.
* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
* رودباری، مجتبی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* رودباری، مجتبی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* زمانی، مصطفی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* زمانی، مصطفی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* زنجانی، سیدعزالدین، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
* زنجانی، سیدعزالدین، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
* سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
* سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
* سجادی اصفهانی، سیدمحمد، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* سجادی اصفهانی، سیدمحمد، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* سلیمانی بروجردی، میرزاعلی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، مجله میراث شهاب، شماره ۹۲، ۱۳۹۷ش.
* سلیمانی بروجردی، میرزاعلی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، مجله میراث شهاب، شماره ۹۲، ۱۳۹۷ش.
* شریعتی، علی، روش شناخت اسلام، تهران، چاپخش، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
* شریعتی، علی، روش شناخت اسلام، تهران، چاپخش، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
خط ۱٬۰۹۰: خط ۱٬۱۰۹:
* عراقی، مجتبی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۶، ۱۳۶۸ش.
* عراقی، مجتبی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۶، ۱۳۶۸ش.
* عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
* عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
* عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۷ ـ ۳۸، ۱۳۶۹ش.
* عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
* عیوقی، بدرالسادات، تعلیم و تربیت در ایران از دوران باستان تا انقلاب فرهنگی، تهران، عیوقی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* عیوقی، بدرالسادات، تعلیم و تربیت در ایران از دوران باستان تا انقلاب فرهنگی، تهران، عیوقی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* غضنفری، سیدابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* غضنفری، سیدابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* غیوری، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* غیوری، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* فاضل لنکرانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* فاضل لنکرانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
خط ۱٬۰۹۸: خط ۱٬۱۱۷:
* فیض، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* فیض، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* قاضی طباطبایی، سیدمحمدصادق، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر، مجله شاهد یاران، شماره ۵۱، ۱۳۸۸ش.
* قاضی طباطبایی، سیدمحمدصادق، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر، مجله شاهد یاران، شماره ۵۱، ۱۳۸۸ش.
* قدیری، حسن، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* قدیری، حسن، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* گلی ‌زواره قمشه‌ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* گلی زواره قمشه‌ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
* محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
* محلاتی، فضل‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* محلاتی، فضل‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* محمدی گیلانی، محمد، ملازم ولی خدا، مجله شاهد یاران، شماره ۱۷، ۱۳۸۶ش.
* محمدی گیلانی، محمد، ملازم ولی خدا، مجله شاهد یاران، شماره ۱۷، ۱۳۸۶ش.
* مختاری، رضا، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه های علمیه، مجله نقد کتاب اخلاق علوم تربیتی و روانشناسی، شماره ۳ ـ ۴، ۱۳۹۴ش.
* مختاری، رضا، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه‌های علمیه، مجله نقد کتاب اخلاق علوم تربیتی و روان‌شناسی، شماره ۳–۴، ۱۳۹۴ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
* مظاهری، حسین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* مظاهری، حسین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* معرفت، هادی، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* معرفت، هادی، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* مقدمی شهیدانی، سهراب و میثم عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ‌پژوهشی و دانشنامه انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ش.
* مقدمی شهیدانی، سهراب و میثم عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ‌پژوهشی و دانشنامه انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ش.
* موحدی کرمانی، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده در برداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* موحدی کرمانی، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده دربرداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* موسوی بجنوردی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* موسوی بجنوردی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
خط ۱٬۱۱۴: خط ۱٬۱۳۳:
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، موسوعة لامام‌الخمینی، تفسیرسوره حمد، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، موسوعة لامام‌الخمینی، تفسیرسوره حمد، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
* میریونسی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* میریونسی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
* نوروزی، علیرضا، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲/۳/۱۳۹۰ش.
* نوروزی، علیرضا، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲/۳/۱۳۹۰ش.
* هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* همدانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست.
* همدانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست.
* خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* یاد، مجله، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر: اصفهان (بخش دوم: اصفهان در جریان انقلاب اسلامی)، شماره ۳۹ ـ ۴۰، ۱۳۷۴ش.
* یاد، مجله، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر: اصفهان (بخش دوم: اصفهان در جریان انقلاب اسلامی)، شماره ۳۹–۴۰، ۱۳۷۴ش.
{{پایان}}
{{پایان}}
==پیوند به بیرون==
 
محمدصادق مزینانی و گروه تاریخ و حوادث، [https://books.khomeini.ir/books/10006/309/ شاگردان امام‌خمینی]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۳۰۹-۳۳۳
== پیوند به بیرون ==
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]
*محمدصادق مزینانی و گروه تاریخ و حوادث، [https://books.khomeini.ir/books/10006/309/ شاگردان امام‌خمینی]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۶، ص۳۰۹–۳۳۳
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه]]
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه امام‌خمینی]]
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]]
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]]
[[رده:شاگردان امام‌خمینی]]
{{شاگردان امام‌خمینی}}
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ مرداد ۱۴۰۲، ساعت ۲۳:۰۹

شاگردان امام‌خمینی.jpg

شاگردان امام‌خمینی، نقش امام‌خمینی در تربیت طلاب و عالمان دینی در علوم مختلف در طول بیش از پنج دهه و فهرست بخشی از نام‌های آنان.

امام‌خمینی همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و در حوزه علمیه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق و در سطوح مختلف داشته‌است. گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره مراجع تقلید قرار گرفتند.

نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری بودند که به‌تدریج جعفر سبحانی، ابراهیم امینی و ابوالقاسم خزعلی به آنان پیوستند.

