شاگردان امام‌خمینی

شاگردان امام‌خمینی، نقش امام‌خمینی در تربیت طلاب و عالمان دینی در علوم مختلف در طول بیش از پنج دهه و فهرست بخشی از نام‌های آنان.

امام‌خمینی همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و در حوزه علمیه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق و در سطوح مختلف داشته‌است. گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره مراجع تقلید قرار گرفتند.

نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری بودند که به‌تدریج جعفر سبحانی، ابراهیم امینی و ابوالقاسم خزعلی به آنان پیوستند.

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت، از شاگردان خود تفقد و از بیماران آنان عیادت می‌کرد، روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد.

امام‌خمینی توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و اجتهاد را تشکیل دهد؛ بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان، مستعد و پرتلاش بودند، البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا نیز وجود داشتند.

امام‌خمینی در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی موافق نبود. نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند، ۱۸۹ نفر ثبت شده. برخی شمار شاگردان ایشان را در قم در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند، که در اواخر به حدود ۱۲۰۰ تن افزایش یافته‌است. برخی، شمار شاگردان ایشان در نجف را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته‌اند.

شاگردی

شاگرد، به معنای آموزنده علم یا هنر یا کمال یا صنعت نزد کسی یا در مدرسه است. در عربی، طلاب و طلبه صیغه جمع و برگرفته از «طالب» و به معنای شاگردان است و طالب، از ریشه «طلب» به معنای خواستن و در پی چیزی بودن، از جمله دانش، است؛ از این‌رو جویندگان علم و دانشجویان علوم حوزوی را طلبه و طلاب گویند.

پیشینه

از آغاز تاریخ، انسان‌ها برای آگاهی و کسب تجربه به دانایان مراجعه می‌کرده‌اند و کودکان با شاگردی نزد استاد، حرفه برزگری و صنعتگری می‌آموختند. قرآن کریم از ماجرای شاگردی موسی(ع) نزد بنده‌ای صالح، به نام خضر، سخن گفته‌است. در اسلام موضوع استاد و شاگردی رونق تازه‌ای یافت و مردم به سفارش قرآن و پیامبر اکرم(ص) و امامان اهل بیت(ع) موظف شدند برای دریافت مسائل دین خود به دانایان مراجعه کنند و حوزه‌های علمیه در همین راستا شکل گرفت. (ببینید: حوزه‌های علمیه).

در حوزه‌های علمیه، در گذشته انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود. در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته‌های خود را به افراد رتبه‌های پایین‌تر آموزش می‌دهند (ببینید: تدریس امام‌خمینی). روابط استاد و شاگرد در میان طلاب، صمیمی و احترام‌آمیز است و منشأ آن آموزه‌های دینی دربارهٔ قداست علم و احترام معلم است. کم‌وزیادبودن شاگردان حوزه درسی استاد، بستگی به نوع درس، نفوذ، شیوه تدریس و موقعیت حوزوی وی دارد. شیوه آموزش حوزه تک‌استادی نیست و طلاب می‌توانند از درس چند استاد استفاده کنند.

امام‌خمینی که در دوره‌های مختلف تحصیلی نزد استادانی چند علوم مختلف اسلامی را فرا گرفته‌است (ببینید: استادان امام‌خمینی)، همزمان با تحصیل، تدریس می‌کرد و شاگردانی داشت. آمار دقیقی از شاگردان ایشان در دست نیست، اما از مهم‌ترین خدمت‌های ایشان به حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی، تربیت جمع بسیاری از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب‌نظر و آگاه به زمان بود. گفته شده از حوزه درسی امام‌خمینی بیش از پانصد مجتهد و صاحب‌نظر فارغ‌التحصیل شده‌اند که برخی از آنان در زمره مراجع تقلید قرار گرفتند. مدت شرکت شاگردان در درس ایشان متفاوت بوده‌است؛ به عنوان نمونه چهار سال، هشت سال، شش سال، ده سال، یازده سال، دوازده سال و چهارده سال از درس ایشان بهره برده‌اند.

نخستین شاگردان درس خارج اصول ایشان، مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری بودند که به‌تدریج جعفر سبحانی، ابراهیم امینی، ابوالقاسم خزعلی و سیدمحمدرضا سعیدی به آنان پیوستند و نوع شاگردان ایشان بنا بر سنت رایج از دیگر استادان نیز استفاده کرده‌اند. از سوی دیگر، در حوزه علمیه قم پس از درس، مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی، درس امام‌خمینی بیشترین جمعیت را به خود اختصاص می‌داد و پس از رحلت بروجردی بر شاگردان درس‌های ایشان افزوده شد. در نجف اشرف نیز به گزارشی، پس از آغاز تدریس امام‌خمینی روزهای نخست اجتماع خوبی شکل می‌گرفت که به دلیل شایعات و بدخواهی سفارت رژیم پهلوی و عوامل وابسته به آن، برخی افراد پراکنده شدند؛ ولی پس از آشکارشدن عمق درس، دوباره به‌تدریج بر شمار شاگردان افزوده شد و جمعیت به وضع نخست برگشت.

تربیت شاگردان

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از شاگردان به سبب تقوا، فضل و نظم آنان احترام ویژه‌ای قائل بود؛ از جمله ایشان به مرتضی مطهری بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد. در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد. رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به‌ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده همدردی نشان می‌داد و به نامه‌های شاگردان پاسخ می‌داد؛ از جمله یکی از شاگردان پس از تبعید امام‌خمینی در رنجنامه‌ای از فراق ایشان شکوه کرده بود که ایشان در پاسخ آن نقمت ظاهره را رحمت باطنی نامید و او را تسلی داد. ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردانش را تربیت می‌کرد؛ از جمله ایشان به علت غیبت‌کردن یکی از شاگردان دربارهٔ برخی مراجع تقلید، سه روز درس را به نشانه اعتراض تعطیل کرد.

امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد و از بیماران آنان عیادت می‌کرد؛ از جمله به عیادت سیدعزالدین زنجانی رفت و وسایل مورد نیاز و انتقال او را به بیمارستان فراهم ساخت. ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان مرجعیت بود، تشکیل دهد، ایشان یادآورشد انتظار داشته‌است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح نفس و به یاد قیامت دعوت کند. ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی مشورت می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش کتاب کشف اسرار بخشی از نسخه خطی آن را به شاگرد خود سیدعزالدین زنجانی برای مطالعه و اظهار نظر داد و به گفته زنجانی این کار از سر تواضع و فروتنی ایشان و برای تشویق وی بوده‌است. دقت و فروتنی ایشان باعث می‌شد گاه در پاسخ پرسش‌های شاگردان ابراز کند که باید فکر کند.

از سوی دیگر، امام‌خمینی روحیه تحقیق را در شاگردان می‌پروراند؛ به گونه‌ای که تفکرشان بر تتبع‌شان چیرگی داشت و شاگردان را به نقد و اشکال بر مطالب استاد تشویق می‌کرد، به آنان جرئت نقد و اظهار نظر می‌داد و با آن شهامتی که در ایشان بود، تحولی در شاگردان خود ایجاد کرد؛ نیز تأکید می‌کرد سخنان ایشان را تعبدی نپذیرفته، فکرشان را دربارهٔ آن به کار بیندازند (ببینید: تدریس امام‌خمینی).

گاه به جای نشان‌دادن منبع تحقیق، از شاگردان می‌خواست خود به کتاب مراجعه کنند و به مطالب دست یابند. ایشان تقریرات شاگردان خود را مطالعه می‌کرد و اگر بر درس اشکال وارد کرده بودند، پاسخ آن را نیز می‌نوشت. گاه نیز برخی شاگردان را به سبب طرح اشکال و سؤال، به‌طور ویژه تشویق می‌کرد. گفته شده سیدمصطفی خمینی، جعفر سبحانی و صدوقی اراکی نیز از جمله اشکال‌کنندگان اصلی در درس ایشان بودند. افزون بر حسینعلی منتظری که از اشکال‌کنندگان معروف درس ایشان بوده‌است، در نجف نیز سیدعباس خاتم یزدی، مصطفی اشرفی، سیدمصطفی خمینی و سیدمحمود شاهرودی بیش از دیگران اشکال می‌کردند.