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت، از شاگردان خود تفقد و از بیماران آنان عیادت می‌کرد، روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد.

امام‌خمینی توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و اجتهاد را تشکیل دهد؛ بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان، مستعد و پرتلاش بودند، البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا نیز وجود داشتند.

امام‌خمینی در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی موافق نبود. نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند، ۱۸۹ نفر ثبت شده. برخی شمار شاگردان ایشان را در قم در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند، که در اواخر به حدود ۱۲۰۰ تن افزایش یافته‌است. برخی، شمار شاگردان ایشان در نجف را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته‌اند.

شاگردی

شاگرد، به معنای آموزنده علم یا هنر یا کمال یا صنعت نزد کسی یا در مدرسه است.[۱] در عربی، طلاب و طلبه صیغه جمع و برگرفته از «طالب» و به معنای شاگردان است و طالب، از ریشه «طلب» به معنای خواستن و در پی چیزی بودن، از جمله دانش، است؛ از این‌رو جویندگان علم و دانشجویان علوم حوزوی را طلبه و طلاب گویند.[۲]

پیشینه

از آغاز تاریخ، انسان‌ها برای آگاهی و کسب تجربه به دانایان مراجعه می‌کرده‌اند و کودکان با شاگردی نزد استاد، حرفه برزگری و صنعتگری می‌آموختند.[۳] قرآن کریم از ماجرای شاگردی موسی(ع) نزد بنده‌ای صالح،[۴] به نام خضر،[۵] سخن گفته‌است. در اسلام موضوع استاد و شاگردی رونق تازه‌ای یافت و مردم به سفارش قرآن و پیامبر اکرم(ص) و امامان اهل بیت(ع) موظف شدند برای دریافت مسائل دین خود به دانایان مراجعه کنند و حوزه‌های علمیه در همین راستا شکل گرفت. (ببینید: حوزه‌های علمیه).

در حوزه‌های علمیه، در گذشته انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود.[۶] در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته‌های خود را به افراد رتبه‌های پایین‌تر آموزش می‌دهند (ببینید: تدریس امام‌خمینی). روابط استاد و شاگرد در میان طلاب، صمیمی و احترام‌آمیز است و منشأ آن آموزه‌های دینی دربارهٔ قداست علم و احترام معلم است.[۷] کم‌وزیادبودن شاگردان حوزه درسی استاد، بستگی به نوع درس، نفوذ، شیوه تدریس و موقعیت حوزوی وی دارد. شیوه آموزش حوزه تک‌استادی نیست و طلاب می‌توانند از درس چند استاد استفاده کنند.[۸]

امام‌خمینی که در دوره‌های مختلف تحصیلی نزد استادانی چند علوم مختلف اسلامی را فرا گرفته‌است (ببینید: استادان امام‌خمینی)، همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و شاگردانی داشت.[۹] آمار دقیقی از شاگردان ایشان در دست نیست، اما از مهم‌ترین خدمت‌های ایشان به حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی، تربیت جمع بسیاری از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب‌نظر و آگاه به زمان بود.[۱۰] گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره مراجع تقلید قرار گرفتند.[۱۱] مدت شرکت شاگردان در درس ایشان متفاوت بوده‌است؛ به عنوان نمونه چهار سال،[۱۲] هشت سال،[۱۳] شش سال،[۱۴] ده سال،[۱۵] یازده سال،[۱۶] دوازده سال[۱۷] و چهارده سال[۱۸] از درس ایشان بهره برده‌اند.

نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری بودند که به‌تدریج جعفر سبحانی، ابراهیم امینی، ابوالقاسم خزعلی و سیدمحمدرضا سعیدی به آنان پیوستند[۱۹] و نوع شاگردان ایشان بنا بر سنت رایج از دیگر استادان نیز استفاده کرده‌اند. از سوی دیگر، در حوزه علمیه قم پس از درس، مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی، درس امام‌خمینی بیشترین جمعیت را به خود اختصاص می‌داد و پس از رحلت بروجردی بر شاگردان درس‌های ایشان افزوده شد.[۲۰] در نجف اشرف نیز به گزارشی، پس از آغاز تدریس امام‌خمینی روزهای نخست اجتماع خوبی شکل می‌گرفت که به دلیل شایعات و بدخواهی سفارت رژیم پهلوی و عوامل وابسته به آن، برخی افراد پراکنده شدند؛ ولی پس از آشکارشدن عمق درس، دوباره به‌تدریج بر شمار شاگردان افزوده شد و جمعیت به وضع نخست برگشت.[۲۱]

تربیت شاگردان

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از شاگردان به سبب تقوا، فضل و نظم آنان احترام ویژه‌ای قائل بود[۲۲]؛ از جمله ایشان به مرتضی مطهری بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد.[۲۳] در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد.[۲۴] رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به‌ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده همدردی نشان می‌داد[۲۵] و به نامه‌های شاگردان پاسخ می‌داد[۲۶]؛ از جمله یکی از شاگردان پس از تبعید امام‌خمینی در رنجنامه‌ای از فراق ایشان شکوه کرده بود که ایشان در پاسخ آن نقمت ظاهره را رحمت باطنی نامید و او را تسلی داد.[۲۷] ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردانش را تربیت می‌کرد؛ از جمله ایشان به علت غیبت‌کردن یکی از شاگردان دربارهٔ برخی مراجع تقلید، سه روز درس را به نشانه اعتراض تعطیل کرد.[۲۸]

امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد[۲۹] و از بیماران آنان عیادت می‌کرد؛ از جمله به عیادت سیدعزالدین زنجانی رفت و وسایل مورد نیاز و انتقال او را به بیمارستان فراهم ساخت.[۳۰] ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان مرجعیت بود، تشکیل دهد، ایشان یادآورشد انتظار داشته‌است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح نفس و به یاد قیامت دعوت کند.[۳۱] ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی مشورت می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش کتاب کشف اسرار بخشی از نسخه خطی آن را به شاگرد خود سیدعزالدین زنجانی برای مطالعه و اظهار نظر داد و به گفته زنجانی این کار از سر تواضع و فروتنی ایشان و برای تشویق وی بوده‌است.[۳۲] دقت و فروتنی ایشان باعث می‌شد گاه در پاسخ پرسش‌های شاگردان ابراز کند که باید فکر کند.[۳۳]

از سوی دیگر، امام‌خمینی روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند؛ به گونه‌ای که تفکرشان بر تتبع‌شان چیرگی داشت و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد،[۳۴] به آنان جرئت نقد و اظهار نظر می‌داد و با آن شهامتی که در ایشان بود، تحولی در شاگردان خود ایجاد کرد[۳۵]؛ نیز تأکید می‌کرد سخنان ایشان را تعبدی نپذیرفته، فکرشان را دربارهٔ آن به کار بیندازند[۳۶] (ببینید: تدریس امام‌خمینی).

گاه به جای نشان‌دادن منبع تحقیق، از شاگردان می‌خواست خود به کتاب مراجعه کنند و به مطالب دست یابند.[۳۷] ایشان تقریرات شاگردان خود را مطالعه می‌کرد و اگر بر درس اشکال وارد کرده بودند، پاسخ آن را نیز می‌نوشت.[۳۸] گاه نیز برخی شاگردان را به سبب طرح اشکال و سؤال، به‌طور ویژه تشویق می‌کرد.[۳۹] گفته شده سیدمصطفی خمینی، جعفر سبحانی و صدوقی اراکی نیز از جمله اشکال‌کنندگان اصلی در درس ایشان بودند.[۴۰] افزون بر حسینعلی منتظری که از اشکال‌کنندگان معروف درس ایشان بوده‌است، در نجف نیز سیدعباس خاتم یزدی، مصطفی اشرفی، سیدمصطفی خمینی و سیدمحمود شاهرودی بیش از دیگران اشکال می‌کردند.[۴۱]

درس امام‌خمینی فقیه‌پرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای استنباط شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می‌گردید.[۴۲] ایشان طلاب را به ژرف‌نگری و تفکر در مطالب درسی دعوت می‌کرد و برای رسیدن به کنه مطالب به شاگردان خود توصیه می‌کرد طلبه یک درس و استاد اصلی انتخاب کند و روی آن سرمایه‌گذاری کند و اگر به درس دیگر می‌رود، کنار درس اصلی باشد. ایشان از این درس به آن درس رفتن را غیرمفید و شأن طلبه نمی‌دانست و به شاگردان خود توصیه می‌کرد یک کتاب از معاملات و یک کتاب از عبادات را به‌دقت خوانده، بقیه را مطالعه کنند[۴۳] (ببینید: تدریس امام‌خمینی). ایشان به نوشته‌ها و تحقیقات غیردرسی و جانبی شاگردان نیز توجه نشان می‌داد؛ چنان‌که علی دوانی کتابی دربارهٔ وحید بهبهانی نوشته بود و ایشان پس از مطالعه، وی را دعا کرد[۴۴] و هنگام نگارش کتاب نهضت روحانیون ایران به دست دوانی، برای قدردانی، یک عدد عبا برای او هدیه فرستاد.[۴۵] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

ویژگی‌های شاگردان

در نگاهی کلی پیروی از سیره اخلاقی، عملی و سیاسی امام‌خمینی از مهم‌ترین ویژگی‌های شاگردان ایشان بود. برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات اخلاق و آداب استاد از جمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس، و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند[۴۶]؛ چنان‌که تقید ایشان به مرتب‌کردن خود در آینه[۴۷] و جامه‌های تمیز و مرتب ایشان، الگویی برای شاگردان به‌شمار می‌رفت[۴۸] و وجود صدها طلبه تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب برای حوزه، نمایشی باشکوه بود.[۴۹] ایشان که خود فردی بسیار منظم بود،[۵۰] سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ از جمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی شاگردان به درس، به جای ادامه تدریس از ضرورت نظم در درس سخن گفت و یادآورشد صاحب جواهر حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر الکلام را نوشت.[۵۱]

امام‌خمینی توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و اجتهاد را تشکیل دهد[۵۲]؛ چنان‌که در نجف اشرف، حسین راستی کاشانی، خود را بی‌نیاز از تحصیل می‌دانست؛ اما پس از شرکت در درس امام‌خمینی در نجف خود را نیازمند شرکت در درس ایشان برای سال‌ها دید. برخی شاگردان درس فقه ایشان در نجف از شاگردان درس سیدابوالقاسم خویی و حسین حلی و سیدمحسن حکیم و از مدرسان حوزه نجف بودند[۵۳] و برخی در مناظره بر اساس مبانی ایشان، با شخصیت‌های علمی حوزه نجف، غالب آمده، توانستند دیدگاه‌های استاد خود را به کرسی بنشانند.[۵۴]

بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان بودند و بسیاری از آنان افراد خوش استعداد و پرتلاش بودند؛ چنان‌که ایشان خود دربارهٔ یوسف صانعی خاطرنشان کرده‌است که در سال‌های طولانی تدریس، از معلومات وی حظّ می‌برده و او را مانند فرزند خود بزرگ کرده‌است[۵۵] (ببینید: یوسف صانعی). البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا همانند مجتبی عراقی (متولد ۱۲۹۶) در ایران[۵۶] و عبداللطیف مولوی در نجف که سن او از امام‌خمینی بیشتر بود،[۵۷] وجود داشت؛ چنان‌که جواد حجت همدانی (۱۲۸۸–۱۳۶۸ش)، از افراد هم‌دوره ایشان و از شاگردان درس فقه عبدالکریم حائری بود.[۵۸]

شاگردان امام‌خمینی در حوزه عمل به مسئولیت‌های اجتماعی نیز فعال بودند. سخنرانی‌ها و بیانات امام‌خمینی در درس یا مناسبت‌های پیش‌آمده در تحریک روحانیت، به‌ویژه شاگردان نقش بزرگی داشت[۵۹] و تربیت‌شدگان حوزه درسی و فکری ایشان در مبارزه علیه رژیم پهلوی مقاوم و در صف مقدم اطلاع‌رسانی افکار ایشان بودند.[۶۰] شاگردان ایشان در مرجعیت ایشان پس از بروجردی مؤثر بودند و باوجود موضع منفی محافظه‌کارها دربارهٔ مرجعیت ایشان، نسل جوان حوزه با حضوری فعال ذهنیت جامعه را بر خلاف تمایلات رژیم پهلوی و آمریکا شکل دادند و زمینه گرایش به مرجعیت ایشان را فراهم کردند[۶۱] (ببینید: مرجعیت امام‌خمینی).

قلمرو آموزش

امام‌خمینی در حوزه‌های علمیه به‌ویژه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق و در سطوح مختلف داشته‌است. ایشان در مقاطع ابتدایی و سطح نیز تدریس داشته‌است (ببینید: تدریس امام‌خمینی)، اما بیشتر گزارش‌های موجود دربارهٔ شاگردان ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه، اصول، فلسفه، اخلاق و عرفان است.

امام‌خمینی بیش از بیست سال به تدریس علوم عقلی اشتغال و شاگردانی نیز داشته‌است[۶۲]؛ چنان‌که گفته شده بیشتر علمایی که در حوزه قم در رشته معقول اطلاعات یا مهارتی داشته‌اند، از شاگردان ایشان بوده‌اند.[۶۳] جایگاه فلسفی امام‌خمینی در حدی بوده‌است که سیدمحمدحسین طباطبایی نزد یکی از مشاهیر فلسفه، ایشان را استاد خود خواند.[۶۴] از سوی دیگر، ایشان تنها برای شمار معدود و شناخته‌شده‌ای علوم عقلی تدریس می‌کرد[۶۵] و در انتخاب شاگرد و کتاب مورد تدریس، دقت و احتیاط می‌کرد و مقید بود در مجلس درس فلسفه ایشان افراد ساخته‌شده، فاضل و معتقد شرکت کنند.[۶۶] (ببینید: تدریس امام‌خمینی)

امام‌خمینی همزمان با فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، شاگردانی نیز در عرفان داشت و برای افراد خاص، عرفان نظری و عملی تدریس می‌کرد.[۶۷] از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس‌های عرفان در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷[۶۸] می‌توان برداشت کرد که ایشان در آن سال‌ها شاگردانی برجسته در حوزه عرفان داشته‌است.

بخش اصلی تدریس امام‌خمینی پیش از آمدن بروجردی به قم، چنان‌که خود نوشته‌است، در فلسفه و عرفان و سطوح عالی اصول و فقه بود و پس از آمدن وی (۱۳۲۳) به درخواست برخی افراد مانند مطهری به تدریس خارج فقه پرداخته[۶۹] و به‌تدریج گسترش پیدا کرده و به حدود چهارصد تا پانصد نفر یا بیشتر نیز رسیده‌است. ایشان سال‌های متمادی در حوزه علمیه قم تدریس اخلاق نیز داشته‌است.[۷۰] این درس در آغاز، با شاگردان محدودی در خانه برگزار می‌شد؛ اما ایشان در راستای مقابله با محدودیت‌های رضاشاه پهلوی دربارهٔ روحانیت، آن را به مدرسه فیضیه منتقل کرد[۷۱] و به صورت عمومی درآمد؛ به گونه‌ای که افراد غیرطلبه نیز در آن شرکت می‌کردند و افزون بر قم از دیگر شهرها هم برای استفاده از این درس به قم رفتند.[۷۲] (ببینید: تدریس امام‌خمینی).

پیشرفت‌ها و خدمات شاگردان

بسیاری از شاگردان امام‌خمینی از استادان حوزه‌های علمیه و برخی در شمار مراجع تقلید قرار گرفته‌اند و خود دارای شاگردان بسیارند. شاگردان ایشان در عمل به رسالت حوزوی خود موفق عمل کرده‌اند؛ چنان‌که گفته شده بیشتر افراد برجسته روحانیان که در قم و دیگر شهرستان‌ها برای جامعه کارآمد و نافع بوده‌اند، از درس و محضر ایشان نیز بهره برده‌اند[۷۳] (ببینید: منصوبان امام‌خمینی). بخش عمده‌ای از مدیران و استادان حوزه‌ها در گذشته و اکنون، دست‌پروردگان ایشان هستند و بسیاری از آنان خود در حوزه‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم به تأسیس مدارس و مراکز علمی و پژوهشی اقدام کرده‌اند. بسیاری از عالمان و استادان در حوزه‌های شهرستان‌ها مانند مشهد، اصفهان و تهران از شاگردان ایشان بوده‌اند. بسیاری از استادان عرصه حکمت نیز در حوزه و دانشگاه از جمله مطهری، مهدی حائری و محمد مفتح از شاگردان ایشان بوده‌اند. در قلمرو تبلیغ نیز افراد بسیاری از آنان درخشیدند و بسیاری از آنان افزون بر خطابه اهل قلم نیز بودند. بسیاری از مربیان عرصه تربیت اخلاقی طلاب نیز از شاگردان ایشان بوده‌اند؛ از جمله یحیی انصاری، حسین مظاهری، علی پهلوانی و حسین شب‌زنده‌دار.[۷۴]

از آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی فعالیت اصلی در میان جمعی از شاگردان ایشان شکل گرفت و بار اصلی مبارزه را آنان بر دوش داشتند؛ برخی شاگردان و شرکت‌کنندگان درس‌های امام‌خمینی که در ادارات و مجلس قانونگذاری رژیم پهلوی شاغل بودند، اخبار مهم مجلس و مسائلی که در ادارات می‌گذشت را پنهانی به ایشان گزارش می‌دادند.[۷۵] برخی از آنان در قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، رابط ایشان و علمای سرتاسر کشور بودند[۷۶] و برای هماهنگی در امر نهضت و رساندن پیام ایشان به شهرها می‌رفتند؛ از جمله امضای۱۲۰ تن از علمای تهران را گرفتند که بازتاب بسیاری داشت.[۷۷]

در قضیه کاپیتولاسیون، شاگردان ایشان از جمله مطهری و هاشمی رفسنجانی اسنادی از مجلس به دست آورده، برای ایشان بردند و نطق تاریخی ایشان علیه این لایحه بر آن اساس ایراد شد[۷۸] (ببینید: کاپیتولاسیون). از سوی دیگر، سران نهضت و رهبران انقلاب در بسیاری از شهرها، از جمله مشهد،[۷۹] اصفهان،[۸۰] تبریز،[۸۱] قزوین[۸۲] و گیلان[۸۳] از شاگردان امام‌خمینی بودند و افرادی چون منتظری، مطهری، عبدالرحیم شیرازی، سیدمحمد حسینی بهشتی، سیدعلی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد، محمدصادق خلخالی، سیدجلال‌الدین طاهری، ابوالقاسم خزعلی و مهدی کروبی از جمله ارکان نهضت امام‌خمینی بودند و در بیشتر حوادث انقلاب، نقش و مسئولیت‌های داشتند و هر یک مقاله جداگانه‌ای دارند. پس از پیروزی انقلاب نیز نقش اصلی در تثبیت انقلاب و شکل‌گیری نهادهای انقلاب و اداره کشور و دستگاه‌های مختلف اجرایی، قانون‌گذاری و قضایی و حتی نظامی و امنیتی در تهران و شهرستانهای مختلف بر عهده شاگردان امام‌خمینی بود یا در اداره آنها مشارکت داشتند و برخی از شاگردان ایشان در دوران نهضت اسلامی یا جنگ تحمیلی به شهادت رسیدند. (ببینید: منصوبان امام‌خمینی).

تعداد شاگردان و منابع

شمار شاگردان امام‌خمینی بسیار است. ایشان در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی، از جمله احتمال تمایل نداشتن برخی به ذکر نام آنان و مشکل تقدیم و تأخیر و چگونگی القاب افراد و نیز ذکر اشخاص محقق و فاضل با افراد عادی و نگرانی از نام‌نبردن برخی افراد، چندان موافق نبود و اصلح می‌دانست که فهرستی آورده نشود، ولی پس از گفت‌وگو با ایشان به‌ویژه گفتگوی سیدمصطفی خمینی، با آن موافقت کرد.[۸۴] ثبت اسامی همه شاگردان استادی که در حوزه‌های گوناگون دانش که از جمله به مدت سی سال، بزرگ‌ترین کرسی تدریس را در اختیار داشته‌است، امکان‌پذیر نمی‌باشد و تعیین اینکه هر یک از شاگردان در کدام درس شرکت داشته‌اند، بسیار دشوار است.[۸۵]

نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در علوم معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند و شامل ۱۸۹ نفر می‌شد را سیدحمید روحانی (زیارتی) در سال ۱۳۵۶ در چاپ نخست بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی منتشر کرد[۸۶] و در ویرایش دوم کتاب با افزودن اسامی دیگر، آن را به ۲۷۲ نفر افزایش داد؛ با این تأکید دوباره که این فهرست تنها شامل بخشی از شاگران است[۸۷]؛ البته برخی از این اسامی دارای کاستی و ابهام است؛ چنان‌که آنچه امام‌خمینی خود دیده و اصلاح کرده، برخلاف آنچه گفته شده،[۸۸] فهرست ویرایش نخست است و فهرست دوم (۲۷۲ نفر) مربوط به ویرایش دوم است که پس از رحلت امام‌خمینی منتشر شده‌است.