درس امام‌خمینی فقیه‌پرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای استنباط شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می‌گردید. ایشان طلاب را به ژرف‌نگری و تفکر در مطالب درسی دعوت می‌کرد و برای رسیدن به کنه مطالب به شاگردان خود توصیه می‌کرد طلبه یک درس و استاد اصلی انتخاب کند و روی آن سرمایه‌گذاری کند و اگر به درس دیگر می‌رود، کنار درس اصلی باشد. ایشان از این درس به آن درس رفتن را غیرمفید و شأن طلبه نمی‌دانست و به شاگردان خود توصیه می‌کرد یک کتاب از معاملات و یک کتاب از عبادات را به‌دقت خوانده، بقیه را مطالعه کنند (ببینید: تدریس امام‌خمینی). ایشان به نوشته‌ها و تحقیقات غیردرسی و جانبی شاگردان نیز توجه نشان می‌داد؛ چنان‌که علی دوانی کتابی دربارهٔ وحید بهبهانی نوشته بود و ایشان پس از مطالعه، وی را دعا کرد و هنگام نگارش کتاب نهضت روحانیون ایران به دست دوانی، برای قدردانی، یک عدد عبا برای او هدیه فرستاد. (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

ویژگی‌های شاگردان

در نگاهی کلی پیروی از سیره اخلاقی، عملی و سیاسی امام‌خمینی از مهم‌ترین ویژگی‌های شاگردان ایشان بود. برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات اخلاق و آداب استاد از جمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس، و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند؛ چنان‌که تقید ایشان به مرتب‌کردن خود در آینه و جامه‌های تمیز و مرتب ایشان، الگویی برای شاگردان به‌شمار می‌رفت و وجود صدها طلبه تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب برای حوزه، نمایشی باشکوه بود. ایشان که خود فردی بسیار منظم بود، سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ از جمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی شاگردان به درس، به جای ادامه تدریس از ضرورت نظم در درس سخن گفت و یادآورشد صاحب جواهر حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر الکلام را نوشت.

امام‌خمینی توانست طلاب مستعد و باهوش را به درس خود جلب و بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین حوزه فقاهت و اجتهاد را تشکیل دهد؛ چنان‌که در نجف اشرف، حسین راستی کاشانی، خود را بی‌نیاز از تحصیل می‌دانست؛ اما پس از شرکت در درس امام‌خمینی در نجف خود را نیازمند شرکت در درس ایشان برای سال‌ها دید. برخی شاگردان درس فقه ایشان در نجف از شاگردان درس سیدابوالقاسم خویی و حسین حلی و سیدمحسن حکیم و از مدرسان حوزه نجف بودند و برخی در مناظره بر اساس مبانی ایشان، با شخصیت‌های علمی حوزه نجف، غالب آمده، توانستند دیدگاه‌های استاد خود را به کرسی بنشانند.

بیشتر شاگردان امام‌خمینی جوان بودند و بسیاری از آنان افراد خوش استعداد و پرتلاش بودند؛ چنان‌که ایشان خود دربارهٔ یوسف صانعی خاطرنشان کرده‌است که در سال‌های طولانی تدریس، از معلومات وی حظّ می‌برده و او را مانند فرزند خود بزرگ کرده‌است (ببینید: یوسف صانعی). البته در میان شاگردان افرادی با سن بالا همانند مجتبی عراقی (متولد ۱۲۹۶) در ایران و عبداللطیف مولوی در نجف که سن او از امام‌خمینی بیشتر بود، وجود داشت؛ چنان‌که جواد حجت همدانی (۱۲۸۸–۱۳۶۸ش)، از افراد هم‌دوره ایشان و از شاگردان درس فقه عبدالکریم حائری بود.

شاگردان امام‌خمینی در حوزه عمل به مسئولیت‌های اجتماعی نیز فعال بودند. سخنرانی‌ها و بیانات امام‌خمینی در درس یا مناسبت‌های پیش‌آمده در تحریک روحانیت، به‌ویژه شاگردان نقش بزرگی داشت و تربیت‌شدگان حوزه درسی و فکری ایشان در مبارزه علیه رژیم پهلوی مقاوم و در صف مقدم اطلاع‌رسانی افکار ایشان بودند. شاگردان ایشان در مرجعیت ایشان پس از بروجردی مؤثر بودند و باوجود موضع منفی محافظه‌کارها دربارهٔ مرجعیت ایشان، نسل جوان حوزه با حضوری فعال ذهنیت جامعه را بر خلاف تمایلات رژیم پهلوی و آمریکا شکل دادند و زمینه گرایش به مرجعیت ایشان را فراهم کردند (ببینید: مرجعیت امام‌خمینی).

قلمرو آموزش

امام‌خمینی در حوزه‌های علمیه به‌ویژه قم و نجف، شاگردان بسیاری در عرصه‌های گوناگون دانش از جمله فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق و در سطوح مختلف داشته‌است. ایشان در مقاطع ابتدایی و سطح نیز تدریس داشته‌است (ببینید: تدریس امام‌خمینی)، اما بیشتر گزارش‌های موجود دربارهٔ شاگردان ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه، اصول، فلسفه، اخلاق و عرفان است.

امام‌خمینی بیش از بیست سال به تدریس علوم عقلی اشتغال و شاگردانی نیز داشته‌است؛ چنان‌که گفته شده بیشتر علمایی که در حوزه قم در رشته معقول اطلاعات یا مهارتی داشته‌اند، از شاگردان ایشان بوده‌اند. جایگاه فلسفی امام‌خمینی در حدی بوده‌است که سیدمحمدحسین طباطبایی نزد یکی از مشاهیر فلسفه، ایشان را استاد خود خواند. از سوی دیگر، ایشان تنها برای شمار معدود و شناخته‌شده‌ای علوم عقلی تدریس می‌کرد و در انتخاب شاگرد و کتاب مورد تدریس، دقت و احتیاط می‌کرد و مقید بود در مجلس درس فلسفه ایشان افراد ساخته‌شده، فاضل و معتقد شرکت کنند. (ببینید: تدریس امام‌خمینی)

امام‌خمینی همزمان با فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، شاگردانی نیز در عرفان داشت و برای افراد خاص، عرفان نظری و عملی تدریس می‌کرد. از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس‌های عرفان در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷ می‌توان برداشت کرد که ایشان در آن سال‌ها شاگردانی برجسته در حوزه عرفان داشته‌است.

بخش اصلی تدریس امام‌خمینی پیش از آمدن بروجردی به قم، چنان‌که خود نوشته‌است، در فلسفه و عرفان و سطوح عالی اصول و فقه بود و پس از آمدن وی (۱۳۲۳) به درخواست برخی افراد مانند مطهری به تدریس خارج فقه پرداخته و به‌تدریج گسترش پیدا کرده و به حدود چهارصد تا پانصد نفر یا بیشتر نیز رسیده‌است. ایشان سال‌های متمادی در حوزه علمیه قم تدریس اخلاق نیز داشته‌است. این درس در آغاز، با شاگردان محدودی در خانه برگزار می‌شد؛ اما ایشان در راستای مقابله با محدودیت‌های رضاشاه پهلوی دربارهٔ روحانیت، آن را به مدرسه فیضیه منتقل کرد و به صورت عمومی درآمد؛ به گونه‌ای که افراد غیرطلبه نیز در آن شرکت می‌کردند و افزون بر قم از دیگر شهرها هم برای استفاده از این درس به قم رفتند. (ببینید: تدریس امام‌خمینی).

پیشرفت‌ها و خدمات شاگردان

بسیاری از شاگردان امام‌خمینی از استادان حوزه‌های علمیه و برخی در شمار مراجع تقلید قرار گرفته‌اند و خود دارای شاگردان بسیارند. شاگردان ایشان در عمل به رسالت حوزوی خود موفق عمل کرده‌اند؛ چنان‌که گفته شده بیشتر افراد برجسته روحانیان که در قم و دیگر شهرستان‌ها برای جامعه کارآمد و نافع بوده‌اند، از درس و محضر ایشان نیز بهره برده‌اند (ببینید: منصوبان امام‌خمینی). بخش عمده‌ای از مدیران و استادان حوزه‌ها در گذشته و اکنون، دست‌پروردگان ایشان هستند و بسیاری از آنان خود در حوزه‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم به تأسیس مدارس و مراکز علمی و پژوهشی اقدام کرده‌اند. بسیاری از عالمان و استادان در حوزه‌های شهرستان‌ها مانند مشهد، اصفهان و تهران از شاگردان ایشان بوده‌اند. بسیاری از استادان عرصه حکمت نیز در حوزه و دانشگاه از جمله مطهری، مهدی حائری و محمد مفتح از شاگردان ایشان بوده‌اند. در قلمرو تبلیغ نیز افراد بسیاری از آنان درخشیدند و بسیاری از آنان افزون بر خطابه اهل قلم نیز بودند. بسیاری از مربیان عرصه تربیت اخلاقی طلاب نیز از شاگردان ایشان بوده‌اند؛ از جمله یحیی انصاری، حسین مظاهری، علی پهلوانی و حسین شب‌زنده‌دار.

از آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی فعالیت اصلی در میان جمعی از شاگردان ایشان شکل گرفت و بار اصلی مبارزه را آنان بر دوش داشتند؛ برخی شاگردان و شرکت‌کنندگان درس‌های امام‌خمینی که در ادارات و مجلس قانونگذاری رژیم پهلوی شاغل بودند، اخبار مهم مجلس و مسائلی که در ادارات می‌گذشت را پنهانی به ایشان گزارش می‌دادند. برخی از آنان در قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، رابط ایشان و علمای سرتاسر کشور بودند و برای هماهنگی در امر نهضت و رساندن پیام ایشان به شهرها می‌رفتند؛ از جمله امضای۱۲۰ تن از علمای تهران را گرفتند که بازتاب بسیاری داشت.

در قضیه کاپیتولاسیون، شاگردان ایشان از جمله مطهری و هاشمی رفسنجانی اسنادی از مجلس به دست آورده، برای ایشان بردند و نطق تاریخی ایشان علیه این لایحه بر آن اساس ایراد شد (ببینید: کاپیتولاسیون). از سوی دیگر، سران نهضت و رهبران انقلاب در بسیاری از شهرها، از جمله مشهد، اصفهان، تبریز، قزوین و گیلان از شاگردان امام‌خمینی بودند و افرادی چون منتظری، مطهری، عبدالرحیم شیرازی، سیدمحمد حسینی بهشتی، سیدعلی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد، محمدصادق خلخالی، سیدجلال‌الدین طاهری، ابوالقاسم خزعلی و مهدی کروبی از جمله ارکان نهضت امام‌خمینی بودند و در بیشتر حوادث انقلاب، نقش و مسئولیت‌های داشتند و هر یک مقاله جداگانه‌ای دارند. پس از پیروزی انقلاب نیز نقش اصلی در تثبیت انقلاب و شکل‌گیری نهادهای انقلاب و اداره کشور و دستگاه‌های مختلف اجرایی، قانون‌گذاری و قضایی و حتی نظامی و امنیتی در تهران و شهرستانهای مختلف بر عهده شاگردان امام‌خمینی بود یا در اداره آنها مشارکت داشتند و برخی از شاگردان ایشان در دوران نهضت اسلامی یا جنگ تحمیلی به شهادت رسیدند. (ببینید: منصوبان امام‌خمینی).

تعداد شاگردان و منابع

شمار شاگردان امام‌خمینی بسیار است. ایشان در آغاز با ثبت و ضبط اسامی شاگردان به دلایلی، از جمله احتمال تمایل نداشتن برخی به ذکر نام آنان و مشکل تقدیم و تأخیر و چگونگی القاب افراد و نیز ذکر اشخاص محقق و فاضل با افراد عادی و نگرانی از نام‌نبردن برخی افراد، چندان موافق نبود و اصلح می‌دانست که فهرستی آورده نشود، ولی پس از گفت‌وگو با ایشان به‌ویژه گفتگوی سیدمصطفی خمینی، با آن موافقت کرد. ثبت اسامی همه شاگردان استادی که در حوزه‌های گوناگون دانش که از جمله به مدت سی سال، بزرگ‌ترین کرسی تدریس را در اختیار داشته‌است، امکان‌پذیر نمی‌باشد و تعیین اینکه هر یک از شاگردان در کدام درس شرکت داشته‌اند، بسیار دشوار است.

نخستین فهرست از بخشی از شاگردان امام‌خمینی که در علوم معقول یا منقول یا هر دو درس ایشان شرکت کرده‌اند و شامل ۱۸۹ نفر می‌شد را سیدحمید روحانی (زیارتی) در سال ۱۳۵۶ در چاپ نخست بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی منتشر کرد و در ویرایش دوم کتاب با افزودن اسامی دیگر، آن را به ۲۷۲ نفر افزایش داد؛ با این تأکید دوباره که این فهرست تنها شامل بخشی از شاگران است؛ البته برخی از این اسامی دارای کاستی و ابهام است؛ چنان‌که آنچه امام‌خمینی خود دیده و اصلاح کرده، برخلاف آنچه گفته شده، فهرست ویرایش نخست است و فهرست دوم (۲۷۲ نفر) مربوط به ویرایش دوم است که پس از رحلت امام‌خمینی منتشر شده‌است.

برخی شاگردان، شرکت‌کنندگان شمار شاگردان ایشان را در قم در درس خارج فقه بین چهارصد تا پانصد تن تخمین زده‌اند که در اواخر به حدود هزار تن افزایش یافته‌است. در گزارشی از سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) مربوط به ۲۲/۱۲/۱۳۳۵ در دوره مرجعیت بروجردی و نخستین سند ساواک در پرونده امام‌خمینی، جدولی از تعداد شاگردان شخصیت‌های تراز اول حوزه آمده‌است که در آن، از جمله شاگردان هر یک از سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری را حدود سیصد تن، سیدمحمدحسین طباطبایی حدود دویست تن، برخی دیگر کمتر از این و امام‌خمینی حدود پانصد تن گزارش کرده‌است.

پس از درگذشت بروجردی و به دلیل افزایش شمار شاگردان، درس خارج اصول و فقه امام‌خمینی، به شبستان مسجد اعظم منتقل شد. شمار شاگردان در این زمان که مصادف با آغاز مبارزات ایشان و واکنش به طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود، به هزار تا ۱۲۰۰ تن می‌رسید. پس از تبعید امام‌خمینی به نجف، درس‌های فقه ایشان در آن حوزه از بیستم رجب ۱۳۸۵ق در مسجد شیخ انصاری مشهور به مسجد ترک‌ها آغاز شد. ایشان در مدت سیزده سال تبعید در نجف، بیع و خیارات و خلل نماز را تدریس کرد.

برخی، شمار شاگردان ایشان در نجف را سیصد تا ۳۵۰ تن دانسته، از آن میان، حدود هفتاد تن از آنان را نام برده‌اند. آنچه در اینجا به عنوان فهرست شاگردان امام‌خمینی، شامل ۹۵۵ نام و به ترتیب حروف الفبا آمده‌است، دستاورد کوششی گروهی است که بر پایه فهرست اولیه و خام موجود در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و تکمیل و اصلاح فراوان آن، از جمله با بهره‌گرفتن از منابع پراکنده دیگر، مانند: گفتگوی حضوری، و نیز بررسی گروهی از کارشناسان (ناصرالدین انصاری، عبدالرحیم اباذری، محمدکاظم تقوی، محمدعلی نجفی کرمانشاهی) و نیز بازبینی‌ها و اصلاح چندباره مدیر دانشنامه فراهم آمده‌است و به رغم گذشت زمان طولانی از دوره تدریس امام‌خمینی، پراکندگی اسامی و اشتباه‌ها و گاه ادعاهای نامعتبر، تلاش شده‌است با بهره‌گرفتن از مجموعه اطلاعات، کاستی‌ها و اشتباهات فهرست اولیه و دیگر منابع به حداقل برسد و مواردی نیز که تردید جدی در درستی آنها بوده نیامده است؛ با این حال، این فهرست شامل نام همه شاگردان امام‌خمینی نیست و رفع نسبی این کاستی‌ها متوقف بر تلاش و بررسی بیشتری است که اینک مجال آن نیست و در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در دست انجام است.