برخی شاگردان، شرکت‌کنندگان شمار شاگردان ایشان را در قم در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند[۸۹] که در اواخر به حدود هزار تن افزایش یافته‌است.[۹۰] در گزارشی از سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) مربوط به ۲۲/۱۲/۱۳۳۵ در دوره مرجعیت بروجردی و نخستین سند ساواک در پرونده امام‌خمینی، جدولی از تعداد شاگردان شخصیت‌های تراز اول حوزه آمده‌است که در آن، از جمله شاگردان هر یک از سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری را حدود سیصد تن، سیدمحمدحسین طباطبایی حدود دویست تن، برخی دیگر کمتر از این و امام‌خمینی حدود پانصد تن گزارش کرده‌است.[۹۱]

پس از درگذشت بروجردی و به دلیل افزایش شمار شاگردان، درس خارج اصول و فقه امام‌خمینی، به شبستان مسجد اعظم منتقل شد. شمار شاگردان در این زمان که مصادف با آغاز مبارزات ایشان و واکنش به طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود، به هزار تا ۱۲۰۰ تن می‌رسید.[۹۲] پس از تبعید امام‌خمینی به نجف، درس‌های فقه ایشان در آن حوزه از بیستم رجب ۱۳۸۵ق در مسجد شیخ انصاری مشهور به مسجد ترک‌ها آغاز شد.[۹۳] ایشان در مدت سیزده سال تبعید در نجف، بیع و خیارات و خلل نماز را تدریس کرد.[۹۴]

برخی، شمار شاگردان ایشان در نجف را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته، از آن میان، حدود هفتاد تن از آنان را نام برده‌اند.[۹۵] آنچه در اینجا به عنوان فهرست شاگردان امام‌خمینی، شامل ۹۵۵ نام و به ترتیب حروف الفبا آمده‌است، دستاورد کوششی گروهی است که بر پایه فهرست اولیه و خام موجود در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و تکمیل و اصلاح فراوان آن، از جمله با بهره‌گرفتن از منابع پراکنده دیگر،[۹۶] مانند: گفتگوی حضوری، و نیز بررسی گروهی از کارشناسان (ناصرالدین انصاری، عبدالرحیم اباذری، محمدکاظم تقوی، محمدعلی نجفی کرمانشاهی) و نیز بازبینی‌ها و اصلاح چندباره مدیر دانشنامه فراهم آمده‌است و به رغم گذشت زمان طولانی از دوره تدریس امام‌خمینی، پراکندگی اسامی و اشتباه‌ها و گاه ادعاهای نامعتبر، تلاش شده‌است با بهره‌گرفتن از مجموعه اطلاعات، کاستی‌ها و اشتباهات فهرست اولیه و دیگر منابع به حداقل برسد و مواردی نیز که تردید جدی در درستی آنها بوده نیامده است؛ با این حال، این فهرست شامل نام همه شاگردان امام‌خمینی نیست و رفع نسبی این کاستی‌ها متوقف بر تلاش و بررسی بیشتری است که اینک مجال آن نیست و در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در دست انجام است.

از سوی دیگر، گزینش این فهرست به کسانی که به صورت طولانی‌مدت در درس امام‌خمینی شرکت داشته‌اند و در عرف حوزه عنوان «شاگرد» نوعاً دربارهٔ آنان به کار می‌رود، محدود نشده‌است و شامل کسانی که مدت کوتاهی نیز در یکی از درس‌های اصول، فقه، فلسفه و عرفان ایشان شرکت داشته‌اند، می‌باشد؛ مانند رضا استادی و محمود امجد. نیز نام برخی شاگردان درس اخلاق ایشان نیز در این فهرست آمده‌است؛ مانند سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، سیدحسین رسولی محلاتی و محمدعلی انصاری قمی؛ با این حال، بیشتر این فهرست مربوط به کسانی است که مدت‌ها در درس ایشان و به‌ویژه در درس خارج فقه یا اصول شرکت داشته‌اند و در عرف حوزوی نیز شاگرد صدق می‌کند و برخی نیز در چند درس ایشان شاگردی کرده‌اند. برخی از شاگردان ایشان در دانشنامه دارای مقاله مستقل هستند یا شرحی از آنان ضمن مقاله دیگر آمده‌است و در این فهرست با علامت ستاره (*) مشخص شده‌اند.

الف:

ب:

پ:

ت:

ث:

ج:

ح:

خ:

د:

ذ:

ر:

ز:

س:

ش:

ص:

ض:

ط:

ع:

غ:

ف:

ق:

ک:

گ:

ل:

م:

و:

هـ:

ی:

پانویس

  1. ↑ دهخدا، لغتنامه، ۸/۱۲۳۶۹–۱۲۳۷۱.
  2. ↑ دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۳۶۶۷؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۵/۴۸۹۵.
  3. ↑ عیوقی، تعلیم و تربیت در ایران، ۳.
  4. ↑ کهف، ۶۰–۷۹.
  5. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۶/۷۴۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلوة، ۱۹۹.
  6. ↑ شریعتی، روش شناخت اسلام، ۴۵۹–۴۶۱.
  7. ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۸۸–۴۸۹.
  8. ↑ بروجردی، خاطرات، ۲/۳۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.
  9. ↑ خوانساری، مصاحبه، ۱/۵۳۵.
  10. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.
  11. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۸.
  12. ↑ طاهری خرم‌آبادی، مصاحبه، ۴/۳۳۴.
  13. ↑ صانعی، فقیه نواندیش، ۳۵–۳۷.
  14. ↑ میریونسی، خاطرات، ۲/۱۳۵.
  15. ↑ فاضل لنکرانی، مصاحبه، ۱/۶۱۶.
  16. ↑ دینانی، روزنامه وطن امروز، ۷.
  17. ↑ مظاهری، مصاحبه، ۵/۲۰۷.
  18. ↑ موسوی بجنوردی، مصاحبه، ۵/۲۶۶.
  19. ↑ سبحانی، حوزه، ۳۲/۱۲۰.
  20. ↑ امینیان، خاطرات، ۲/۳۲.
  21. ↑ عمید زنجانی، حوزه، ۳۷–۳۸/۱۰۴.
  22. ↑ غیوری، مصاحبه، ۵/۹۱.
  23. ↑ سبحانی، حوزه، ۱۲۶.
  24. ↑ بهاءالدینی، مصاحبه، ۱/۱۳۳.
  25. ↑ رودباری، خاطرات، ۱/۸۰.
  26. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۱ و ۲/۴۸–۴۹.
  27. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵۹.
  28. ↑ مظاهری، مصاحبه، ۵/۲۰۸.
  29. ↑ دوانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۰۲؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۸.
  30. ↑ نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲؛ زنجانی، مصاحبه، ۷۳.
  31. ↑ فهری، مصاحبه، ۳۶.
  32. ↑ نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲.
  33. ↑ موحدی کرمانی، خاطرات، ۵/۹۷.
  34. ↑ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۴ و ۲۰۷.
  35. ↑ معرفت، مصاحبه، ۱/۶۲۵.
  36. ↑ خزعلی، مصاحبه، ۴/۳۸.
  37. ↑ غضنفری، خاطرات، ۲/۱۱۷.
  38. ↑ عمید زنجانی، سرگذشت‌های ویژه، ۵/۱۳۷.
  39. ↑ قدیری، خاطرات، ۵/۸۵؛ سجادی اصفهانی، خاطرات، ۵/۸۶.
  40. ↑ اسحاق‌نیا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی، ۲۵۰؛ ایروانی، مصاحبه، ۵/۱۸–۱۹.
  41. ↑ خاتم یزدی، خاطرات، ۷۹.
  42. ↑ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۶؛ معرفت، مصاحبه، ۱/۶۲۴–۶۲۵.
  43. ↑ عمید زنجانی، حوزه، ۹۵–۹۶.
  44. ↑ دوانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۰۳–۱۰۴.
  45. ↑ رجبی، خاطرات، ۱۷۷.
  46. ↑ عمید زنجانی، حوزه، ۱۱۲.
  47. ↑ خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۷۱.
  48. ↑ امامی کاشانی، مصاحبه، ۳/۲۵۶.
  49. ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۷.
  50. ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، ۶۳.
  51. ↑ رودباری، خاطرات، ۱/۷۰–۷۱.
  52. ↑ آشتیانی، مصاحبه، ۳/۱۹۶.
  53. ↑ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۵۰۳.
  54. ↑ امامی کاشانی، مصاحبه، ۳/۲۵۵.
  55. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۱.
  56. ↑ عراقی، مصاحبه، ۳۶/۳۲.
  57. ↑ حائری آرام، خاطرات، ۲/۵۹.
  58. ↑ همدانی، خاطرات، ۶۹؛ مؤسسه تنظیم و نشر…، موسوعه، ۵۰/پانزده.
  59. ↑ خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۶۴.
  60. ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۲۵۶.
  61. ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۲۸.
  62. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/۱۵–۱۷.
  63. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵.
  64. ↑ محمدی گیلانی، ملازم ولی خدا، ۴۳.
  65. ↑ مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه، تقریرات فلسفه، ۱/ ۱۲–۱۶.
  66. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵.
  67. ↑ آشتیانی، مصاحبه، ۳/۱۹۵–۱۹۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵–۵۶.
  68. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴ و ۱۴.
  69. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.
  70. ↑ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۹۵.
  71. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۵۶، پاورقی.
  72. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۶.
  73. ↑ فیض، مصاحبه، ۵/۱۳۳.
  74. ↑ مختاری، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه‌های علمیه، ۳–۴/۶۳ و ۶۵.
  75. ↑ بدلا، امام بر قله اخلاق، ۳۲.
  76. ↑ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۲۱۲.
  77. ↑ محلاتی، خاطرات، ۱/۱۲۸؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۶–۷؛ خامنه‌ای، مصاحبه، ۳/۱۶۴.
  78. ↑ محلاتی، خاطرات، ۱/۱۲۸.
  79. ↑ نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲.
  80. ↑ یاد، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر، ۲۴۱.
  81. ↑ قاضی طباطبایی، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر، ۹۴–۹۶.
  82. ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش، ۴.
  83. ↑ رسالت، مقاله ستاره سرخ، ۱۶/۳/۸۶، ۵.
  84. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹.
  85. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹.
  86. ↑ روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، چاپ نخست، ۴۳–۵۰.
  87. ↑ روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، چاپ نخست، ۵۹–۶۷.
  88. ↑ مقدمی شهیدانی و عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله»، ۳۵.
  89. ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت هاشمی رفسنجانی، ۲۵۵.
  90. ↑ بنی‌فضل، خاطرات، ۲/۴۳.
  91. ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۳۸ و۴۷.
  92. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۴۹؛ گلی زواره، فرازهای فروزان، ۱–۱۷۲.
  93. ↑ ذاکری، طلوع خورشید، ۳۱۴.
  94. ↑ موسوی بجنوردی، مصاحبه، ۵/۲۶۶؛ مؤسسه تنظیم و نشر…، مقدمه الخلل، ز.
  95. ↑ ← محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۵۰۳–۵۰۵.
  96. ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۶۰–۶۷؛ دینانی، دیدار با ابرار آذربایجان، ۱/۲۰۸، ۳/۲۴۲ و ۳۹۷–۳۹۹؛ سلیمانی بروجردی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۶۲–۲۱۰؛ امین، جریان تشکیک در مظاهر وجود، ۹۲؛ حیدر جوادی، مربی قوم و ملت، ۳ و ۵؛ حسینی، مصاحبه، ۱۳، فهرست ناصرالدین انصاری و برخی زندگی‌نامه‌های دیگر.