از سوی دیگر، گزینش این فهرست به کسانی که به صورت طولانی‌مدت در درس امام‌خمینی شرکت داشته‌اند و در عرف حوزه عنوان «شاگرد» نوعاً دربارهٔ آنان به کار می‌رود، محدود نشده‌است و شامل کسانی که مدت کوتاهی نیز در یکی از درس‌های اصول، فقه، فلسفه و عرفان ایشان شرکت داشته‌اند، می‌باشد؛ مانند رضا استادی و محمود امجد. نیز نام برخی شاگردان درس اخلاق ایشان نیز در این فهرست آمده‌است؛ مانند سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، سیدحسین رسولی محلاتی و محمدعلی انصاری قمی؛ با این حال، بیشتر این فهرست مربوط به کسانی است که مدت‌ها در درس ایشان و به‌ویژه در درس خارج فقه یا اصول شرکت داشته‌اند و در عرف حوزوی نیز شاگرد صدق می‌کند و برخی نیز در چند درس ایشان شاگردی کرده‌اند. برخی از شاگردان ایشان در دانشنامه دارای مقاله مستقل هستند یا شرحی از آنان ضمن مقاله دیگر آمده‌است و در این فهرست با علامت ستاره (*) مشخص شده‌اند.

الف:

• عبدالعلی آخوندی
• محمدباقر آخوندی
• محمدرضا آدینه‌وند (اخلاق)
• احمد آذری قمی *
• محمدعلی آستانه جهرمی
• سیدجلال‌الدین آشتیانی
• علی‌اکبر آشتیانی *
• محمدحسین آشتیانی
• محمدمهدی آصفی
• اسماعیل آل اسحاق
• رحیم آل اسحاق
• علی آل اسحاق
• محمد آل اسحاق
• هادی آل اسحاق
• محمدحسین آل طاهر خمینی (جابلقی)
• سیدمحمد آل طه
• سیدمحمدحسن آل غفور
• سیدمحمدعلی آل غفور
• سیدصادق آل محمد
• سیدمحمدتقی آل هاشم
• سیدباقر آیت میردامادی
• سیدعبدالعلی آیت‌اللهی
• سیدنورالله آیت‌اللهی
• محمد آیت‌اللهی تفتی (علامه)
• سیدمهدی آیت‌اللهی دادور
• سیدحسین آیت‌اللهی لاری (ببینید: امامان جمعه)
• محمدحسین آیتی بیرجندی
• نصرالله آیتی مقدم
• هادی ابراهیمی
• غلامحسین ابراهیمی دینانی
• عبدالله ابراهیمی‌نژاد
• سیدمصطفی ابطحی اصفهانی (سده‌ای)
• سیدحسن ابطحی خراسانی
• سیدمحمد ابطحی کاشانی
• سیدحسن ابطحی نجف‌آبادی
• سیدمهدی ابن‌الرضا
• سیدعباس ابوترابی
• سیدعلی‌اکبر ابوترابی
• حسن ابوترابی یزدی
• یحیی ابوطالبی اراکی
• سیدنورالدین ابهری
• عبدالباقی اثناعشری
• ابوالقاسم اجتهادی اشتهاردی
• علی اجتهادی جاپلقی
• علی‌اصغر احدی
• صادق احسان‌بخش *
• حسین احمدزاده اِیوِقی
• علی‌حسین احمدلو
• سیدمحمدعلی احمدی
• عطاالله احمدی
• علیرضا احمدی
• سیدعباس احمدی تیمورلویی
• علی‌اصغر احمدی خمینی
• زین‌العابدین احمدی زنجانی
• احمدعلی احمدی شاهرودی
• علی‌اصغر احمدی شاهرودی
• مصطفی احمدی فریدنی
• محمدعلی احمدی گرمابدشتی
• احمد احمدی ملایری
• مرتضی احمدیان نجف‌آبادی
• سیدمحمد اخلاقی سبزواری
• سیدمهدی اخوان مرعشی
• سیدکاظم اخوان مرعشی
• محمدعلی ادیب اصفهانی
• نعمت‌الله ادیب لاری
• علی ارومیان
• رضا استادی
• سیدضیاءالدین استرآبادی
• سیدمجتبی اسداللهی
• علی اسلامی تاکستان
• علی‌اکبر اسلامی تربتی
• علی‌قلی اسلامی تیمورلویی
• محمدعلی اسماعیل‌پور قمشه‌ای
• خیرالله اسماعیلی چمگردانی
• رمضانعلی اسماعیلیان
• سیدحسن اسماعیلیان نجف‌آبادی
• علی‌پناه اشتهاردی اصلانی
• سعید اشراقی
• شهاب‌الدین اشراقی *
• جعفر اشراقی (افروغ)
• مصطفی اشرفی
• عطاءالله اشرفی اصفهانی (شهید)*
• مرتضی اشرفی شاهرودی
• محمدحسین اشعری
• سیداسدالله اشکوری
• سیدضیاء اشکوری
• مجتبی اصطهباناتی
• سیدمرتضی اصفهانی
• نصرالله اصفهانی
• حسین اصیلی کاشانی
• نجم‌الدین اعتمادزاده
• مصطفی اعتمادی
• محمدحسین اعرابی
• محمدابراهیم اعرافی
• اسماعیل اعلامی
• اسماعیل اعلایی بنابی
• علی افتخاری گلپایگانی
• نظام‌الدین الهی قمشه‌ای
• سیدمهدی امام جمارانی *
• سیدجواد امام عابدینی
• محمد امامی کاشانی *
• سیداسداللّه امامی میبدی
• محمدعلی امامی نیشابوری
• حسین امامی‌نیا کاشانی
• محمود امجد
• محمدحسین امراللهی یزدی
• محمدحسین املایی
• ولی‌الله امیری
• غلامحسین امیری افغانی
• احمد امین شیرازی
• ابراهیم امینی *
• صفرعلی امینی اصفهانی
• مختار امینیان گیلانی
• علی انتشاری
• محمدابراهیم انصاری اراکی
• علی انصاری سبط‌الشیخ
• یحیی انصاری شیرازی
• محمدعلی انصاری قمی (اخلاق)
• حسن انصاری محلاتی
• حسین انصاری نیشابوری
• عطاءالله انصاری همدانی
• علی انصاری همدانی
• سیدعلی انگجی
• یحیی انواری همدانی
• علی‌محمد انوری تفتی
• محمدعلی اهری
• سیدعبدالمجید ایروانی
• عباس ایزدی نجف‌آبادی
• محمد ایمانی گیلانی

ب:

• علی بابایی خرم‌آبادی
• هادی باریک‌بین *
• علی‌اصغر باغانی
• علی‌اصغر باقرزاده
• عبدالمجید باقری بنابی
• اصغر باقری کنی
• مهدی باقری کنی
• قربانعلی باقریان خوزانی
• زین‌العابدین باکویی
• محمدجواد باهنر (شهید)*
• محمدرضا بحرینی زارچی
• علی‌بمان بحرینی یزدی
• مرادعلی بختیاری
• عبدالکریم بخردیان (شهید)
• علی بدری دشتی
• سیدحسین بدلا
• سیدرضا برقعی (ولادت ۱۳۰۴ش)
• سیدرضا برقعی (ولادت ۱۳۲۷ش)
• سیدمرتضی برقعی قمی
• حسین برقی اهری
• سیدمحمد برهانی
• محمدرضا برهانی تنکابنی
• محمد بروجردی
• محمدرضا بروجردی
• میرزاعلی بستان‌آبادی
• حسن بصیری
• سیدعلی بطحایی گلپایگانی
• شکرالله بلاغت‌نیا زنجانی
• سیدرضا بنی‌طبا
• سیدرضا بنی‌فاطمی
• مرتضی بنی‌فضل تبریزی
• سیدعلی‌اکبر بنی‌هاشمی بزرگر
• حسین بهبهانی دیزجی
• علی بهجتی اردکانی
• محمدحسین بهجتی اردکانی
• سیدمحمد بهشتی حسینی (شهید)*
• سیدمحمدکاظم بهشتی
• احمد بهشتی شیرازی
• اسداللّه بیات
• غلامرضا بیات
• محمود بیانی

پ:

• عباس پاکدل
• احمد پایانی اردبیلی
• حسن پرهیزکار تبریزی
• عباس پورمحمدی
• یدالله پورهادی
• محمدعلی پوریزدان‌پرست
• حسن پهلوانی تهرانی
• علی پهلوانی تهرانی (سعادت‌پرور)
• محمدعلی پیشنماز اهری
• ابراهیم پیشوایی ملایری
• سیداحمد پیشوایی یزدی
• سیدمحمدحسین پیشوایی یزدی

ت:

• محمدمهدی تاج لنگرودی
• ابوطالب تجلیل
• ضیاءالدین تجویدی
• محمود تحریری
• سیدمحمد ترابی
• محمود ترابی دامغانی
• حسین تفویضی
• هاشم تقدیری (ببینید: امامان جمعه)
• حسین تقوی اشتهاردی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• محمدرضا توسلی *
• اکبر تهرانی
• حسن تهرانی
• علی تهرانی *
• محمدصادق تهرانی (کرباسچی)*
• مجتبی تهرانی کلهری (ببینید: الرسائل)
• مرتضی تهرانی کلهری
• علی ثابتی همدانی

ث:

• حسن ثقفی تهرانی
• محمدحسن ثقفی خراسانی
• محمدابراهیم ثمری گلپایگانی

ج:

• سیدصابر جباری
• عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی
• سیدحسین جزایری
• سیدمرتضی جزایری
• محمدحسین جعفری
• محمد جعفری اراکی
• سیدعبدالله جعفری تهرانی
• عبدالرحیم جعفری خلخالی
• جواد جعفری شجونی
• جعفری کاشمری
• محمد جعفری گیلانی
• سیدمحمد جلالی تهرانی
• حیدرعلی جلالی خمینی *
• حسام‌الدین جلیلی
• عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی
• غلامرضا جماعتی
• محمدحسن جمشیدی اردشیری
• محمدابراهیم جناتی
• احمد جنتی *
• احمد جنیدی جعفری
• عبدالله جوادی آملی *
• سیدمحمدتقی جواهریان رضایی

ح:

• سیدعلیرضا حائری
• محمدمهدی حائری آرام
• مهدی حائری تهرانی
• صدرالدین حائری شیرازی (ببینید: محی‌الدین حائری شیرازی)
• محی‌الدین حائری شیرازی *
• مرتضی حائری یزدی *
• مهدی حائری یزدی
• سیدابراهیم حاتمی اردبیلی
• مجتبی حاج‌آخوند
• سیدشجاع‌الدین حاج‌سیدجوادی
• محمد حاجی‌لو
• سیدمهدی حجازی
• سیدعبدالرضا حجازی شهرضایی
• جواد حجت همدانی (ببینید: اجازات امام‌خمینی)
• محمود حجت همدانی
• اسماعیل حجتی خویی
• سیدموسی حجتی رشتی
• علی حجتی کرمانی (ببینید: محمدجواد حجتی کرمانی)
• محمدجواد حجتی کرمانی *
• احمد حجتی میانجی
• محمد حجتی‌تبار
• علی‌اصغر حجتی‌زاده
• سیدسجاد حججی *
• رضا حججی نجف‌آبادی
• محمدرضا حدائق
• محسن حرم‌پناهی
• سیدمحمدباقر حسنی
• علی‌اکبر حسنی
• سیداسماعیل حسنی نجف‌آبادی
• سیدجواد حسنی نجف‌آبادی
• سیدجعفر حسینی
• سیدشهاب‌الدین حسینی
• سیدمحمدباقر حسینی
• سیدهاشم حسینی اشتریانی بروجردی
• سیدجعفر حسینی امینی
• سیدمحسن حسینی امینی
• سیدابوالحسن حسینی (بابلی)
• سیدمحمدرضا حسینی بهشهری
• سیدمهدی حسینی تاشی
• سیدمحمدعلی حسینی تهرانی
• سیدمحمدرضا حسینی جلالی
• سیدمحمدجواد حسینی رکنی (ببینید: امامان جمعه)
• محمد حسینی زابلی
• سیدعزالدین حسینی زنجانی *
• سیدمنیرالدین حسینی شیرازی
• سیدمحمد حسینی کاشانی
• سیدکاظم حسینی میانجی (ببینید: امامان جمعه)
• سیدمهدی حسینی نوری
• سیدجلال حسینی‌پناه
• سیدمحمدباقر حسینی‌منش
• سیدحبیب حسینیان (شهید)
• غلامحسین حقانی (شهید)
• حسین حقانی (زنجانی)
• عبدالکریم حق‌شناس تهرانی
• سیدابراهیم حق‌شناس جهرمی
• محمد حقی سرابی
• عبدالکریم حقیقت شیرازی
• عباس حقیقی کرمانی
• محمدعلی حکمت
• محمد حکیمی
• محمدعلی حلیمی کاشانی
• سیدهاشم حمیدی
• عبدالرحمان حیدری ایلامی
• علی حیدری کاشانی
• سیدعلیرضا حیدری میبدی
• محمدعلی حیدری نهاوندی (شهید)

خ:

• عبداللّه خائفی گیلانی
• سیدعباس خاتم یزدی *
• اسدالله خادمی نجف‌آبادی
• سیدعلی خامنه‌ای *
• سیدمحمد خامنه‌ای (ببینید: سیدعلی خامنه‌ای)
• حسن خدادادی انصاری
• احمد خدایی
• سیداسدالله خراسانی
• محسن خراسانی تهرانی
• حسین خرم‌آبادی
• جواد خرمشاهی
• ابوالقاسم خزعلی *
• سیدهادی خسروشاهی (ولادت۱۳۱۷ش)
• سیدابراهیم خسروشاهی کرمانشاهی
• عزیزالله خسروی زنجانی
• سیدحسن خلخالی
• سیدمحمدتقی خلخالی
• سیدمرتضی خلخالی
• محمدحسن خلخالی
• محمدصادق خلخالی *
• بیوک خلیل‌زاده (مروج) (ببینید: امامان جمعه)
• حسین خلیلی زرندی
• سیداحمد خمینی *
• سیدمصطفی خمینی *
• جواد خندق‌آبادی
• محمدحسین خندق‌آبادی
• سیدفضل‌اللّه خوانساری
• سیدمحمدباقر خوانساری (ببینید: سیدمحمدتقی خوانساری)
• سیدمصطفی خوانساری
• عزیزالله خوشوقت

د:

• عبدالله دارابی مازندرانی
• سیدمحمدکاظم دانش (شهید)
• ابوالقاسم دانش آشتیانی (ببینید: امامان جمعه)
• غلامرضا دانش آشتیانی (شهید)
• احمد دانش‌پژوه زنجانی
• محمود داوری دولت‌آبادی
• مسلم داوری نجف‌آبادی
• سیدمهدی دروازه‌ای (امینی محرّر)
• سیدعلی‌محمد دستغیب
• سیدمحمدهاشم دستغیب
• محمدباقر دشتیانه
• محمدحسن دشتی نجفی
• سیدمحمود دعایی *
• میرابوالفتح دعوتی
• علی دوانی
• محسن دوزدوزانی
• یدالله دوزدوزانی
• هادی دوست‌محمدی
• مصطفی دوستی زنجانی
• سیدابوالقاسم دیباجی
• سیدجمال‌الدین دین‌پرور
• سیدمهدی دین‌پرور

ذ:

• زین‌العابدین‎ ‏ذوالفقاری

ر:

• محمد راجی قمی
• حسین راستی کاشانی *
• زین‌العابدین راغبی
• سیدمحمد رئیسی
• محمدعلی ربانی
• محمدمهدی ربانی املشی *
• عبدالرحیم ربانی شیرازی *
• اسدالله ربانی مازندرانی
• حسین رجبی نویسی
• محمدعلی رحمانی قوچانی *
• محمدرضا رحمت
• اسماعیل رحمت‌خواه
• محمد رحمتی سیرجانی
• سیدمحمد رحیم‌آبادی
• ابراهیم رحیمی
• سیدفخرالدین رحیمی (شهید)
• غلامحسین رحیمی اصفهانی
• سیدنورالدین رحیمی خرم‌آبادی (شهید)
• عباس رحیمی نجف‌آبادی
• محمدحسن رحیمیان *
• یدالله رحیمیان (ببینید: محمدحسن رحیمیان)
• سیدحسین رسولی محلاتی (اخلاق)
• سیدهاشم رسولی محلاتی *
• عبدالمجید رشیدپور تهرانی
• علی رشیدی الیگودرزی
• رجبعلی رضازاده
• رسول رضایی
• محمدباقر رضایی اصفهانی
• سیدعبدالله رضایی دلیجان
• ابراهیم رضایی‌راد
• غلامرضا رضوانی *
• سیدمحمدکاظم رضوی
• علی رفیعی علامرودشتی
• محسن رفیعی قزوینی
• محمدباقر رفیعی کرهرودی
• ابراهیم رمضانیان فردوئی
• سیدمهدی روحانی
• محمدحسین روحانی
• عباسعلی روحانی اصفهانی
• سیدحمید روحانی (زیارتی)*
• سیدضیاءالدین روحانی رودسر
• محمد روحانی کرمانی
• هادی روحانی (ببینید: امامان جمعه)
• مفید روحانی‌زاده قادیکلائی
• سیدمجتبی رودباری
• محمدتقی رهبر (رنجبر)