منابع

  • آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • اسحاق‌نیا، سیدرضا، دیدار با یکی از شاگردان امام‌خمینی، پژوهشنامه متین، شماره ۱۱–۱۲، ۱۳۸۰ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • امامی کاشانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش.
  • امین، سیدحسن، جریان تشکیک در مظاهر وجود یا مراتب آن، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۶، ۱۳۷۵ش.
  • امینیان، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
  • ایروانی، سیدعبدالمجید، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
  • بدلا، سیدحسین، امام بر قله اخلاق، مجله شاهد یاران، ویژه‌نامه هفدهمین سالگرد ارتحال امام‌خمینی، شماره ۷، ۱۳۸۵ش.
  • بروجردی، محمدرضا، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • بنی‌فضل، مرتضی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • بهاءالدینی، سیدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱/۱۳۹۶ش.
  • حائری آرام، محمدمهدی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • حسینی، سیدشهاب‌الدین، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۳۶۶، ۵/۲/۱۳۹۸ش.
  • حیدر جوادی، سیدشاذان، مربی قوم و ملت، مجله حریم امام، شماره ۳۶۵، ۲۹/۱/۱۳۹۸ش.
  • خاتم یزدی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • خزعلی، ابوالقاسم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • خوانساری، سیدمصطفی، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • دوانی، علی، امام‌خمینی در آیینه خاطره‌ها، تهران، مطهر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
  • دوانی، علی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
  • دیدار با ابرار آذربایجان، مجله، دینانی ابراهیمی، غلامحسین، روزنامه وطن امروز، شماره ۱۱۳۰، ۴/۳/۱۳۹۲ش.
  • ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
  • رجبی، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در پرتوی از خورشید، به کوشش حسین رودسری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
  • رسالت، روزنامه، مقاله ستاره سرخ، ۱۶/۳/۱۳۸۶ش.
  • رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره، ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
  • روحانی، سیدحمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی، قم، دارالفکر ـ دارالعلم، چاپ چهارم، ۱۳۵۸ش.
  • روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
  • رودباری، مجتبی، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • زمانی، مصطفی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • زنجانی، سیدعزالدین، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
  • سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
  • سجادی اصفهانی، سیدمحمد، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • سلیمانی بروجردی، میرزاعلی، علمای لرستان و آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، مجله میراث شهاب، شماره ۹۲، ۱۳۹۷ش.
  • شریعتی، علی، روش شناخت اسلام، تهران، چاپخش، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
  • صانعی، یوسف، فقیه نواندیش، بی‌جا، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
  • طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • عراقی، مجتبی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۶، ۱۳۶۸ش.
  • عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
  • عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
  • عیوقی، بدرالسادات، تعلیم و تربیت در ایران از دوران باستان تا انقلاب فرهنگی، تهران، عیوقی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • غضنفری، سیدابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • غیوری، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • فاضل لنکرانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • فهری، سیداحمد، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۴۹، ۱۳۷۱ش.
  • فیض، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • قاضی طباطبایی، سیدمحمدصادق، یادکردی از آن مجاهد خستگی ناپذیر، مجله شاهد یاران، شماره ۵۱، ۱۳۸۸ش.
  • قدیری، حسن، خاطرات، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • گلی زواره قمشه‌ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
  • محلاتی، فضل‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • محمدی گیلانی، محمد، ملازم ولی خدا، مجله شاهد یاران، شماره ۱۷، ۱۳۸۶ش.
  • مختاری، رضا، جایگاه آموزشی و پژوهشی علم اخلاق در حوزه‌های علمیه، مجله نقد کتاب اخلاق علوم تربیتی و روان‌شناسی، شماره ۳–۴، ۱۳۹۴ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
  • مظاهری، حسین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • معرفت، هادی، مصاحبه، چاپ‌شده در آیینه‌داران حقیقت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • مقدمی شهیدانی، سهراب و میثم عبداللهی چیرانی، نقدی بر مدخل «خمینی، روح‌الله» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ‌پژوهشی و دانشنامه انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ش.
  • موحدی کرمانی، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده دربرداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • موسوی بجنوردی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الخلل فی الصلاة، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، موسوعة لامام‌الخمینی، تفسیرسوره حمد، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
  • میریونسی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
  • نوروزی، علیرضا، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲/۳/۱۳۹۰ش.
  • هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • همدانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست.
  • خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • یاد، مجله، ایران‌شناسی با نگاهی دیگر: اصفهان (بخش دوم: اصفهان در جریان انقلاب اسلامی)، شماره ۳۹–۴۰، ۱۳۷۴ش.

پیوند به بیرون

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=شاگردان_امام‌خمینی&oldid=29111»