ز:

• احمد زاهد نجفی
• محمود زاهدی قمی
• سیدجلیل زرآبادی
• علی‌اصغر زرندی
• حسین زرندی معصومی‌راد (ببینید: امامان جمعه)
• عباس زریاب خویی
• مصطفی زمانی
• هادی زمانی همدانی
• عبدالحسین زنجانی
• نجم‌الدین زنجانی
• وحید زنجانی
• غلامرضا زندیه
• موسی زین‌العابدینی

س:

• حجت‌الله ساکی
• جعفر سبحانی *
• احمد سبحانی خلخالی
• علی ستاری بروجردی
• سیدمحمد سجادی
• سیدجواد سجادی نجف‌آبادی
• علی‌اکبر سجادی نوری
• حسین سدادی رودسری
• سیدمحمود سدهی اصفهانی
• خلیل سروش محلاتی
• سیدمحمدرضا سعیدی (شهید)*
• غلامرضا سلطانی (شهید)
• مسلم سلطانی
• موسی سلیمی حصاری
• محمد سلیمانی مازندرانی
• محمد سمامی حائری
• مهدی سوهانی
• محمدباقر سیبویه
• محمدحسین سیبویه
• سیدعلی سیستانی

ش:

• موسی شاعری
• روح‌الله شاه‌آبادی
• محمد شاه‌آبادی
• مهدی شاه‌آبادی (شهید) (ببینید: محمدعلی شاه‌آبادی)
• نصرالله شاه‌آبادی
• سیدمحمد شاهچراغی
• محمدنقی شاهرخی
• حسین شب‌زنده‌دار
• سیدجعفر شبیری زنجانی
• سیدموسی شبیری زنجانی (مقداری از رسائل) (ببینید: سیداحمد زنجانی)
• محمد شجاعی زنجانی
• سیدحسین شجاعی سمنانی
• عبدالحمید شربیانی
• محمدعلی شرعی
• سیدعبدالله شرف‌الدین
• محمدطاهر شرفی ماسوله
• محمدحسین شریعت جعفری
• محمدباقر شریعتی اردستانی
• احمد شریعت ساوجی
• صفرعلی شریعت فلاورجانی
• حسین شریعت لنگرودی
• سیدنورالدین شریعتمدار جزائری
• سیدحسن شریعتمدار جهرمی
• سیدعبدالرسول شریعتمداری حسینی
• محمدباقر شریعتی سبزواری
• حسن شریعتی نیاسر
• محمد شریف رازی
• رضا شریفی
• محمدحسین شریفی
• محمدعلی شریفی
• غلامعلی شریفی خوانساری
• سیدعلی شفیعی اهوازی
• محمدولی شفیعی خرقانی قزوینی
• علی‌اصغر شفیعی رستمی
• عبدالله شفیعی سرابی
• سیدابوالقاسم شفیعی موسوی
• سیدحسین شمس خراسانی
• محمود شمس نجف‌آبادی
• سیدصادق شمس‌الدین واعظ
• صفرعلی شهسواری
• متقی شهمیرزادی
• حسین شیخ‌الاسلامی

ص:

• محمداسماعیل صائنی
• محمد صابری گیلانی
• احمد صابری همدانی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• محمدتقی صاحب‌الزمانی ارومیه
• احمد صادقی اردستانی
• محمدحسین صادقی الیگودرزی
• میرحسین صادقی پروانی
• محمد ‏ ‏صادقی تهرانی
• مرتضی صادقی تهرانی
• عباسعلی صادقی قهاره
• حسن صافی اصفهانی
• محمدهاشم صالحی افغانی
• علی‌اصغر صالحی کرمانی
• اسماعیل صالحی مازندرانی
• نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی
• حسن صانعی *
• یوسف صانعی *
• محمد صبحی
• جعفر صبوری قمی
• سیدمحمد صحفی
• سیدرضا صدر
• سیدمحمد صدر (شهید) (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• سیدموسی (امام موسی) صدر *
• اسماعیل صدر محلاتی
• محمدصادق صدرالشریعه طالقانی
• سیدمحمدعلی صدرایی اشکوری
• محمدتقی صدیقین اصفهانی
• سیداحمد صفویان
• غلامرضا صلواتی اراکی

ض:

• سیدمحمد ضیاءآبادی قزوینی
• سیدعبدالله ضیایی (ببینید: صادق احسان‌بخش)
• محمدحسین ضیایی بیگدلی

ط:

• احمد طالبی جاپلقی
• یحیی طالقانی
• محمد طاووسی
• جلال‌الدین طاهر شمس گلپایگانی
• سیدجلال‌الدین طاهری اصفهانی *
• سیدحسن طاهری خرم‌آبادی *
• سیدعبدالله طاهری خرم‌آبادی
• سیدمحمدصالح طاهری خرم‌آبادی (ببینید: امامان جمعه)
• محمدباقر طاهری شاهرودی
• احمدعلی طاهری قمی
• محسن طاهری قمی
• فخرالدین طاهری قهدریجانی
• علی‌اصغر طاهری کنی
• سیدمحمدتقی طباطبایی تبریزی
• سیدعیسی طباطبایی نجفی
• سیدیوسف طباطبایی‌نژاد
• عباس طواری یزدی
• محمدحسین طیبی

ع:

• غلامحسین عابدی
• علی‌اکبر عابدی خلخالی
• احمد عابدی زنجانی
• محمدیعقوب عارفی
• منصور عاصمی
• محمد عالم راثی
• محمدتقی عالمی دامغانی
• محمدعلی عالمی دامغانی
• سیدمهدی عبادی
• سیداحمد عبادی بیرجندی
• سیدیحیی عبادی طالقانی
• محمد عبایی خراسانی (ببینید: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
• عبدالخالق عبداللهی اصفهان
• علی عراقچی همدانی
• عبدالقیوم عراقی خلخالی
• سیدیونس عرفانی
• محمدباقر عرفانی بیهودی
• غلامرضا عرفانیان
• علی عزیزیان غروی
• زین‌العابدین عسکری گیلانی
• حسین عسکری همدان
• سیدمرتضی عسگری
• فتح‌الله عسگری
• هادی عسگری (قمی)
• علی‌اصغر عطایی حسین‌زاده
• سیداعظم عظیمی
• علی‌اکبر عظیمی
• عبدالرحیم عقیقی بخشایشی
• صدرالشریعه علامه تنکابنی
• محمد علامی هشترودی
• سیدعبدالجواد (سیدجواد) علم‌الهدی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• سیدمحمد علم‌الهدی
• سیدرضا علم‌الهدی کاشانی
• ابوالفضل علمائی سرابی
• علی علمی اردبیلی
• حسین علمی اصفهانی
• محمود علومی
• مرتضی (حسین) علومی یزدی
• علی‌اصغر علوی ابوترابی
• محمدتقی علوی بختیاری
• سیدمهدی علوی بخشایشی
• سیدمحمدحسین علوی بروجردی
• سیدمحمدرضا علوی تهرانی
• سیدمحمدحسن علوی سبزواری
• سیدجواد علوی قزوینی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• سیدمحمدعلی علوی گرگانی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• محمدعلی علیپور (رازی‌زاده) (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• عباسعلی عمید زنجانی (ببینید: سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی)

غ:

• ابوالقاسم غروی تبریزی
• میرزاجواد غروی علیاری
• محسن غروی قوچانی
• محمد غروی کرمانی
• سیدابراهیم غضنفری
• حسین غفاری آذرشهری (شهید)
• حسین غفاری دمق
• سیدعلی‌اکبر غفاری (موسوی) قره‌باغی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• سیدعلی غیوری

ف:

• علی‌اصغر فائزی‌پور تهرانی
• علی‌اکبر فائزی‌پور تهرانی
• نصرت‌الدین فاتحی
• محمد فاضل استرآبادی
• محمد فاضل اشتهاردی
• مرتضی فاضل اصفهانی
• حسن فاضل افغانی
• ابراهیم فاضل فردوسی (ببینید: امامان جمعه)
• علی فاضل قائینی
• محمد فاضل لنکرانی *
• محی‌الدین فاضل هرندی (ببینید: هیئت‌های هفت‌نفره)
• سیدمحمد فاطمی ابهری
• سیدحسن فاطمی نویسی
• فخرالدین فال اسیری
• اسدالله فتاح‌الجنان نجف‌آبادی
• سیدسلیمان فتاحی مشکینی
• صادق فراحی خویی
• رحیم فرخی گرمی
• اسماعیل فردوسی‌پور *
• محی‌الدین فرقانی (ببینید: دفتر امام‌خمینی)
• محمد فرقانی اسفیدوجانی
• علی فرهنگی بستان‌آبادی
• علی فرید کاشانی
• رحمت‌الله فشارکی
• محمدهادی فقهی آذرشهری
• سیداحمد فقیه امامی اصفهانی
• سیدضیاء فقیه ایمانی
• سیدکمال فقیه ایمانی
• سیدمحمد فقیه نیریزی
• سیدمحمدحسین فقیهی
• عبدالرحمن فقیهی
• علی‌اصغر فقیهی قزوینی
• محمد فقیهی مرندی
• محمد فکور یزدی
• یحیی فلسفی شیرازی
• محمد فوزی
• مرتضی فهیم کرمانی
• علی‌اکبر فیروزکوهی
• علیرضا فیض
• محمد فیض سرابی
• مهدی فیض قمی
• محمدعلی فیض گیلانی

ق:

• رحمت‌الله قائمی
• محمدحسن قائمی امیری
• محمدحسین قائینی
• محمدتقی قادری
• سیف‌اللّه قاسم‌پور
• فضل‌الله قاسمی قزوینی
• سیدجعفر قاضوی
• سیدمحمد قاضوی
• سیدمسعود قاضوی
• مهدی قاضی خرم‌آبادی
• علی قاضی زاهدی گلپایگانی
• سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی (شهید)*
• محی‌الدین قاضی لنگرودی
• علی‌اصغر قاضی‌زاده اراکی
• محمد قاضی‌زاده مکارم
• محمدحسن قافی یزدی
• میرزاخلیل قبله‌ای خویی
• هادی قدس محلاتی
• خلیل قدسی‌مهر
• علی قدوسی (شهید)*
• محمدحسن قدیری *
• علی قدیری کفرانی
• زین‌العابدین قربانی
• عبدالعلی قرهی (ببینید: دفتر امام‌خمینی)
• سیدکاظم قریشی (شهید؟)
• سیدعبداللطیف قریشی کوه‌کمره‌ای
• علی قزلجه‌ای (الهی‌فر)
• صدرا قفقازی (بادکوبه‌ای)
• محمود قوچانی (هاتف)

ک:

• علی کاتبی قزوینی
• سیدرضا کاشانی
• سیدابوالفضل کاظمی
• سیدشمس‌الدین کاظمی هیدجی
• حسنعلی کرباسی
• علی‌اکبر کرخی نیشابوری
• محمد کرمی حویزی
• حسن کروبی (ببینید: مهدی کروبی)
• مهدی کروبی *
• فضل‌الله کریمی
• محمد کریمی تهرانی
• محمدعلی کریمی تهرانی
• علی کریمی جهرمی
• کریم کریمی شندی
• حسین کریمی قمی
• سیدجعفر کریمی مازندرانی *
• علی کریمی مشکینی
• سیدمحمدتقی کشفی
• محمدرضا کشفی تهرانی
• محمد کلباسی
• عباس کمالی
• محمدحسن کمیلی
• جواد کنی
• رضا کنی
• حجت‌اللّه کیانی
• اسدالله کیان‌ارثی

گ:

• محمدعلی گرامی *
• علی گل‌زاده غفوری
• رضا گلسرخی
• جلال گنجه‌ای
• حسین گوگانی

ل:

• حسن لاهوتی *
• سیدعلی لنگرودی
• محمدجعفر لیاقتی کردکوی

م:

• حسنعلی مازندرانی
• مرتضی مبرقعی فقیه
• عبدالحسین مبشر خرم‌آبادی (شهید)
• عبدالله مبلغی آبادانی
• محمدعلی متقی
• محمدحسن متوسل آرانی
• محسن مجتهد شبستری
• محمدحسین مجتهدی بهبهانی
• احمد مجتهدی تهرانی
• سیدمحمود مجتهدی سیستانی
• محمود مجد هاشمی
• محمدجواد محامدی
• محمدکاظم محامدی
• سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور *
• ابوالقاسم محجوب شیرازی
• علی محدث‌زاده
• حسن محدثی سرابی
• احمد محسنی گرگانی
• عبدالعظیم محصلی خراسانی
• احمد محصل یزدی
• عباس محفوظی گیلانی
• قربانعلی محقق بهسودی (کابلی)
• سیدعلی محقق داماد
• سیدمصطفی محقق داماد
• محمود محقق دامغانی
• عباس محقق کاشانی
• اسماعیل محقق مرندی
• فضل‌الله محلاتی *
• مجدالدین محلاتی *
• عبدالله محمدی
• غیاث‌الدین محمدی
• غلامعلی محمدی بامیانی
• علی محمدی تاکندی
• بهاءالدین محمدی عراقی (شهید) (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• مجتبی محمدی عراقی
• رضا محمدی فتیده
• محمد محمدی گیلانی *
• رضا محمدی لنگرودی
• محمود محمدی یزدی
• سیدمحمدباقر محمدی‌نسب
• رضا محمدی‌وند خویی
• حبیب‌الله محمدیان
• احمد محمودی
• سیدابوطالب محمودی
• عبدالسید محمودی
• سیدمحمد محمودی (موسوی)
• غلامرضا محمودیان بروجردی
• علی مختاری اسفیدواجانی
• محمدباقر مدرس بستان‌آبادی
• حیدرعلی مدرس بهسودی
• رضا مدرس غروی
• محمدعلی مدرسی یزدی
• سیدمحمد مدرسی یزدی
• سیدعلی مدرسی‌راد
• سیداسدالله مدنی (شهید)*
• سیدیوسف مدنی تبریزی
• سیدمحمدرحیم مرتضوی
• سیدیحیی مرتضوی
• سیدطاهر مرتضوی اصفهانی
• سیدمحمدحسن مرتضوی بلخابی
• سیدحمید مرتضوی خلخالی
• سیدحسن مرتضوی شاهرودی
• سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• سیدمحمدحسین مرتضوی لنگرودی
• سیدمحمدعلی مرتضوی لنگرودی
• سیدمحمدمهدی مرتضوی لنگرودی
• سیدرضی مرعشی
• سیدمحمدتقی مرعشی
• سیدجعفر مرقاتی خویی
• سیدصادق مرندی
• موسی مرندی
• علی‌اصغر مروارید
• محمدتقی مروارید
• مرتضی مروی
• ابوالقاسم مسافری نجف‌آبادی
• سیدمحمد مسائلی
• علی‌اکبر مسعودی خمینی
• علی‌اصغر مسلمی کاشانی
• ابوالقاسم مسیح مشرقیان
• محمدکاظم مشایخی
• عبدالعلی مشایخی اراکی
• قدرت‌الله مشایخی گلپایگانی
• قنبر مشفق لاهیجی
• علی‌اکبر مشکینی *
• سیدمحمد مصباح بلخابی
• محمدتقی مصباح یزدی
• ابوطالب مصطفایی نجف آبادی
• حسن مصطفوی
• محمد مصطفوی
• ابوالحسن مصلحی اراکی
• سیدمهدی مطهری
• مرتضی مطهری (شهید)*
• محمدتقی مطهری بروجردی
• احمد مطهری ساوجی
• غلامرضا مطهری نجف‌آبادی
• سیدحسین مطهری یزدی
• حسین مظاهری (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• محمد مظفری قزوینی
• احمد معرفت
• محمدهادی معرفت
• احمد معصومی
• علی‌اصغر معصومی
• علی معلمی
• سیدحسن معین شیرازی
• سیدصدرالدین معین‌الساداتی اراکی
• محمد مفتح (شهید)*
• سیدمحمد مفتی‌الشیعه
• حسین مفیدی دلیجانی
• سیدابراهیم مقبره‌ای خویی (ببینید: اجازات امام‌خمینی)
• مرتضی مقتدایی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• ابوالقاسم مقدس
• ابوالقاسم مقدس خیابانی
• هادی مقدس یزدی
• سیدطه مقدسی محلاتی
• سیدعلی مقدم قوچانی
• سیدجلال (جمال؟)الدین ملایری
• عبدالکریم ملایی قراجه‌داغی
• محمدباقر ملبوبی
• سیدکرامت‌الله ملک‌حسینی
• مسلم ملکوتی سرابی *
• مصطفی ملکی شمیرانی
• سیدملک ملکی طسوجی
• عبدالحسین ملکی نجف‌آبادی
• علیرضا ممجّد لنگرودی
• ابوالقاسم مناقب یزدی
• جواد مناقبی
• حسینعلی منتظری *
• محمد منتظری (شهید)*
• احمد منتظری قمی (موحد)
• محمدعلی منتظری گلپایگانی
• احمد منتظری یزدی
• عبدالحسین منصوریان
• عبدالحسین منعم
• سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی
• محمدعلی موحدی کرمانی (ببینید: امامان جمعه)
• محمدمهدی موحدی کرمانی
• سیدباقر موسوی
• سیدحبیب موسوی
• سیدمحمدعلی موسوی
• سیدجعفر موسوی اردبیلی
• سیدعبدالغنی موسوی اردبیلی (ببینید: تقریرات فلسفه)
• سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی (اخلاق)
• سیدمرتضی موسوی اردبیلی
• سیدفخرالدین موسوی اردبیلی (نجفی)
• میرمحمدعلی موسوی اشکوری
• سیدحسن موسوی اصفهانی
• سیدجواد موسوی ایوانکی زنجانی
• سیدمحمد موسوی بجنوردی
• سیداحمد موسوی برزکی کاشانی
• سیدمحمدحسین موسوی بلادی
• سیدابوالفضل موسوی تبریزی
• سیدحسین موسوی تبریزی *
• سیدمحمدعلی موسوی جزایری
• سیدمحمدرضا موسوی خرم‌آبادی
• سیداحمد موسوی خواجه‌جمالی
• سیدمحمد موسوی خویی
• سیدمحمد موسوی خویینی *
• سیدمحمدباقر موسوی درچه
• سیدمحمدحسین موسوی درچه
• سیدتقی موسوی درچه‌ای
• سیداسماعیل (سیدمیرآقا) موسوی زنجانی (ببینید: امامان جمعه)
• سیدمجتبی موسوی زنجانی
• سیدیعقوب موسوی زنجانی (ببینید: امامان جمعه)
• سیدکمال موسوی شیرازی
• سیداحمد موسوی طشک
• سیدابوالقاسم موسوی علوی
• سیدسلیمان موسوی فتاحی
• سیدمحمد موسوی قافله‌باشی
• سیدعباس موسوی قوچانی
• سیدمحمود موسوی کاشانی
• سیدابوالقاسم موسوی کرمانی
• سیدحسین موسوی کرمانی
• سیدمجتبی موسوی لاری
• سیدهادی موسوی میان‌پشته
• سیدفخرالدین موسوی ننه‌کران
• سیداحمد موسوی نیشابوری
• سیدحسین موسوی هشترودی
• سیدابوالحسن موسوی همدانی{{ببینید|امامان جمعه)
• سیدمحمدباقر موسوی همدانی
• سیدعلی‌اکبر موسوی یزدی
• سیدمحمود موسوی‌نژاد (نیشابوری)
• سیدبیوک موسویان خضرلو
• ابوالحسن مولانا
• سیدابوالقاسم مولانا
• عبداللطیف مولوی
• محمد مؤمن *
• حسین مؤمن شیرازی
• محمد مؤمنی شهمیرزادی
• همت‌الله مؤمنی شهمیرزادی
• حسن مهاجر (یزدی‌زاده)
• جعفر مهاجرانی همدانی
• قربانعلی مهدوی
• عباس مهدوی اناری
• محمدرضا مهدوی کنی *
• قربانعلی مهدیان کیاسری
• سیدمرتضی مهری
• سیدمجتبی میبدی (حسینی)
• سیدجواد میرحجازی تهران
• سیدبحرالعلوم میردامادی خمینی‌شهری
• سیدحسن میردامادی نجف‌آبادی
• سیدحسن میرزایی اصفهانی
• سیدمحمدحسین میرسجادی
• سیدابراهیم میرطالبیان
• سیدکاظم میرعبدالعظیمی
• سیدعلی میرغفاری
• سیدمحمد میرغنی‌زاده
• سیدابوالفضل میرمحمدی
• سیدفاضل میرنظامی موسوی درودی
• سیدعباس میریونسی
• و: :ن
• محمدرضا ناصری (ببینید: امامان جمعه)
• محمد ناصری دولت‌آبادی
• علی‌اصغر ناطقی رستمی
• سیدمهدی نامشی شاهرودی
• جعفر نایینی
• عباس نایینی
• سیدهاشم نبوی سوادکوهی
• محمدمهدی نجفی رفسنجانی
• سیدمحسن نجفی موسوی
• سیدضیاءالدین نجم‌الهدی
• سیدعلی نجم‌الهدی
• صادق نجمی خویی
• محمد نصراللهی خراسانی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• صادق نصیری سرابی
• محمدتقی نصیری سمنانی
• عبدالله نظری خادم‌الشریعه
• علی‌اکبر نعمتی
• عبدالواحد نقوی
• سیدمحمدتقی نقوی قائینی
• سیداحمد نقیب‌پور بافقی
• اسدالله نوراللهی اصفهانی
• مصطفی نورانی اردبیلی
• علی نوربخش لاهیجی
• سیف‌الله نورمحمدی
• سیدکاظم نورمفیدی *
• محمد نوروزی
• ابوالحسن نوری
• میرزاعلی نوری
• حسن نوری همدانی
• حسین نوری همدانی *
• محمدعلی نوریان
• فرید نهاوندی
• محمد نهاوندی
• هادی نیری بروجردی
• علی نیری همدانی
• مرتضی نیکنام

و:

• محمد واصف گیلانی
• سیدحسین واعظ برزانی
• محمد واعظ‌زاده خراسانی (ببینید: تقریرات اصولی و فقهی)
• حسین واعظی اراکی
• محمود واعظی لنکرانی (اردبیلی)
• قدرت‌الله وجدانی فخر
• محمدتقی وحیدی گلپایگانی
• احمد وحیدی یزدی

هـ:

• هاشم هاشم‌زاده هریسی
• سیداسماعیل هاشمی بیرجندی
• سیدمحمدعلی هاشمی جهرمی
• اکبر هاشمی رفسنجانی *
• علی هاشمی سنجانی (شهید)
• سیدمحمود هاشمی شاهرودی
• سیدمرتضی هاشمی طالخونچه
• سیدعلی‌اصغر هاشمی علیا
• سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد *
• حیدرعلی هاشمیان
• محمد هاشمیان رفسنجانی
• حسین هبةاللهی مراغی
• سیدابوالقاسم هرندی
• فرج‌الله هروی یزدی
• مجتبی هریسی
• سیدمحسن هزاوه‌ای همدانی
• احمد همتی خراسانی

ی:

• سیدمهدی یثربی کاشانی (ببینید: امامان جمعه)
• سیدجعفر یزدی
• سیدمحمد یزدی
• محمد یزدی *
• حسین یزدی اصفهانی
• سیدحسین یعقوبی خلخالی
• عبدالعظیم یکتا
• هبةالله یکتایی (ببینید: امامان جمعه)
• محمود یوسفی غروی

پیوند به بیرون

• محمدصادق مزینانی و گروه تاریخ و حوادث، شاگردان امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۳۰۹–۳۳۳